माध्यमिककालया साहित्यय् खनेदुगु मेगु विधा बाखं खः । थुगु समयावधिया प्रारम्भिकलालय् गुलि नं बाखं पिदन, न्हापा प्राचीनकालीन बाखंया परम्परा कथंयागु हे जक पिदन । अप्वः थें न्हापा न्हापाया हे बाखंयात ल्ह्यया कायेगु हे आपाः जूवन । थुकिया मू कारण खः न्हापा न्हापा बाखं ब्वनेगु धयागु हे मुख्यत धर्म संचय यायेत खः । अथे हे बाखं कनीपिं गुरुजु पुरोहितपिनि नं व हे छपु बाखं कनाः जयमांपिंत सन्तोष बीफुगु जुल । थज्याःगु धार्मिक बाखनं उगु ईया नेपालभाषाया बाखं साहित्य ख्यलय् छुं न्हूगु तनेगु मजुल । थुगु इलय् विशेषतः बौद्ध जातक अवदानया बाखं नापं, स्वस्थानी, शिवरात्री महात्म्य आदि बाखं पिदंगु दु । थुपिं अप्वःथें बाखं सफूत राष्ट्रिय अभिलेखालय, आशाकुथी शुरक्षित जुयाच्वंगु दु । थुगु ईया प्रमुख बाखं सफू खः— दिव्यावदान–ने.सं ९८१ ), सुचन्द्रवदान कथा (ने.सं ९७५), विश्वन्तर (ने.स ९८३), नमोबुद्ध (ने.सं ९९९), स्वयम्भू पुराण (ने सं १९७), रामायण (ने.सं९९८), नेपाल तीर्थव्रत महात्म्य (ने.सं १०२३), स्वस्थानी व्रतकथा (ने.सं९६९), स्वस्थानी व्रत (ने.सं ९७८), बसुन्धरा व्रत कथा (ने.सं ९६९), आदि । अथेहे थज्याःगु निगू पुलांगु सफू — सिंहसार्थ बाहू (ने.सं ९९७) व कविरकुमार (ने.सं १००६) भिक्षु सुर्दशनं सम्पादन यानाः प्रकाशनय् हःगु दु । थथे छगू हे सफूयात थी थी इलय् ल्ह्ययेगु याःगु दुसा, थथे सफू ल्ह्यइबले छुं तनेगु बा हीकेगु ज्या नं जूगु दुसा सफू ल्हयइपिंसं गुलिस्यां थःगु नां न्ह्यथनेगु याःगु दुसा अपोःस्यां याःगु मदु ।

पुनर्जागरणकाल अर्थात् ने.सं १०२९ लिपा बाखं ख्यलय् छुं ह्यूपाः खनेदत । ने.सं १०३४ स पण्डित निष्ठानन्द वज्राचार्यया ‘ललितविस्तर’ ग्रन्थया प्रकाशनं हस्तलिखित परम्पराया पलिसा ‘थासा आखलं सफू पिकायेगु’, ‘प्राचीन लिपिया पलिसा देवनागरी लिपिया प्रयोग’ तथा ‘पुलांगु भाषा मखु तत्कालिन चलनचल्तीया भाषा छ्यलाः’ जनसाधारणं बाखं ब्वनेफइगु कथं सफू पिकायेगु क्रान्तिकारी ज्या यात। अथे हे धार्मिक बाखं जक मखु माष्टर जगतसुन्दर मल्लं ‘इसप्स फेबल’नांगु अंग्रेजी भाषाया विश्वप्रसिद्ध बाखंयात ‘इसपं दयेकूगु बाखं’या नामंं नेपालभाषां अनुवाद यानाः मे मेगु देय्‌या बाखं नाप परिचित जुइकेबिल । तर माध्यमिक कालय् बाखं विधाय् दकलय् न्हयथने बहःगु ज्या सिद्धिदासं ‘शिवविलास’ बाखं च्वयाः यानादिल । थ्व थम्हं हे कथावस्तु ज्यानाः च्वयातःगु सिद्धिदासया थःगु हे मौलिक सिर्जना खः। थ्व बाखंयात थौंया आधुनिक बाखंया पूर्वाभास ब्यूगु बाखं कथं कयातःगु दु । थुकथं माध्यमिक कालय् न्हूकथंया बाखं ब्वलने मफुसां थौंया आधुनिक बाखंया छुमां क्यनेगु ज्या सिद्धिदासया ‘शिवविलास’ छपु जक बाखनं जूसां याःगु दु ।

नेपालभाषा साहित्यय् प्राचीनकाल धुंकाः आधुनिककाल शुरुजुइ न्हयः अर्थात् ने.सं ९६७ —१०६० समयावधियात माध्यमिक काल मानेयानातःगु दु । लेखन प्रवृत्ति व राजनीतिक हिउँपाःया लिधंसाय् धायेगु खःसा जङ्गबहादुर राणाया उदय जूगु साल अर्थात् ने.सं. ९६८ (वि.सं. १९०३) माध्यमिक कालया उद्गम विन्दु खः । थुगु ईनिसें जेलकाल सुरु जुइन्ह्यः अर्थात् ने.सं. १०६१ (वि.सं. १९९७) सालन्ह्यःया ईयात नेपालभाषा साहित्यया माध्यमिककालकथं कयातःगु दु । नेपालभाषा साहित्यिक उपलब्धिया दृष्टिकोणं महत्वपूर्ण ई ‘पुनर्जागरणकाल’ (१०२९–१०६०) दुथ्याःगु थ्व माध्यमिक काल तस्सकं महत्वपूर्ण जू । मल्लकालय् साहित्य सृजनाया ज्याय् लायकू खलकं अप्व सक्रियता क्यनेगु यातसा थुगु माध्यमिककालया प्रारम्भिक इलय् अप्वः लायकुलिइ दुथ्याःपिं भाइभारदारपिसं काव्य सृजनाय् ब्वति कायेगु यात । नेपाःया लायकुलिइ शासक खलकय् थःथवय् शासन शक्ति ल्हाति लाकेगु नियतं जूगु भयानक कोटपर्व तथा विविध कथंया षडयन्त्रपाखे त्रसित जूपिं उगु ईया भारदारपिसं थःपिनिगु सृजना प्रवृत्ति अप्वः भक्तिकाव्य पाखे न्ह्याकल । थथे खयाः नं प्राचीनकालया कविपिनिगु भक्ति प्रवृत्ति व थुगु ईया कविपिनिगु भक्ति प्रवृत्ति सिइदयेक हे पाःवन । उपास्य देव देवीपिनिगु स्तुति आराधनाया पलेसा सन्त उपदेशात्मक प्रवृतिं जाःगु काव्य थुगु ईया कविपिसं सृजना यात । साधु सन्तया रुपय् थुमिसं निर्गुण भक्तिकाव्यया धाः न्ह्याकल । अध्यात्मिक चिन्तन व परलोकया चिन्ता थुमित अप्वः प्रभावित यात । रामजी प्रधानांग (ने.स ९९४ – १०६६), बखतबहादुर (ने स ९९५–१०७१), मानलाल मास्के (ने.स ९९७–१०३७), रत्नलाल ’रत्न’ आदि थुगु प्रवृतिया स्रष्टापिं खः। भक्ति हे थुमिगु काव्यया मू विषय जूगुलिं थुपिं कविपिंत नेपालभाषाय् ‘भक्त कविपिं’ नं धायेगु याः । थ्व काव्य प्रवृत्तियात पुनर्जागरणकाल न्ह्यायेधुंकाः नं गुलिखे कविपिसं न्ह्याकां च्वन ।

राणा शासन शुरु जुइ न्ह्यःतक नेपालभाषा व थुकिया साहित्ययात प्रत्यक्ष रूपं दमन यायेगु कुतः मजू । तर राणा शासन बल्लायेवं नेपालभाषा साहित्ययात राज्यपाखें हे प्रत्यक्ष रूपं क्वत्यलेगु, न्हंकेगु कुतः जुयावल । ने.सं १०२६ स नेवाःभाषं च्वयातःगु दसि प्रमाणया भों छुं अड्डा अडालतय् ज्यालगय् मजू धैगु बन्देज तयाबिसेंलि नेपालभाषाया प्रयोजन म्हो जुइगु स्वभाविक हे जुल । उकीसनं सफूती च्वयातःगु भाय् व न्हि न्हिं ल्हाइगु भाय् पाःगु, प्राचीन सफू फुक्क नेपाल लिपिं च्वयातइगु जूबले सर्वसाधारण मनुखं सफू ब्वने मफइगु जुलसा मेखेर पुलां पुलांगु ग्रन्थ फुक्क हस्तलिखित जूबले थुकिया प्रचार प्रसार सीमित जुइगु जुल । थथे छखे सरकारया दमन नीति मेखेर ईकथं साहित्ययात न्हयाकेमफुगु तत्कालिन वस्तुस्थितिं नेपालभाषाया अवस्था झन सिथिल जुजु वन । तर इलं थःगु मातृभाषा व साहित्ययात जूगु दमन व असमान व्यवहारया विरोधय् प्रतिरोध याइपिं तथा थःगु भाषा साहित्ययात न्ह्यज्याकेत ई कथं न्ह्याकेमाः धैगु चेत दुपिं युगपुरुषत— पं. निष्ठानन्द बज्राचार्य (ने.सं. ९७८–१०५५),महाकवि सिद्धिदास अमात्य (ने.सं. ९८७–१०५०),मास्टर जगतसुन्दर मल्ल (ने.सं. १००३–१०७३), कवि योगवीरसिंह (ने.सं. १००६–१०६२), सहिद शुव्रmराज शास्त्री (ने.सं. १०१३–१०६१), धर्मआदित्य धर्माचार्य (ने.सं. १०२२–१०८३)आदि बुइकल । थ्व युवातयसं केवल नेपालभाषा साहित्यया धुकूजक जायेकेगु याःगु मखुसे थ्वया प्रवाह प्रवृत्तिइ हे सीदयेक थःथःगु वैयक्तिक कुतलं ह्यूपाः हयाः न्हूगु युगया शुरुवाट जुइकेविल ।उकिं ने.सं १०२९—१०६० तकया समयावधियात नेपालभाषाया पुनर्जागरणकाल मानेयानातःगु दु । हस्तलिखित परम्पराय् लिकुनाच्वंगु नेपालभाषायात छापा आखलं सफू पिकायेगु व बोलिचालिया भाषां सफू च्वयेगु परम्परा पं. निष्ठानन्द बज्राचार्यंजु शुरु यानादिल । ललितविस्तर ग्रन्थ. (ने.सं १०३४) थुकिया दसु खः । महाकवि सिद्धिदास अमात्यं ‘सज्जन हृदयाभरण’ काव्य, ‘सत्यसती’ खण्डकाव्य, ‘सिद्धिरामायण’ थेंज्याःगु महाकाव्य च्वयाः साहित्यय् मौलिकता विविधता हयाः नेपालभाषायात छगू तःगू विधा तथा विषयं सम्पन्नगु साहित्य दुगु भाषा जुइके बिल । अथे हे मास्टर जगतसुन्दर मल्लं मातृभाषां शिक्षा बिइगु परम्परा न्हयाकेत थम्हं हे नेवाःभाय्‌या स्कूल चायेकाः मचातय्‌त आखः ब्वंकेगु यानादिलसा ‘इसपं दयेकूगु बाखं’ थेंज्याःगु विश्वप्रसिद्ध बाखं नेपालभाषां अनुवाद यानाः मेमेगु देय्‌या बाखं नाप परिचित जुइकेबिल । योगवीरसिंहजुं तत्कालिन जनमानसय् कविताया माध्यमं मातृभाषा अनुराग तथा सामाजिक जागरण व सुधारया सः प्रतिध्वनित यानादिल ।

शुव्रराज शास्त्रीजुं ‘नेपालभाषा व्याकरण’ (ने.सं १०४८) थेंज्याःगु व्याकरणया सफू च्वयाः नेपालभाषायात स्तरीयता बिइत कुतः यानादिल । धर्मआदित्य धर्माचार्यं ‘बुद्ध धर्म व नेपालभाषा’ पत्रिका पिकयाः भाषिक साहित्यिक चेतनाया जः ह्वलेगुया नाप पत्रकारिता परम्परा न्ह्याकेगु यानादिल । ‘नेपालभाषा व थ्वया साहित्य’ (ने.सं १०४७) नांगु अनुसन्धानात्मक च्वसु पिकयाः नेपालभाषा, थ्वया साहित्य लिपि आदियात स्वदेश विदेशय् म्हसीकेबिल । थुगु कालय् साहित्यिक माध्यमं जक भाषिक चेतना, जागरण हयेगु ज्या जूगु मखुसे, धर्मं संगीतया माध्यम नं तत्कालीन नेवाः जनमानसय्, भाषिक अनुराग थनेगु ज्या नं जुल । थज्याःगु हे भाषिक जागरणं चित्तधर हृदय’ यात पद्यनिकुञ्ज (ने.सं १०५३), हृदय कुसुम (ने.सं १०५३) कविता संग्रह कलकत्तां छापेयाकेत उत्प्रेरित यात तर थुपिं सफू भन्सारय् हे जफत जुल । अथे हे मातृभाषा अनुरागं फत्तेबहादुर सिंहयात ‘नेपाली विहार’ (ने.सं १०५९) नामं कविता संग्रह पिकायेत उर्जा विल तर राणा सरकारं सफू जक जफत याःगु मजुसे व सफुती दुथ्याःपिं फुक्क कविपिंत नं जेलय् स्वथना बिल।

थ्व माध्यमिककालया चाहे भक्त कविपिनिगु जुइमा बा पुनर्जागरणकालया च्वमिपिनिगु जुइमा नीती उपदेश हे मूलभूत साहित्यिक प्रवृति जूगु दुसा स्वान्त सुखायया थासय् परान्त सुखाय् व परहित हे साहित्य सिर्जनाया मू लक्ष जूगु दु । थ्व माध्यमिककालय् खनेदुगु प्रमुख साहित्यिक विधा खः —काव्य (भजन, फुटकर कविता, गजल, खण्डकाव्य, महाकाव्य) बाखं, च्वखँ, प्याखं आदि ।

भाषाजवाः मानदास तुलाधर नेपालभाषा साहित्य ख्यःया लोकसाहित्य अध्ययन अनुसन्धान यानाः नेपालभाषा साहित्य संस्कृतिया संरक्षण यानादीम्ह न्हापांम्ह लोकम्ये मुनामि खः । वय्‌कःया जन्म ने.सं. १०२० ञलाथ्व अष्टमीकुन्हु असं कमलाछि त्वालय् जूगु खः । वय्‌कः भाजु रत्नदास व मय्‌जु लक्ष्मीशोभा तुलाधरया चीधिकःम्ह काय खः ।

थःपिनि गुरुजुपाखें आखः सयेकादीम्ह वय्‌कः लिपा ज्या यायेत ल्हासाय् झायादीसां अन नं बांलाःगु ज्या याये मखनाः नेपाः लिहां झायाः भिंचा चित्तधर हृदयनाप जानाः साइकल पसः तयादिल । लिपा साइकल पसलय् सफू नं तयेगु यानाः पसःया नां मानदास चित्तधर धकाः तल । तर वि.सं. १९९७ सालय् चित्तधर हृदययात ज्वनाः यंकुसेंलि मानदासं थः याकःचां पसः चले याये थाकुयाः साइकल पसः त्वःताछ्वयाः सफू पसः जक तल । थुकथं वय्‌कःपिंसं नेपालभाषाया न्हापांगु सफू पसः चायेकाः भाषासेवाया रुपय् पलाः न्ह्याकाः नेपालभाषाया प्रचार प्रसारया ज्याय् तःधंगु योगदान यानादिल । नेपालभाषा, नेपाली, हिन्दी, इंग्लिस आदि थीथी भाय्‌या सफू नापं भारतं वइगु पत्रपत्रिका नं दुगु पसः जूगुलिं अन आपालं मनूत मुं वइगु जुल । नापं थन राजनैतिक धार्मिक, सामाजिक खँया सरसल्लाह जुयाच्वनीगुलिं थुगु पसलं राष्ट्रिय जागरण हयेगु ज्याया छगू केन्द्रया रुप काल ।

वय्‌कः छम्ह सकलें शिक्षित जुइमाः धयागु बिचाः दुम्ह जुयाः सफू पसः चायेकाः शिक्षाया माध्यमं जनचेतना थनेत ग्वाहालि यानादिलसा बौद्ध धर्मया अध्ययन अनुसन्धान यानाः बुद्धधर्म थकायेत ग्वाहालि यानादिल । अथेहे सामाजिक सुधार यायेगु निंतिं पासापिंनाप जानाः ला मनयेगु, जातभात माने मयायेगु, ब्रम्हूतय्‌त भागी मयायेगु आदि थेंज्याःगु क्रान्तिकारी पलाः न्ह्याकल । थुकथं न्हूगु जागरण हयेत कुतः यानाच्वंगु सियाः राणा सरकारं ज्वनाः कुनाः धादिंगय् पितिना– छ्वल । च्याला गुला लिपा नेपाः गालय् लिथ्यंसेंलि प्रत्यक्ष रुपं छुं मयासे सफू पसः तयाः सफू प्रकाशन यानादिल । प्रगतिशील विचारधारायाम्ह वय्‌कःया बिचाःया प्रभाव वय्‌कःया भिंचा चित्तधर व कायचा भाजु धर्मरत्न यमियात नं लात ।

अझ चित्तधर हृदयं पार्टनर त्वःतेधुंकाः नं थः काय सुगतदासया ग्वाहालि कयाः मानदासं निरन्तर सफू पसः न्ह्याकाः पालभाषायात च्वन्ह्याकेगु लँपु चायेकाबिल । थुगु पसःया नां न्हापाया मानदास व चित्तधरया पलिसा मानदास सुगतदास धकाः तयाः सफूया प्रकाशन यायेगु ज्या नं न्ह्याकादिल । वय्‌कलं थःगु पसः मानदास सुगतदास पाखें ‘Himalayan Pioneer Publication’ नीस्वनाः थीथी विषय व भाषाया सफूत पिथनादिल । थ्व हे झ्वलय् वय्‌कलं नेपालभाषाया पुलांगु म्ये व लोक म्ये मुनाः तःगूमछि सफू प्रकाशन यानादीगु दु ।

वय्‌कलं मल्ल शाहकालया म्येँ (ने.सं. १०७७), पुलांगु म्ये निगूगु (ने.सं. १०८७), पुलांगु म्येँ स्वंगूगु (ने.सं. १०८८) सफू सम्पादन यानाः संग्रहया रुपय् पिकयादिल । थथे नेपालभाषाया पुलांगु म्ये मुनाः सफूया रुपय् पिकाःम्ह न्हापांम्ह म्येँ संग्रहकर्ता थ्वय्‌कः हे खः । अथेहे थ्वय्‌कलं जुजु राजेन्द्र विक्रम शाहदेवं च्वयाबिज्याःगु महासत्वपाख्यान नाटक नं सम्पादन यानाः पिकयादिल । थुकथं वय्‌कलं आपालं पुलांगु म्येँ, लोक म्ये मुनाः प्रकाशित यानादीगुलिं थ्व विषय अध्ययन अनुसन्धान याइपिंत आपालं ग्वाहालि जुल । थथेहे वय्‌कलं दगुबहाःया नातिवज्रयात नेपालभाषाया सफू पसः तयेत नं आपालं प्रेरणा बियादीगु दु ।

थुकथं नेपालाभाषा साहित्य सेवाया नापनापं सफू पसः तयेगु, सफू पसः तइपिंत हःपाः बीगु व सफू प्रकाशन यानाः नेपालभाषा साहित्य, संस्कृति थकायेगु लागि निरन्तर सेवा यानादीगुलिं वय्‌कःयात ने.सं. १०८३ इ च्वसापासां भाषाजवाःया उपाधिं सम्मानित यात । थथेहे नेपालभाषा व बौद्ध धर्म उत्थानया लागि अध्ययन अनुसन्धान यायां ने.सं. १०९५ ञलागा १३ कुन्हु वय्‌कः परलोक जुयादिल ।

मानलाल मास्के नेपालभाषाया पुनर्जागरण ईया कवित सिद्धिदास, योगवीरसिंह आदिपिनि समकालीन खयां नं थ्वय्‌कःया काव्य प्रवृत्ति धाःसा न्ह्यच्वःगु माध्यमिककालया कविपिनिगु प्रवृत्तिनाप ज्वलाःगु दु । थ्वय्‌कलं चिनादीगु नेपालभाषाया गुपु म्येय् गनं वार्णिक छन्दसा गनं मात्रिक छन्द, गनं गजल छन्द छ्यलादीगुलिं मानलालजु छन्दया छ्यलाय् गाक्क निपूण धयागु सीदु । धिक धिक भी जनम थ्वय्‌कःया छपु नांजाःगु म्ये खः । थ्वय्‌कःया म्येँय् छखे उपदेशात्मक प्रवृत्ति खनेदुसा मेखेर जीवन व जगत प्रतिया दृष्टिकोण नं यचुक सीदु । झीसं इलय् हे थःगु कर्तव्य पूवंकेमाः, कर्म यायेमाः धयागु थ्वय्‌कःया म्येया मू सन्देश जूगु दु ।

अबु पूर्णबहादुर मानन्धर व मां मथुरादेवी मानन्धरया क्वखं ने.सं. १०७३ ञलागाः नवमीकुन्हु येँया चसाद्वँ त्वालय् भाषिक अभियन्ता मय्‌जु माया मानन्धर बूगु खः । ने.सं. १०९७ गुंलागाय् झिंखुक्वःगु अन्तरक्याम्पस नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनय् थःगु दकलय् न्हापांगु चिनाखँ प्रतिज्ञापाखें हःपाः सिरपाः त्याकादीम्ह वय्‌कलं अन्तरक्याम्पस छधाःप्याखं धेंधेंबल्ला कासाय् किचकन्या नाटकपाखें नं हःपाः सिरपाः त्याकेत ताःलाःगु खः । मांभाय्ह्यःमि वय्‌कः मय्जुं थः मांया लुमन्तिइ च्वयादीगु चिनाखँ मुना सफू मांया लुमन्ति, वरिष्ठ कलाकार कान्छाबुद्ध बज्राचार्यया जीवनी सफू कान्छाबुद्धया जीवनी (ने.सं. १११२) पिथनादीधुंकूगु दु । पूर्ण–गुण स्मृतिया सम्पादक वय्‌कलं थःगु जात मानन्धरतय् संस्कारनाप स्वापू दुगु मानन्धरतय्‌गु इहिपा रितिथिति, उद्देश्य व विशेषता नांगु सफू च्वयादीगु दु । वय्‌कःयात शेरबहादुर लक्ष्मी कुमारी सिरपाः पाखें हनेधुंकूगु दु ।

साहित्य ख्यलय् जक मखुसे शिक्षाया ख्यलय् नं वय्‌कः मय्‌जुया तःधंगु योगदान दु । कला क्षेत्रय् स्नातक व कल्चर विषय कयाः स्नातकोत्तर ब्वनेज्या क्वचायेकादीम्ह मय्‌जु मानन्धर जगत सुन्दर ब्यनेकुथिया संस्थापक नापं नीच्यादँ (२८ दँ) तक प्रिन्सिपलजुयाः ज्या यानादीम्ह खः । वय्‌कः सिर्जना कलेजया संस्थापक दुजः नं खः । भाषा, साहित्य, शिक्षा, बाहेक मय्‌जु मानन्धर छम्ह सामाजिक कार्यकर्ता नं ख. । समाजया विकास जूसा तिनि देय्‌या विकास जुइ धयागु नुगलय् दुम्ह वय्‌कलं समाजय् च्वंपिं मनूतय्‌गु ग्वाहालि यायेगु ताःतुनाः १९ वडाया न्हापांम्ह मिसा न.स.स. जुयादिल । वय्‌कः सामाजिक संस्था नेपाल रेडक्रसया आजीवन दुजः नं खः । बुद्ध धर्मय् आस्था दुम्ह, परियत्ति शिक्षाया शिक्षिका वय्‌कः मय्‌जुयात थीथी संस्था पाखें सम्मान यायेधुंकूगु दु ।

नेपालभाषा साहित्यया प्यंगः थां मध्ये छगः धिसिलाःगु थां मास्टर जगतसुन्दर मल्ल नं खः । मांभासं आखः ब्वंसा मथां आखः सइ धयागु उद्गार व्यक्त यासें मस्तय्‌त मांभासं शिक्षा बिइमाः धयागु सिद्धान्त कथं थःम्हं हे स्कूल चायेकाः नेपालभाषाया माध्यमं न्हापां शिक्षाया प्रचार प्रसार यानादीम्ह व्यक्ति जगतसुन्दर मल्ल खः । थ्वय्‌कःया जन्म ने.सं. १००३ कौलागा पंचमिकुन्हु बौ विष्णुधर व मां जगतलक्ष्मी मल्लया क्वखं ख्वपया खौमा त्वालय् जूगु खः । नेपालय् शिक्षाया जः हे पिज्वये मलाःनिगु इलय् अंग्रेजीं शिक्षा प्राप्त यानाः जनसाधारणया मचातय्‌त मांभासं शिक्षा बियादीम्ह जगतसुन्दर मल्लं येँया दरबार हाइस्कूलय् मेट्रिक कक्षा तक ब्वनाः कलकत्ताया स्कटिस चर्चेज कलेजं इन्ट्रेन्स पास यानादिल । इन्ट्रेन्स पास जुइवं वय्‌कलं दकलय् न्हापां ख्वपया खौमा त्वालय् नेपालभाषां अंग्रेजी ब्वंकेगु स्कूल चायेकादिल । लिपा थ्वय्‌कः येँया बालकुमारीइ च्वं झायाः अन हे चिकिचाधंगु स्कूल चायेकाः अनया मस्तय्‌त नेपालभाषां अंग्रेजी ब्वंकेगु यानादिल । थबलय् निसें थ्वय्‌कः मास्टर साहेबया नामं परिचित जूगु खः । नापं नेवाः भासं आखः ब्वंकेगु जूबलय् छखे नेवाः विद्यार्थीतय्‌सं याकनं शिक्षा हासिल यानाकायेफतसा मेखे नेवाः भाय्‌या प्रचारप्रसार जुल । थुकथं जगतसुन्दर मल्ल मांभासं आखः ब्वंकेमाः धकाः बः बिसें थःम्हं नं मांभाय् नेवाः भासं आखः ब्वंकाः नेवाः भाय्‌या प्रचारप्रसार यानादीम्ह महान् व्यक्तित्व खः । वय्‌कलं थःम्हं जक नेपालभाषा ब्वंकेगु यानादीगु मखु, नेपालभाषाया प्रचारप्रसार यायेगु निंतिं थः शिष्यपिंत आखः ब्वंकुब्वंकु आखः ब्वंकेगु ज्याया नं तालिम बियाः इमित नं आखः ब्वंकेबिल ।

जगतसुन्दर मल्लं नेवाः भासं आखः ब्वंकेगु नापं नेवाः मचातय् लागिं अंग्रेजी भाय्‌या अर्थ नेवाः भाय् व खँय् भासं तयाः अंग्रेजीया खँग्वःधुकू पिथनादीगु दुसा ‘इंग्लिस ग्रामर इन पर्बतिया’ नामं सफू नं च्वयाः पिकयादीगु खः । तर वय्‌कःया थुगु सफू न्ह्याक्व हे ज्याख्यलय् दुगु जूसां सरकारी स्कूलय् चले यानामबिल । थ्वहे सफूया कभर पृष्ठय् ‘नेपाली अंग्रेजी फस्ट बुक’, ‘गोर्खा अंग्रेजी फस्ट बुक’, ‘गोर्खाली भाषाका इसपका कथाहरू’, ‘सुगम बोध गणित’ आदि वय्‌कलं च्वयाः छापय् यायेत प्रेसय् छ्वयातःगु दु धकाः च्वयातःगु दु । तर थुपिं सफूत प्रकाशनय् वःगु खनेमदु । वय्‌कलं विद्यार्थीतय्‌गु निंतिं पाठ्यसफूया नापं गोमय्‌जुया बाखं नं च्वयाः पिकयादिल । अथेहे विश्व साहित्यय् पिदंगु बाखंत नेपालभाषां हीकाः पेटर पार्लि व ने.सं. १०३५ सालय् इसपं दयेकातःगु बाखंया नामं निगू सफू पिकयादियाः नेपालभाषीपिंत विश्व साहित्यनाप नं परिचित याकादिल ।

थुकथं जगतसुन्दर मल्लं उगु इलय् शिक्षा प्राप्त याकेत मार्गदर्शक जुयादीम्ह शिक्षाविद्, अथेहे बौद्धिक व्यक्तित्वया नापं नेपालभाषाया सफूत छेँय्छेँय् थ्यंकेबियाः नेपालभाषाया प्रचारप्रसारय् तिब्रता हयादिल । थुकिया निंतिं थम्हं च्वयागु सफू मियाः व ध्यबा मदु धाःपिंत सितिं बियाः नेपालभाषा ल्यंकेगु अभियान हे न्ह्याकादिल । थुकथं जगतसुन्दर मल्ल थःगु जीवन मांभाय् नेपालभाषाया सेवा व प्रचारप्रसारय् लगे जुजुं ने.सं १०७३ सालया गुंलाथ्व सप्तमि कुन्हु परलोक जुल ।

थौं वय्‌कः झीगु न्ह्यःने मदयेधुंकूसां वय्‌कलं यानादीगु मांभाय्‌या सेवा व नेपालभाषाया प्रचार प्रसारया कदर यासें वय्‌कःया नामं ने.सं. ११११ य् नेपालभाषाया माध्यमं ब्वंकीगु जगतसुन्दर ब्वनेकुथि नीस्वंगु दुसा ख्वपया खौमा त्वालय् थ्वय्‌कःया शालिक स्थापना जूगु दु।

माहिला बाबु द्यौलाया जन्म विसं २०२० असार १५ य् अबु माइला द्यौला व मां मोतिमाया द्यौलाया कोखं ख्वपया भेलुख्यलय् जूगु खः । सामाजिक सेवाय् थःत फ्यानादीम्ह भाजु माइलाबाबु छम्ह सामाजिक कार्यकर्ताया नापं नेवाः अभियन्ता नं खः । वय्‌कलं २०४४ य् द्यौला समुदायया मचातय्‌गु नितिं द्यौला प्राथमिक विद्यालय स्थापना यानाः थुकिया दुजः जुयादिलसा लिपा २०५१–७६ तक थुकिया संचालक समितिया अध्यक्ष जुयाः स्कुल संचालन यानादिल ।

थौंकन्हय् थ्वय्‌कः द्यौला समाज संघया केन्द्रीय अध्यक्ष जुयाः द्यौला समाजयात न्ह्याकेगु ज्या यानाच्वनादीगु दु । अथेहे वि.सं २०५२ सालं निसें नेवाःतय्‌गु राष्ट्रिय संगठन नेवाः देय् दबलि आवद्ध जुयाः वि.सं २०६८ निसें कार्यकारणी सदस्य तथा खुकःगु महाअधिवेशन निसें २०७८ तक महासचिव जुयाः नेवाः देय् दबूयात न्ह्याकादिल । थथेहे थ्वय्‌कलं नेवाः दे दबुलिइ आवद्ध जुयादीबलय् २०६२/ ६३ स देय् दबूनाप आवद्ध जातीय संगठनतय्‌गु १९ न्हुया आम हडताल, गुथि विधयेक विरुद्धया आन्दोलन, गैर न्यायीक सडक विस्तार आन्दोलन आदिइ नं सक्रियरुपं ब्वति कयादीगु दु ।

द्यौला समाज, नेवाः देय् दबू बाहेक थ्वय्‌कलं आदिवासी जनजाति उत्थान राष्ट्रिय प्रतिष्ठानय् प्यदँ तक संचालक परिषदया दुजः, विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन गुथि ख्वपया नं थ्वय्‌कः आजिवन सदस्य तथा छगू कार्यकाल समितिया दुजः जुयाः भाषा साहित्य समाजयानितिं ज्या  यानादीगु दु ।