स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु विश्वहरि जोशी नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म वि.सं.२०१५ श्रावण १ गते जूगु खः । वय्‌कलं कास्की जिल्लाय् जोशी समाज गठन यानादिल लिसें थुकिया बिस्तारय् मू भूमिका म्हितादिल । नेवाः खलः कास्कीया वय्‌कः सक्रिय दुजः खः ।

विश्वहर्ष यलया छम्ह नांजाःम्ह बौद्ध पण्डित खः । थ्वयकः अमृतानन्द, सुन्दरानन्दपिनि समकालिन कवि खः धैगु खँ विश्वहर्षं चिनाथकूगु छपु म्येया अन्त वाक्यं क्यं । वय्‌कःया जीवनकाल सम्बन्धी तःथाय् भ्रम खनेदुसां

वय्‌कःया वास्तविक जीवनकाल वय्‌कःया हे म्येय् न्ह्यथनातःगु साल ने.सं ९५५ पाखे खः धैगु सीदःवःगु दु । आःतक थ्वय्‌कःया प्यपु म्ये यलया बौद्ध विहार व भोजपुरया शाक्यमुनि दाफा भजनय् लूगु दु । थुपिं म्ये भक्ति सम्वन्धी जूगु दु । गणपति, शाक्यमुनि बुद्ध, करुणामय आदिपिनिगु स्तुति नापं सिद्धार्थया जीवनी तथा यशोधराया विलाप आदि थ्वय्‌कःया भक्ति सम्बन्धी म्येया विषय खः । थ्वय्‌कःया भक्ति काव्यय् भक्ति व श्रृंगारयात यइपुक ह्वनातःगु खनेदु।

भाजु विश्वेश्वरदास श्रेष्ठया जन्म ने.सं. १०६३ स्वांयापुन्ही कुन्हु सक्वय् जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां पूर्णमाया श्रेष्ठ व बाःया नां धर्मदाश श्रेष्ठ खः । वय्‌कः छम्ह कविया नापं भाषिक अभियन्ता नं खः । वय्‌कलं मन्तुना नांया कविता न्हापां च्वयादीगु खः । मचा कविता च्वयेगुलि वय्‌कः पोख्तम्ह कवि खः । वय्‌कःया प्रकाशित कृति– मचा पासा (मचा कविता, ने.सं.१११५) खः । वय्‌कलं सः लय्‌पौ व न्ह्यवःसा मचा पत्रिका सम्पादन यानादीगु दु । सक्वय् नेपालभाषा प्रचारप्रसारय् वय्‌कःया तःजिगु योगदान दु ।

साहित्यख्यलय् विष्णु अल्पज्ञ कथं म्हसीका दुम्ह विष्णुप्रसाद श्रेष्ठया जन्म मां धनकुमारी श्रेष्ठ व अबु मंगलप्रसाद श्रेष्ठया कोखं यलया चलाछेँ त्वालय् जूगु खः । रत्नध्वज जोशी थेंज्याःम्ह साहित्यमणिषी गुरुया हःपालं वय्‌कःयात नं नेपालभाषाया ख्यलय् च्वसा न्ह्याके बिल । तत्कालिन थीथी साहित्य सम्मेलनय् ब्वति कयाः तःगू सिरपाः त्याकादीम्ह वय्‌कःया न्हापां पिदंगु च्वसु झी पत्रिकाय् पिदंगु प्रेमकथा (ने.सं १०७९) नांगु बाखं खः । अथेहे वय्‌कलं नेपालभाषाया जीवन दबू कार्यक्रमय् नं तःकः बाखं ब्वनाः न्यंकादीगु दु । भाजु विष्णु अल्पज्ञं न्हापां न्हापां बाखं च्वयेगु यानादीगु खःसां लिपा वय्‌कलं थःगु च्वसा कविता लेखन पाखे न्ह्याकादिल, अनं लिपा निबन्ध लेखन पाखे प्रतिबद्धता क्यनादिल । थुकथं वय्‌कःया कविताया ख्यलय् नैराश्य (ने.सं १०८०) कविता संग्रह पिदंगु दुसा निबन्ध विधाय् जि व जिया दुने (ने.सं १११५) व कय्‌ता (ने.सं.११२०) नांगु निगू निबन्धया सफू पिदंगु दु । थथे वय्‌कःया बाखं, कविता पिदंगु दुसां वय्‌कःयात नेपालभाषा साहित्ययाख्यलय् मूलतः निबन्धकार कथं म्हसीकेगु याः । झीगु समाजय् विद्यमान विकृति विसंगतियात ख्यालि थें ध्याचू थें यानाः ब्वयेगु वय्‌कःया निबन्धया विशेषता खः । वय्‌कःया जि व जिया दुने निबन्धयात लोकसाहित्य परिषद्ं गौरी अनन्त सिरपाः देछाःगु दुसा वय्‌कःया साहित्य सेवाया कदर स्वरुप वय्‌कःयात चिनिमाया सिरपाः (ने.सं ११०६) नं लःल्हाःगु दु।

नेपालभाषाया छम्ह प्रतिवद्धम्ह कार्यकर्ता व व्याकरणविद् विष्णु चित्रकारया जन्म अबु कृष्णबहादुर व मां लक्ष्मी चित्रकारया कोखं ने.सं १०७१ थिंलाथ्व यःमरिपुन्हि कुन्हु येँया त्यंगः त्वालय् जूगु खः । थ्वय्‌कः छम्ह च्वमि जक मखु नेवाः जाति तथा नेपालभाषानाप सम्बन्धित प्रत्येक गतिविधि व आन्दोलनय् सक्रिय व सशक्त भूमिका निर्वाह यानादीम्ह छम्ह प्रतिव्यक्त व्यक्तित्व खः ।

विष्णु चित्रकारया पलाः थ्व ख्यलय् पासापिं नाप जानाः पिकाःगु ल्हातं च्वयापौ नीलः निसें न्ह्याःगु खः । च्वमिया रुपय् वय्‌कः बाखं, निबन्ध, कविता च्वयाः पत्रपत्रिकाय् पिकायेगु व थीथी साहित्य सम्मेलनय् सिरपाः त्याकेगु यानादीम्ह खःसां थ्वय्‌कःया च्वसा भाय्लचं सम्बन्धी अप्वः न्ह्याःगु दु । साहित्य ख्यलय् मानवीय मूल्य मान्यता व व्यवस्थाया विसंगती, असंगती असन्तोष व विद्रोहया सः थ्वयेकीम्ह छम्ह प्रगतिशील च्वमि कथं पिलुयादीगु दुसा भाषा ख्यलय् छम्ह व्याकरणविद् कथं थःत म्हसीके बियादीगु दु ।

मिमलः पत्रिकाय् पिदंगु भाय्‌या पह च्वसु थ्वय्‌कःया भाय्लचंया न्हापांगु च्वसु खः । थ्वय्‌कःया पिदंगु सफू खः —नेपालभाषाया ख्वाः व पहया खँय् छुं बिचाः (ने.सं १११०), नेपालभाषा कसरी पढ्ने (सफूचा, ने.सं १११०), नेपालभाषा ग्व आखः सफू भाग– १ (ने.सं १११२), नेपालभाषा ग्वः आखः सफू भाग–२ (ने.सं १११२), त्रिरत्न वन्दना (पालियात नेपालभाषं अनुवाद, ने.सं. ११३७) नेपाल लिपि व नेपालभाषा, नेपालभाषा छसःज्यना भाय् (ने.सं ११३४), ‘Nepalbhasa a Mono Syllabic Language’ (ने.सं. ११३७) नेपालभाषा गथे ब्वनेगु, नेपालभाषा गथे च्वयेगु (ने.सं ११३७) ।

भाजु विष्णु चित्रकार छम्ह अनुवादक नं खः । थ्वय्‌कलं नेपालभाषाय् अनुवाद यानादीगु सफू खः— नेवाःतय्‌सं छ्यूगु पलाः (फ्रान्सयाम्ह फ्रेदरिक मोरोनभालया सफू ‘The Mission of the Newars’), सेचुआंया भिंम्ह मनू (बर्तोल ब्रखेतया पूधा प्याखं), बांलाःगु न्ह्यसःया बांलाःगु लिसः (भिक्षु एस. धाम्मिक पाखें बुद्धधर्मया खँय् न्ह्यसः लिसः), जोहान्सवर्गया लँय् (वेभर्लि नाइदुया मचा उपन्यास) । थ्व बाहेक वय्‌कलं मेमेगु नं नांजाःगु मचासाहित्यया अनुवाद, पत्रपत्रिकाया सम्पादन यानादीगु दु । थ्वय्‌कलं नेपालभाषा न्हिपौया तःदँ तक समाचार सम्पादक, जः दँपौ ल्याः ७ या सम्पादक, झी लय्‌पौया छुं ईतक सम्पादक, चित्रकार समाज पाखें पिदंगु लुमन्ति पौया सम्पादक जुयाः नं ज्या यानादीगु दु ।

भाजु विष्णु चित्रकारया च्वमि व्यक्तित्व स्वयाः अझ महत्वपूर्ण व्यक्तित्व नेवाः न्ह्यलुवाःया व्यक्तित्व खः । २०२२ सालया भाषिक आन्दोलनं निसें सक्रियरुपं नेपालभाषा ख्यलय् खनेदयेकःझाःम्ह वय्‌कलं विद्यार्थी कालय् थःगु नायःसुइ तःकः अन्तर हाइस्कूल व अन्तर कलेज साहित्य सम्मेलन न्यायेकादीगु दुसा २०२२ सालया भाषिक आन्दोलनय् छम्ह सक्रिय कार्यकर्ता जुयाः नं ज्या यानादिल । अथेहे वय्‌कलं जगतसुन्दर ब्वनेकुथिया स्थापना, नेपालभाषा न्ह्यसः लिसः कासा संचालन, नेपालभाषा व थ्वया भाय्लचं स्यनेकनेगु, नेपाल संबत्‌या आन्दोलन, जातिय म्हसीका (पहिचान) व नेवाः आन्दोलन, नेपालभाषायात युनिकोडय् दुथ्याकेत मू आखः क्वःछीगु, हलिं नेवाः दबुलिं न्हयाकाच्वंगु गुगल ट्रान्सलेसन आदि ज्याय् महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह यानादिल । थुपिं ज्याया निंतिं वय्‌कलं थीथी इलय् थीथी संस्थाया थीथी पदय् च्वनाः ज्या यानादिल । अथेहे अन्तर कलेज नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन पाःलाया नायः, नेवाः समाज सेवा गुथिया संस्थापक नायः, नेपालभाषा मंकाः खलःया दुजः, नेवाः राजनैतिक आन्दोलनया मूछ्याञ्जे, नेवाः स्वयात राज्य मंकाः संघर्ष समितिया दुजः, नेवाः शिक्षा गुथिया कजि, जगतसुन्दर ब्वनेकुथिया संस्थापक दुजः, नेवाः समाज सेवा गुथिया संस्थापक नायः, चित्रकार समाजया संस्थापक छ्याञ्जे, भाषा विज्ञान समाजया आजिवन जः, आदिवासी नेवाः राजनैतिक अभियानया हामा पुचःया दुजः जुयाः त्यानु मचासे नेपालभाषाया सेवाय् थःत छ्यलाझाःगु खः ।

सक्रिय नेवाः मय्‌जु अभियन्तापिं मध्ये मय्‌जु विष्णुकेशरी ताम्राकार नं छम्ह खः । थ्वय्‌कःया जन्म ख्वपया इनाचो त्वालय् अबु हरिशंकर ध्वजु व मां गंगामाया ध्वजुया कोखं ने.सं १०९२ कौलाथ्व चौथिकुन्हु जूगु खः । थ्वय्‌कः छम्ह भाषिक अभियन्ताया नापनापं छम्ह च्वमि नं खः । वय्‌कःया बाखं, ची बाखं तथा कविता थीथी पत्रपत्रिकाय् पिदंगु दु । थ्वय्‌कः नेपालभाषाया बाखं ख्यलय् छम्ह न्हूपुस्ताया सामाजिक यर्थाथवादी बाखं च्वमिया कथं परिचित जू । थ्वय्‌कः नेपालभाषाया नांदंगु प्रकाशन संस्था कुतः पिकाकःया व्यवस्थापक खःसा लुँध्वाखाः बाखं स्वलापौया नं व्यवस्थापक खः।

धरानय् नेपालभाषा व शिक्षाया ख्यलय् सक्रिय जुयादीपिं मय्‌जुपिं मध्ये बिष्णुदेवी श्रेष्ठ नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म बि.सं.१९८२ कार्तिक २७ गते जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां चम्पादेवी व बाःया नां रत्नप्रसाद श्रेष्ठ खः । वय्‌कलं धरानया झिंन्यागू ब्वनेकुथिइ छात्रवृत्ति बियाः मचातये्त ब्वंकेगु ज्या यानादिल । वय्‌कलं ज्याथः मिसातय्‌त आखः ब्वंकेत ब्वनेकुथि स्थापना यानादिल । धरानया नेपाल महिला संगठनया नायः जुयादीम्ह वय्‌कः बि.सं.२०७० सालय् दिवंगत जुयादिल ।

वृषभानन्द येँया जुजु भुपालेन्द्र मल्लया लाय्‌कू कवि खः । थ्वय्‌कःया नां उल्लेख जूगु छपु म्येया समाप्ती वाक्यय ‘वखयान (वृषभान) ल्हाय सापुत दयेके मतेरापु’ धकाः न्ह्यथनातःगुलिं वय्‌कलं निपु प्यपु म्ये जक मखुकि म्येया सफू हे च्वयाः थकूगु धयागु खनेदु । तर थ्व अनुसन्धानया हे विषय तिनि । आःतकया दुने थ्वय्‌कःया झिंछपु म्ये लुयावःगु दु । थुुपिं झिंछपु म्ये मध्ये कृष्णचरित्र सम्बन्धी जक प्यपु म्ये खःसा स्वपुम्ये लायकू श्रृंगारिक म्ये अले स्वपु उपास्य देवदेवी व आरतीया म्ये जूगु दुसा छपु म्ये जीवन दर्शन सम्बन्धी खः । कवि वृषभानन्दया कृष्ण लिलाया म्ये जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लया म्ये थें निर्गुण भक्ति रसं जायाः श्रीकृष्ण परव्रम्हया चरणस आस्रय फ्वनेगु अर्थाथी भावं जाःगु मखुसे राधाकृष्णया रसरंगया चित्रण यानाः काम चेष्ठा उत्पन्न यायेगु कथंयागु जूगु दु । अथेहे वयकःया लाय्‌कू श्रृंगारिक म्येय् नं थः आश्रय दाता जुजु भुपालेन्द्र मल्ल व रानीपिनिगु नुगलय् श्रृंगारोद्वीपक काम चेष्ठा अर्थात् माया पिरतिया भाव थनाः विषय सुख भोग पाखे मन क्वसायेकेगु प्रवृति खनेदु । थुकिया नितिं कविं थज्याःगु म्येय् नायिकाया वसः तिसा आदिया नापं रुप यौवनया वर्णन् यानातःगु दु । भक्ति विषयया म्येय् श्रीकृष्णया नापं नासःद्यः, भगवती आदिपिनिगु सगुण भक्तिया चित्रण दु । जीवन दर्शनया म्येय् मनुखं थःगु जीवनयात भिंगु लँय् न्ह्याके माःगु खँ न्ह्यब्वयातःगु दु । थ्वय्‌कःया म्येया मूल्यांकन यायेबलय् थ्वय्‌कःया म्ये मल्लकालया सिद्धिनरसिंह मल्ल, प्रताप मल्लपिनिगु म्ये ति च्वन्ह्याः धायेमछिं ।

ने.सं. ११२६ चौलागा १० कुन्हु मीरसुब्बा दुर्गाप्रसाद व विष्णुदेवीया कोखं येँया महाबौद्ध त्वालय् जन्म जुयादीम्ह वैकुण्ठप्रसाद लाकौल माध्यमिककाल व आधुनिककाल निगुलिं कालय् नं दुथ्याःम्ह स्रष्टा खः । सच्छि व निदँया र्दीघ जीवन हनाझाःम्ह च्वमि वैकुण्ठप्रसादया दकलय् न्हापां प्रकाशित जूगु च्वसु छम्ह नेपालवासीया बुद्ध स्तुति (बुद्धधर्म२/१–२, बु.सं २४७०) नांगु कविता खः । तर वय्‌कःया च्वसा केवल कविताय् जक लिकुना मच्वंसे बाखं, निबन्ध, साहित्यिक व्यक्तित्वपिनिगु जीवनी, सम्पादन, अनुवाद आदि पाखे नं न्ह्याःगु दु । नेपालभाषा, नेपाली तथा अंग्रेजी स्वता भाषां नं च्वसा न्ह्याकादीम्ह वय्‌कःया नेपालभाषां झिंछगू, नेपाली भासं झिंखुगू, अथे हे अंग्रेजी भासं निगू सफू पिदंगु दु । वय्‌कःया नेपालभाषां पिदंगु सफू खः — थुलिंचा (कविता मुना, १०७४), कं–स्वाँ (कविता मुना १०८७), बुद्धधर्म व नेपालभाषा (सं. नेसं १०४५–५०या पत्रिका मुना), रस अलङ्कार छन्द (च्वसु मुना १०९८), गांया ममता (बाखं मुना ११०३), नेपालय् स्थविरवाद गुकथं वःगु खः (च्वसु मुना, ११०५), नेपालय् हानं स्थविरवाद वयेकेत व नेपालभाषा ह्वयेकेत धर्माचार्य (च्वसु मुना, ११०५), नगु व मिला (कविता मुना, ११०८), जिगु मिखाय् जे. एस. मल्ल (जीवनी, ११०८), ह्वंगः (स्वपु रचनाया त्रिवेणी अनुवाद+कविता+जीवनी, ११०९), कलरिजजुया पुलांम्ह मल्लाहया बाखं मे (अनुवाद) आदि ।

दकलय् न्हापां कविता च्वयाः साहित्य ख्यलय् पलाः तयादीम्ह कवि वैकुण्ठप्रसाद लाकौलया मेमेगु विधाय् नं उत्तिकं हे च्वसा न्ह्याःगु खनेदु । अथेसां मूलरूपं वय्‌कःयात छम्ह कविकथं हे म्हसीकेगु याः । वय्‌कःयात नेपालभाषा काव्यय् रोमानीवादी कविताया शुरुवात याःम्ह न्हापांम्ह कविकथं कयातःगु दु । वय्‌कःया ह्वयेत्यंगु स्वांयात, वसन्तवाणी व सन्ध्या यानाः स्वपु कविता पिदनेधुंकाः नेपालभाषा काव्यख्यलय् रोमानीवाद शुरु जूगु नालातःगु दु । थ्व ल्याखं माध्यमिक व आधुनिक निगुलिं कालय् नं दुथ्याःम्ह वय्‌कःया योगदान माध्यमिककालया योगदान हे अप्वः महत्वपूर्ण जूगु दु ।

उगु इलय् हे बि.ए.या शैक्षिक डिग्री हासिल यानादीम्ह वय्‌कलं न्हापां न्हापां थीथी स्कुलय् ब्वंकेगु यानादिलसा लिपा सरकारी सेवाय् प्रवेश जुयाः खाद्य विभागया डाइरेक्टर तक नं जुयादिल । थथे स्कुलय् नं ब्वंकेगु यानादीगुलिं वय्‌कःयात आपास्ःयां मास्टर साहेब नामं सम्बोधन यायेगु याः । थ्वहे कथं वय्‌कःया थःगु मांभाय् प्रति जक मखु शिक्षा प्रति नं उलि हे मन क्वसाः, अझ मिसाशिक्षा प्रति अप्वः झुकाव दु । थ्वहे कथं वय्‌कलं नेपालभाषा स्नातकोत्तर एम.ए. तगिंया अध्ययन अध्यापन अःपुक व याउँक जुइ फयेमा धकाः पाटन क्याम्पस लागा दुने चैन लाकौल स्मृति भवन दयेका त्रि.वि.यात हस्तान्तरण यानादिल । अथेहे नारी शिक्षाय् तिबः बीकथं नेपालभाषा एम.ए तगिमय् दकलय् अप्वः ल्याःहःम्ह छम्ह मिसा विद्यार्थीयात चैनलाकौल सिरपाः व निगूगु स्थानय् लाःम्ह मिसा ब्वमियात तारा लाकौल सिरपाःया व्यवस्था यानादिलसा वय्‌कलं जीवंकाःछि नेपालभाषाया सेवा यानादीपिंत लःल्हायेगुकथं लाकौल सिरपाः नं नीस्वनादीगु दु । थ्व सिरपाः स्वंगू इलय् नेपालभाषाय् दकलय् अप्वः धनराशीया सिरपाः खः ।

नेपालभाषा साहित्यया विकास यायेगु ताः तयाः नीस्वंगु नेपालभाषा एकेडेमिया वय्‌कः छम्ह संस्थापक सदस्य नापं न्हापांम्ह चान्सलर नं खः । वय्‌कलं नेपालभाषा एकेडेमिया लिसें मेमेगु नं संघसंस्था धस्वाकेत नं थम्हं फुगु आर्थिक ग्वाहालि यानादीगु दु ।

वय्‌कलं यानादीगु थीथी ज्याया कदर कथं वय्‌कःयात थीथी संस्थां थीथी उपाधि, सम्मान देछाःगु दु । गथे— शुभराज्याभिषेक पदक २०१३, त्रिशक्तिपट्ट २०१६, नेपालभाषा परिषद्पाखें नेपालभाषा शिरोमणि । वय्‌कःयात थीथी संस्था पाखें अभिनन्दन, सम्मान तथा हनापौ आदि देछाःगु दु । थथे भाषासाहित्यया ख्यलय् ज्या यायां नेसं ११२७ सीपुन्हि शुक्रबाः कुन्हु १०२ दँया वैशय् वय्‌कलं थःगु नश्वरदेह त्वताझाल । वय्‌कःया लुमन्तिइ वैकुण्ठप्रसाद लाकौल स्मृति ग्रन्थ पिदंगु दु ।