बुद्ध नेवाःया नामं रचना यानादीम्ह भाजुया छेँया नां बुद्ध शाक्य नेवाः खः । वय्कः ने.सं.१०६४ बछला पुन्ही कुन्हु यलय् जन्म जूगु खः । वय्कःया मांया नां हेरामाया शाक्य व बाःया नां करुणारत्न शाक्य खः ।
बुद्ध नेवाःजुं नेपालभाषा साहित्यय् काव्य, बाखं, गजल, हाइकु, च्वसु च्वयेगु यानादी । लजगाया रुपय् वय्कः घरेलु हस्तकला उद्यमि खः । वय्कःया प्रकाशित कृति– पुजाभः (काव्य, ने.सं.११२१), कल्पबृक्ष (काव्य, ने.सं.११२२), याकः मिसाया भुजाःया (लघुकाव्य, ने.सं.११२७), चेतन गाजलं (गजल, ने.सं.११३०), मनया लसता म्ये (म्ये, ने.सं.११३०), वँचुगु सर्गः (हाइकु, ने.सं.११३२), स्वकचा (हाइकु, ने.सं.११३४), गोयन्का गुरु लुमना (लुमन्ति, ने.सं.११३४), धकिं दुनेया किपा (बाखं, ने.सं.११३५), केहेँ किजापिंत मतिनाया पौ (पौ मुना, ने.सं.११३८), छ जिगु भिन्तुना (म्येचाः, ने.सं. ११२९) खः । भाजु बुद्ध नेवाः उत्कृष्ट घरेलु हस्तकला उद्यमि (वि.सं. २०४४) व ईल्वहँ ज्ञानज्योति सिरपाः (ने.सं.११३२) पाखें सम्मानित जुयादीगु दु ।
साहित्य ख्यलय् बुद्ध साय्मि कथं नांजाःम्ह बुद्धरत्न मानन्धरया जन्म मां पद्मकुमारी मानन्धर व बौ ज्यानबहादुर मानन्धरया कोखं ने.सं १०६४ स येँया चिकंमुगः त्वालय् जूगु खः । भाजु बुद्ध साय्मि नेपालभाषाया छम्ह नांजाःम्ह अग्रज आधुनिक कविया नापं समालोचक नं खः । मचाबलय् हे मां मदयाः पाजुपिंथाय् हुर्के जूम्ह बुद्ध साय्मिया न्हापां पिदंगु रचना मां मालाच्वना (सितु, १३ ने.सं १०८६) नांगु कविता खः । अथेहे थ्वय्कःया न्हापां पिदंगु कृति जि : जिगु वर्तमान (ने.सं.१०९४) कविता संग्रह खःसा थ्वयां लिपा पिदंगु मेगु कृति जिन्दगी : बँय् वाःगु हि : चेतनाया मि (ने.सं.१११७) कविता संग्रह ख ।
पुलांगु परम्पराप्रति तिब्र विद्रोह यानादीम्ह विद्रोही कवि कथं नांजाःम्ह बुद्ध साय्मिया जि जिगु वर्तमान दुने च्वंगु कविता मध्ये शहीदया मिखाय् शहीद दिवस छपु न्ह्यथनेबहगु कविता खः । थ्व कविताय् केवल परम्परा हनेत जक दँय् छक न्ह्याकाच्वंगु शहीद दिवसप्रति, तच्वःगु सम्बेदनात्मक ब्यंग्य यानादीगु दु । थ्वहे कृति दुनेया मेगु मां मालाच्वना धइगु कविताय् कवि बुद्ध साय्मिं मां खँग्वःयात हे विद्रोह व शंकाया मिखां स्वयादीगु दु । फुक्क मां मां हे जुइ मफुगु, फुक्क मस्तय्त छगू हे दृष्टिं स्वये मफुगु, गुकिं यानाः इतिहासय् थीथी कथंया घटना जूगु खँ लुमंकाः कविं धात्थेंयाम्ह छम्ह मां मालाच्वनागु खँ न्ह्यथनादीगु दु ।
कवि बुद्ध साय्मिया मेगु कविताकृति जीन्दगी बँय् वाःगु हि : चेतनाया मि दुने कविताय् कविं थः छम्ह समाजया परम्परायात कुंखिना याकःचा म्वानाच्वना धकाः तायेकादीगु दुसा छपु लँ मालाच्वना चिकिचाहाकःगु कविताय् परम्पराया रुपय् ल्वहंयात पुज्याना द्यः यायेगु परम्परायात बम बारुदं मुइकाः मेगु न्हूगु लँपु मालेमाःगु खँ प्वंकादीगु दु ।
कवि बुद्ध साय्मिं वर्तमाननाप ल्वानाः वर्तमानया समसामयिकताय् थःत चिनातयेत सिबें कयेकुंगु, भ्वाभःगु पंगःया विरोधय् असहमतिया सः थनाः कन्हय्या निंतिं छुं कुतः यायेमाःगु खँ कुलादीम्ह समसामयिक यथार्थताप्रति सचेत भविष्यप्रति आस्था तइम्ह कवि खः ।
नेपालभाषा काव्य ख्यलय् विद्रोही कविकथं स्थापितम्ह बुद्ध साय्मिया गद्य रचना कृति नं पिदंगु दु । कविता : थौंया मिखां गद्य कृति दुने कवि बुद्ध साय्मिं कवि तथा कविता सम्बन्धी थःगु धारणा नं यचुक ब्वयादीगु दु । कविता च्वयेगु नापं पासापिनिगु सफुलिइ समिक्षात्मक भूमिका च्वयेगु जक मखु कवि बुद्ध साय्मिं नेपालभाषाया थीथी संस्था व थीथी इलय् जूगु भाषिक साहित्यिक आन्दोलनय् सक्रियरुपं ब्वति कयाः थःगु मां भाय्या नितिं आपालं योगदान बियादीम्ह छम्ह अभियन्ता व भाषा न्ह्यलुवाः नं खः । थःगु जीवनया लिपांगु इलय् अर्थात् देशय् गणतन्त्रया स्थापना जुइधुंकाः नेवाःतय्गु प्रतिनिधिमूलक नेपाः पार्टिया प्रतिनिधित्वया यानाः वय्कः सांसद नं जुयादिल । थथे सांसद जुयादीबलय् वय्कलं थः याकःचा जूसां मातृभाषाया निंतिं सदनय् सः थ्वयेकेगु त्वःतामदी । थथे थ्वय्कःया ज्याया कदर स्वरुप थ्वय्कःयात नेपालभाषा साहित्य राष्ट्रिय पुरस्कार प्रदान याःगु दु ।
अबु पूर्णनन्द बज्राचार्य व मां सुर्यप्रभा बज्राचार्यया क्वखं वि.सं. १९७८ य् येँया क्वाःबहालय् जन्म जूम्ह सप्तरत्न हे भिक्षु बुद्धघोष खः । वि.सं. १९९७ य् कुशीनगरय् ऊ चन्द्रमणि महास्थविरया उपाध्यायत्वय् प्रव्रज्या ग्रहण याःम्ह भिक्षु बुद्धघोष नेपाःया न्याम्हम्ह संघनायक खः ।
म्यानमारय् बुद्ध शिक्षा अध्ययन यानाबिज्याःम्ह वसपोल नेपालय् बौद्ध परियत्ति शिक्षाया स्थापना याःम्ह प्रमुख व्यक्ति खः । वि.सं. २०१८ य् नेपाल बौद्ध परियत्ति शिक्षा स्थापना यानालि ताःई तक बौद्ध परियत्ति शिक्षाध्यक्ष जुयाबिज्याःगु दुसा बौद्ध परियत्ति शिक्षाया केन्द्रीय परिक्षा नियन्त्रक नं जुयाबिज्यात । अथेहे अखिल नेपाल भिक्षु महासंघया अध्यक्ष जुयाः नं ज्या यानाबिज्याःम्ह वसपोलया आपालं बुद्ध शिक्षाया च्वसु पिदंगु दुसा नीन्यागुलिं मल्याक सफू पिदंगु दु । लोक विकासय् बुद्ध धर्मया महत्ता, सह यायेगुया सहस्रगुण, दुर्लभ मनुष्य जीवन, परियत्ति शिक्षाया महत्व,थेंज्याःगु आपालं व्यावहारिक शिक्षाया च्वसु च्वयाबिज्याःम्ह वसपोलया प्रकाशन जूगु सफूत थथे दु –
बुद्ध धर्म सम्बन्धी सामान्य ज्ञान प्रश्नावली (ने.सं. १०८५), धर्म नगर (वि.सं. २०३२), आसिविसोपम सुत्र (वि.सं. २०३६), बुद्ध धर्म संघ व बुद्ध शासन (वि.सं. २०३६), महासत्तिपठ्ठान सुत्र (वि.सं. २०३७), जप पाठ व ध्यान (वि.सं. २०४०), महासमय सुत्र (वि.सं. २०४१), कम्मठ्ठानदीपनी (वि.सं. २०४७), अभिधर्म संग्रह (वि.सं. २०४८), बौद्ध शिशु बोध (वि.सं. २०३७), निपु सुत्र (वि.सं. २०२१), त्रिरत्नया गुण व आनिशंस, शरणागमनया महत्व, पञ्चशीलया महत्व, मन शान्त जुइगु मार्ग, त्रिरत्न बन्दना, परित्त सुत्र आदि । बुद्ध शासनया इतिहासय् महत्वपूर्णगु बर्माय् सन् १९५४ निसें १९५६ तक जूगु खुक्वःगु संगायनाय् संगीतिकारक कथं उपस्थित जुयाः उल्लेख्य योगदान बियाबिज्याःगुलिं वय्कःया ज्याया सम्मान यासें वि.सं. २०५६ (सन् १९९९) य् म्यानमार सरकारं अग्ग महासद्धम्मज्योतिक धज उपाधिं सम्मानित याःगु खः । थुकथं बुद्ध धर्म प्रचार व नेपालभाषाया सेवा यायां वसपोल वि.सं. २०६८ आश्विन ८ गते दिवंगत जुयाबिज्यात ।
बुद्धधर्म व नेपाल भाषा नेपालभाषा पुनर्जागरण कालया छम्ह महारथी, नेपालभाषाया न्हापांम्ह पत्रकार धर्मादित्य धर्माचार्यया सम्पादनय् ने.सं १०४५ निसें १०५० तक पिदंगु बुद्धधर्म व नेपाल भाषा पत्रिकाया फुक्क अंक छथाय् मुनाः सम्पादन यानाः पिकयातःगु सफू खः । थ्व सफूया सम्पादक तथा प्रकाशक कवि शिरोमणी वैकुण्ठप्रसाद लाकौल खः । वय्कलं थ्व सफू स्व. धर्मादित्य धर्माचार्ययात देछायाः बुद्ध जयन्तीया लसताय् १०९२ स पिकयादीगु खः । नेपालभाषाया न्हापांगु पत्रिका बुद्धधर्म व नेपाल भाषा ने.सं १०४५ वैशाखपुन्हि कुन्हुनिसें पिदनाः बुद्ध धम्र्मया नामं निगू अंक अनंलि बुद्ध धम्र्म नेपाल भाषा धकाः छगू अंक अले हानं बुद्धधर्म व नेपाल भाषा धयागु नामं न्हय्गू अंक यानाः न्यादँ तकया दुने जम्मा झिक्वः प्रकाशित जूगु पत्रिका खः ।
झिगू अंकजक प्रकाशित जूगु जूसां छगुलिइ हे आपालं अंक ल्वाकछ्यानाः पिकाःगु ल्याखं १९ अंक थ्यंगु खः । थथे थ्व पत्रिकाया १९ अंक फुक्क उखेलाः थुखेलाः मजुइमा, लिपाया पुस्तां नं थ्व पत्रिका ब्वनेखनेमा धकाः फुक्क अंक छथासं मुनाः लाकौलजुं सफूया रुपय् पिकयादीगु खः ।
वय्कलं थ्व सफुलिइ बुद्धधर्म व नेपालभाषा पत्रिकाया थीथी अंकया संकलन जक दुथ्याकेगु मयासे धर्मादित्य धर्माचार्यया जीवनी व योगदान लिसें वैकुण्ठप्रसाद लाकौल सहित तत्कालीन च्याम्ह विद्वानपिनिगु वुद्धधर्म व नेपालभाषा पत्रिका सम्बन्धी ओजपूर्ण मन्तव्य नं दुथ्याकादीगुलिं थ्व सफूया महत्ता अझ च्वन्ह्याःगु दु ।
भाजु बुद्धाचार्य शाक्यया जन्म ने.सं.१०५९ श्रीपंचमी कुन्हु जूगु खः । वय्कःया मांया नां हर्षमाया शाक्य व बाःया नां तीर्थराज शाक्य खः । वय्कःया थायबाय् श्रीवहाः यल खः । भाजु बुद्धाचार्य शाक्यं नेपालभाषा, खस् नेपाली व अंग्रेजीं निबन्ध, कविता व जीवनी च्वयेगु यानादी । वय्कःया न्हापां प्रकाशित नेपालया जातः नांगु निबन्ध खः, गुगु शान्ति विजय नांगु पत्रिकाय् ने.सं.१०९८ य् पिदंगु खः । धार्मिक, सांस्कृतिक व ऐतिहासिक विषयया निबन्ध च्वयादीम्ह भाजु बुद्धाचार्य शाक्यया लजगा पत्रकारिता खः । वय्कःया प्रकाशित कृति– चिनाखँ (ने.सं.१०९७), अंशुवर्मा (जीवनी, ने.सं.११०२), नेपालया मल्ल जुजुपिं (ने.सं.११११), स्वनिगलय् ल्वहँ हिति (ने.सं.१११४), म्हपुजा (ने.सं.१११७), प्रज्ञापारमिता (ने.सं.११२०) खः । भाजु बुद्धाचार्य शाक्यजुं ने.सं.१११४ य् गौरी अनन्त सिरपाः कयादीगु जुल ।
थ्व अष्टसिद्धि लायेत सफल जूम्ह जुजुयात बेतालं कंगु नीन्यापु बाखंया पुचः खः– बेतालपञ्चविंशतिका । थज्याःगु बाखनं छुं कथं बौद्धिक कसरत याकाः मनोरञ्जन बीगुया नापं समाजय् धर्मप्रति आस्था देजायेकेगुया नापं नैतिक शिक्षा बीगु ज्या नं याःगु दु । नेपालभाषाय् खनेदुगु अप्वः थें लौकिक बाखंया आधार श्रोत ई.पू.या गुणाद्यं च्वःगु बृहत्कथा जूगु दु । थज्याःगु सफू इ.सं १४ शदी पाखे भारतं नेपाः बिस्युवंपिं विद्वानपिंसं थःपिं नापं ज्वनावःगु खनेदु
ब्रायन हगटन हडसन मूलतः तात्कालिन अंग्रेज शासन अन्तर्गतया छम्ह कर्मचारी खः । नकतिनि झिंन्हय्दँ तिनि दुबलय् सन १८१८ य् छम्ह च्वमि कथं भारतया न्हापांगु भ्रमणय् झाःम्ह हडसनयाके फारसी व संस्कृत भाषा सम्बन्धय् दुगु दुग्यंगु ज्ञानया लिधंसाय् बेलायती शासकतय्सं थःगु उपनिवेशदुनेया भारतया कुमाउ क्षेत्रया सहायक प्रशासक कथं छ्वयाहःगु खः । उब्ले नेपाःया शासकतय्सं कुमाउतक थःगु राज्य विस्तार यायेवं हडसनयात सन् १८२० पाखे नेपालय् दुगु बेलायती प्रतिनिधिया सहायक कथं सरुवायाना हल । तःदँतक नेपालय् थीथी पदीय हैसियतय् च्वनादिल । सन् १८३३ थ्यंबले हडसन भाजु नेपाःया निंतिं बेलायतया आधिकारिक आवासिय प्रतिनिधि जुल ।
हडसनया रुची व विज्ञ ख्यः धैगु जीवविज्ञान खः, अथेहे भूगोल व वातावरणीय बिषय खः । नेपाः, भारत अले सँदेय्या भौगोलिक लागाय् दइपिं थीथी कथंया झंग/पंक्षी अले जङ्गली जीवजन्तुया सम्बन्धय् दुग्यंगु अध्ययनया नापनापं आपालं नमूनात संकलन यानाः उकिया धलः दयेकेगु ज्या वय्कलं यानादीगु खः । अथेहे सँदेय् व नेपाःया थीथी भाय्या सम्बन्धय् थःगु कथं अध्ययन यानाः उकियाबारे च्वसु नं च्वयेगु यानादीगु दु ।
नेपालय् दुबले यलया पण्डित अमृतानन्द शाक्यनाप जानाः थीथी संस्कृत, पाली अले नेवाः भाय्या हस्तलिखित ग्रन्थ मुंकेगु अले उकिया लिधंसाय् अनुसन्धान यासें स्वनिगःया बुद्धधर्म, परम्परा, संस्कृतियात कयाः शोधपत्र च्वयेगु अले अन्तरराष्ट्रिय ख्यःयात सुसूचित यायेगु मूवंगु ज्या वय्क:पाखें जुल । वय्कलं मुंकादीगु ग्रन्थय् अप्वः थें वंशावली नं दुथ्याः । हडसन भाजुं मुंकूगु आपालं महत्वपूर्ण हस्तलिखित अले ऐतिहासिक लिखत भारतया कलकत्ताया एसियाटिक सोसाइटी व बेलायतया अभिलेखालयय् सुरक्षित जुयाच्वंगु दु । संस्कृत भाषां च्वयातःगु दकलय् पुलांगु सद्धर्मपुण्डरिका सफू नं थुगु संकलनय् दु ।
हडसनया कृतित मध्ये “Essays on the Languages, Literatures and Religions of Nepal and Tibet” दकलय् न्ह्यथनेबहःगु खः । अथेहे “Illustrations of the Literature and Religions of the Buddhists” नं उलि हे मूवंग कृति खः । नेवाः भाय्, साहित्य अले नेवाःतय् धर्म संस्कृतियात कयाः पाश्चात्य जगतया बौद्धिक ख्यःयात प्राराम्भिक ज्ञान बीगु ज्या हडसनयापाखें जूगु खः ।
दकलय् न्हापां सन् १९७७ य् नेपाः भ्रमणय् वःबलय् भाजु ब्रुस मेकोइ ओइनस्यात स्वनिगःया मूलँपुइ ग्वाःग्वाः मनूत जानाः अतिकं तःजाःगु छगू रथ सालेगु कुतः यानाच्वंगु दृश्यपाखें गाक्कं ध्यान सालाकाःगु जुयाच्वन । वास्तवय् थ्व यलय् जुयाच्वंगु बुंगद्यःया जात्राया छगू लू खत । थौंकन्हय् संयुक्त राज्य अमेरिकाया म्यासेचुसे विश्वविद्यालयय् मानवविज्ञान विभागया सह–प्राध्यापक जुयाच्वंनादीम्ह रुसयात थुगु जात्रापाखें गाक्कं ध्यान सालाकाःगु जक मखु थुकियात कयाः दुग्यंक अध्ययन यायेगु इच्छा जुल ।
जात्राय् ब्वति कायेत वयाच्वंपिं थीथी बैसया मनूतय्गु उत्साह अले आस्था छगू पक्ष खःसा मेखे थुकियात न्ह्याकेत नेवाः समाजया क्वातुगु व्यवस्थापनपाखें वय्क: अतिकं प्रभावित जूगु जुयाच्वन । नेवाः समुदायदुनेया धार्मिक, सामाजिक, सांस्कृतिक अले जातीय बहुलताया पक्षयात थुगु जात्राया इलय् गुगु कथं समन्वय व सहकार्य यानायंकीगु धैगु खँ अतिकं मनन यायेबहःगु खंकल ।
तर ब्रुस भाजुया अध्ययनया शैली व विधा धाःसा मेमेपिं विज्ञपिनिसिबें मौलिक कथंया जुल । बुंगद्यः जात्रायात कयाः खँग्वलं बर्णन यायेगु पलेसा किपाया माध्यमं धायेमाःगु खँ न्ह्यब्वयाबीगु लँपु नालाकाल । विशेषतः सन् १९८० निसें पीदँतकया दुने जूगु बुंगद्यः जात्राया द्वलंद्वः किपात मुंकल । अले थुकियात सार्वजनिक प्रदर्शनीइ ब्वया नं बिल ।
ब्रुसया बिचालय् थ्व जात्राय् समुदायया सहभागिता जक मखु प्रत्येक क्षणय् आपालं आपाः कलात्मक अर्थ दुथ्याः । अमेरिकाया कोलम्बिया विश्वविद्यालयया प्राध्यापक अल्कजेण्डर आलाण्डया प्रमुख निर्देशनय् बुंगद्यःया सम्बन्धय् अध्ययनया ज्या न्ह्याकल । “The Politics of divinity in the Kathmandu Valley; the festival of Bungadya–Rato Matsyendranth” शिर्षकय् शोधग्रन्थ च्वयाः सन् १९९८ य् कोलम्बियाया विश्वविद्यालयपाखें विद्यावारिधि यायेत सफल जुल ।