मां मिठीदेवी कायस्थ व बौ कृष्णगोपाल कायस्थया तःधीकःम्ह काय् जुयाः ख्वपया बालाखु त्वालय् ने.सं. १०७५ थिंलाथ्व ३ कुन्हु जन्म जुयादीम्ह श्यामगोपाल कायस्थ हे श्याम आशा खः । वय्कःया ने.सं. ११००—११४२ दँया दुने अर्थात् पीनिदँया दुने नेपालभाषाया न्हय्गू व खसभाषा निगू यानाः गुंगू सफू पिदंगु दु ।
चिबाखं विधाय् थःगु हे म्ह्सीका दयेकादीम्ह आशाजुं ल्ह्वंगु ल्हाः (ने.सं.११०१), पंजलं दुने पंजलं पिने (ने.सं.११२९), बाः वःगु ख्वबि (ने.सं.११३९), पिज्वय् मफुगु सः (ने.सं.११३९), लालटिन (ने.सं. ११४०), जलय् जि (ने.सं.११४१), निभाः पियाच्वंपिं (ने.सं.११४२) यानाः न्हय्गू चिबाखं सफू वय्कःया पिदने धुंकूगु कृतित खः । उबलय्या ख्वपया भाषिक आन्दोलनया छगू नांदंगु पुस्तकालय् ज्ञानज्योति पुस्तकालयया नायः जुयादीम्ह वय्क न्हूजः, किकिंपा, तिबः व ह्याउँबाला ल्या ४ व ५या सम्पादक नं खः ।
विराट ने.भा.सा.स. गुथि व नेपाल साहित्य मन्दिरया जिवंकाःछि दुजः जुयादीम्ह वय्कः याताजः नेपालभाषा साहित्य श्याम विश्व सिरपाःया दाता नं खः । नेपालभाषाया चिबाखं विधाय् वय्कलं यानादीगु योगदानयात कदर यासें वय्कःयात पद्मा रामचन्द्र लघुकथा सम्मान २०७९ नं छाय्पीगु ज्या जूगु खः ।
स्वनिगः पिनें पिदंपिं सांस्कृतिक नापं भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु श्याम टमोट नं छम्ह खः । वय्कः भोजपुर जिल्लाया टक्सार २, खिकामाछाय् वि.सं. २०१० असार १५ कुन्हु जन्म जूगु खः । वय्कः नेपालभाषा मंकाः खलः, भोजपुरया संस्थापक नायः खः । वय्कः नांजाःम्ह म्येँ च्वमि नं खः । वय्कलं च्वयादीगु गांगामं दना वा बस्ति स्तिं दना वा धयागु म्ये देय्न्यंक हे बय्बय् जूगु म्येँ खः । वय्कःया च्वसां पिदंगु नेपालभाषाया सिडि म्येचाः गां गामं दना वा ने.सं.११३६ य् टक्सार भोजपुरं पिथंगु खः । नेपालभाषा मंकाः खलः भोजपुरं पिथंगु ख्वाःपौया वय्कः सम्पादक नं खः ।
बा गणेशबहादुर श्रेष्ठ मलेकू व मां रत्नदेवी श्रेष्ठ मलेकूया कोखं ने.सं. १०४४ य् यलया पूच्वय् संगीतकर्मी भाजु श्याम मलेकू बूगु खः । स्वाध्यायन यानादीम्ह भाजु मलेकूया नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् मू विधा चिनाखँ खः । चिनाखँ पाखे थःगु साहित्यिक यात्रा न्ह्याकादीम्ह भाजु मलेकूया न्हापांगु चिनाखँ मुना सफू नखत्या (ने.सं. १११०) खः । लिपा वय्कलं थःगु नुगःयात संगीत शास्त्रय् क्वसायेकाः छम्ह लोकंह्वाःम्ह संगीतकर्मी जुइत ताःलात ।
भाजु श्यामसुन्दर सैंजु काभ्रेपलाञ्चोक जिल्ला पन्तिइ ने.सं. १०६० (वि.सं.१९९६) मार्ग शुक्ल ३ कुन्हु बाः दिलभक्त सैंजु व मां रत्नदेवी संैजुया कोखं जन्म जूगु खः । वय्कलं नेपालभाषा व खस् नेपाली भाषं कविता, समालोचना व छधाः प्याखं च्वयादीगु दु ।
गोरखापत्रया प्रधान सम्पादक जुयादीधुंकूम्ह भाजु श्यामसुन्दर सैंजुया कृतिगत रुपय् छुं सफू पिमदंनिगु खःसां वय्कःया नेपालभाषाय् काव्य साधना तसकं हे ताहाकः । वय्कःया यक्व हे कविता सितु, झी आदि थीथी पत्रपत्रिकाय् पिदंगु दु । वय्कःया च्याम्पति नांया कविता झी पत्रिकाय् ने.सं.१०७८ य् न्हापां पिदंगु खः । वय्कः नेपालभाषाया अग्रज आधुनिक कविपिं मध्ये छम्ह खः । भाजु श्यामसुन्दर सैंजुं न्हापा परम्परागत कविता च्वयाः लिपा आधुनिक कविता च्वयादिल । उकि नं वय्कःयात पद्यात्मक मोहं सालाकाःगु खनेदु । नैराश्य, असन्तोष, आक्रोस वय्कःया कविताया मूल प्रवृति खः ।
नेपालभाषा साहित्यय् प्रगतिशील बाखं च्वया वैच्वनादीम्ह भाजु श्यामदासया पूवंगु नां श्यामदास प्रजापति खः । बाः तुलसी साहुखलः व मां हरिमायाया कोखं ने.सं. १०७४ दिल्लाथ्व पारु कुन्हु वय्कः येँय् मरुत्वालय् जन्म जुयादीगु खः । भाजु श्यामदास बाखंच्वमिया लिसेलिसें साहित्यिक पत्रकार, कवि व अनुवादक नं खः । वय्कलं छगू इलय् राजमति वाःपतिइ ह्याउँनिभाःया नामं सफू म्हसिका च्वयेगु यानादिलसा देशय्मरु झ्याः वापतिइ वय्कलं सरगत भाजुया नामं सफू म्हसिका स्तम्भ च्वयेगु यानादिल । भाजु श्यामदास पल्पसा साहित्यिक निलापौया सम्पादक खः । वय्कलं थ्व पत्रिकाय् श्याम डि. कुमाः धकाः थःगु नां च्वयादिल । वय्कः तिकिझ्याः व पलिस्था दँ पौया नं सम्पादक खः ।
भाजु श्यामदास प्रजापति पलिस्था नांयागु साहित्यीक संस्थाया नायः नं खः । वय्कःया कुशल नेतृत्वय् थ्व संस्थां झिक्वः तक मदिक्क नेपालभाषाया ख्यालः कासा न्ह्याकल । अथेहे मदिक्क थीथी साहित्यिक ज्याझ्वः यायेगुया नापनापं नेपालभाषा साहित्यया तःगू हे सफू प्रकाशन नं यानादिल ।
वय्कः नेपालभाषा प्रगतिशील च्वमि गुथिया नं संस्थापक संयोजक खः । थ्व संस्थापाखें वय्कलं नेपालभाषाया प्रगतिशील साहित्यया विकासया निंतिं यक्व हे गतिविधि न्ह्याकादील । नेपालभाषाया सफू पिथनेगु उद्देश्य कयाः वय्कलं थः मदुम्ह जहानया नामं रत्नदेवी प्रजापति साहित्य ट्रष्ट नीस्वनादीगु दु । भाजु श्यामदास प्रजापतिया न्हापां पिदंगु स्वांनाप शीर्षकया चिनाखँ खः । थ्व चिनाखँ सितु निलापतिइ ने.सं. १०९० य् पिदंगु खः । वय्कःया न्हापांगु प्रायश्चित नांया बाखं पल्पसा निलापतिइ ने.सं.१०९३ य् पिदंगु खः ।
भाजु श्यामदास प्रजापतिया पिदने धुंकूगु सफू थुकथं जुल– आक्सय् लूगु निभाः (बाखं, ने.सं.१०९७), निभाःया पलाखय् (बाखं, ने.सं.११०४), सुथ लूगु सुथ (बाखं, ने.सं.११२२), सः बसः जिन्दगी (मुक्तक, ने.सं.११३०), सर्गः थः हे नमि (बाखं, ने.सं.११३०), मत छप्वाः नुगः दुने (बाखं, ने.सं.११३३) आदि । वय्कःया ज्यायात कदर यासें बुद्धिपूर्ण सिरपाः देछाःगु दु ।
बा बालकृष्ण नकःमि व मां नारायणदेवी नकःमिया कोखं ने.सं. १०६४ इ येँया असं कमलाछि त्वालय् ख्यालः च्वमि श्रीकृष्ण अणुया जन्म जूगु खः । वय्कःया पूवंगु नां श्रीकृष्ण नकःमि खः । ख्यालः च्वमि श्रीकृष्ण अणुजुं ख्यालः च्वयादीबलय्ख्याः कथंजक मखुसे नीकथं हे च्वयादी । थुकिया दसु वय्कलं च्वयादीगु नेपाल टेलिभिजनं प्रसारण जूगु टेलिप्याखं तं बैंक नं छगू खः । समाजय् ब्वलनाच्वंगु मखुगु मनिंगु ज्याखँयात कयाः मर्मय् दिक्क व नुगलय् थिइक्क ब्वयेगु वय्कःया ख्यालः प्याखंया विशेषता खः । बौद्धिक सजगतां भय्ब्यूगु थ्वय्कःया ख्यालकं नेपालभाषाया ख्यालि प्याखंया लागा तब्या व तःचाः यायेगुली गाक्क तिबः बिउगु दु । ख्यालि प्याखंया नांजाःम्ह च्वमि जूसां वय्कःया न्हापांगु साहित्यिक रचना चिनाखँ खः । अथेहे थ्वय्कःया ख्यालि मुना सफू खः ला मखुला (ने.सं. १०९७) खः ।
भाजु श्रीकृष्ण महर्जनया जन्म मां बाग्मती महर्जन व अबु चिरी महर्जनया कोखं किपूया देय्पुखू त्वालय् ने.सं १०९५ य् जूगु खः । श्रीकृष्ण महर्जन नेपालभाषाया छम्ह च्वमि, पत्रकार नापं नेवाः अभियन्ता खः । थःगु स्कूल जीवननिसें हे नेपालभाषा व नेवाः ख्यःप्रति नुगः क्वसाःम्ह वय्कलं काठमाण्डौ क्याम्पसय् ब्वनच्वनादीबलय् अन ग्वय्स्वां साहित्य पाःलाःया नायः जुयाः ज्या यानादिलसा, बिराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन लगायत थीथी साहित्य सम्मेलनय् ब्वति कयाः तःगू सिरपाः नं त्याकादिल । अथेहे वय्कलं किपुली नं न्हूजः सांस्कृतिक पुचः नीस्वनाः नायःया अभिभारा क्वबुयादिलसा थीथी सांस्कृतिक विषयया सफू व लेख च्वयादिल । गथे — किपू देय्या परिवेशय् बाखं मुना (ने.सं. १११४), किपूया बाघ भैरव (वि.सं २०६२), किपूया इन्द्रायणी जात्रा (ने.सं. ११२३), किपूया गथु प्याखं
(ने.सं ११३५), बखुमदः जात्रा न्हय्गां जात्रा (ने.सं. ११३७), लाखेपाः (ने.सं. ११४०) आदि । थुपिं सफू बाहेक वय्कलं संस्कृति सम्बन्धी च्वसु गोरखारपत्र, नेपालभाषा टाइम्स, लहना आदि पत्रपत्रिकाय् पिथना वयाच्वनादीगु दु ।
पत्रकारितायात हे थःगु मू लजगाः कथं नालादीम्ह श्रीकृष्ण महर्जनं ११३६ य् न्वचू, भाषण व एफ.एम संचालन कला सम्वन्धि नासः (ने.सं ११३६)नांगु सफू पिकयादीगु दु । नेपालमण्डल टेलिभिजनया समाचार प्रमुख जुया ज्या यानादीबलय् नं वय्कलं पालमण्डल पाखें संचालन जूगु दाफा महोत्सवया निर्देशन समितिया मू छ्याञ्जे जुयाः महोत्सवयात सफलतापूर्वक न्ह्याकादीगु खः ।
अथेहे वय्कः नेवाः पत्रकार राष्ट्रिय दबूया संस्थापक नायः, जोजलपा वाःपौया सम्पादक, इण्डिजिनियस टेलिभिजनया कार्यक्रम संचालक, नेपाल टेलिभिजनया कार्यक्रम संचालक, कीर्ति अनलाइनया सम्पादक नापं मेट्रो एफएमया ज्याझ्वः न्ह्याकाामि खः । नेपाल पत्रकार महासंघ, मेट्रो एफएम प्रतिष्ठान शाखाया संस्थापक नायः जुयाः नं ज्या यानादीगु दु । नेवाः सरोकारया ख्यलय् नं वय्कः नेवाः देय् दबूया स्वनिगः विशेष प्रदेशया नायः, किपू देय्यात नेवाः सांस्कृतिक संरक्षण क्षेत्र घोषणा याकेगु निंतिं गठन जूगु कार्यदलया कजि नं खः । गुथि बिधेयक विरूद्द एकीकृत आन्दोलनया शुरूवात यानादीपिं मध्ये नं वय्कः छम्ह खः । थज्याःगु ज्याया कदर स्वरुप वय्कःयात थीथी संघ संस्थापाखें हनेगु याःगु दु गथे— गर्भ सम्मान, एल्भीस पत्रकारिता सिरपाः, लहना धर्ममोति नेवाः पत्रकारिता सिरपाः, ज्यापु पत्रकारिता प्रतिभा सिरपाः आदि ।
बा भगतराम श्रेष्ठ व मां विणादेवी श्रेष्ठया कोखं ने.सं. १०७२ य् येँया वतु त्वालय् श्रीराम श्रेष्ठया जन्म जूगु खः । श्रीराम श्रेष्ठ नेपालभाषा साहित्यया न्हू कविता धारायाम्ह छम्ह प्रगतीशील सशक्त कवि खः । नेपालभाषा साहित्यख्यलय् वय्कलं मेमेगु नं च्वसु च्वयादीसां वय्कलं ज्वनादीगु मू विधा हे कविता खः । थौं स्वयां न्यय्दँ न्ह्यःनिसें (वि.सं. २०२७) नेपालभाषाया थीथी पत्रिकाय् चिनाखँ पाखें पिलूझाःम्ह कवि श्रीराम श्रेष्ठया न्हापांगु कविता जुलुसहिन जुलुसय् जि हालाच्वना (लबु, ने.सं. १०९३) प्रकाशित जूगु खः । वय्कलं नेपालभाषाया कविता खस भाषाय्, अंग्रेजी भाषाय् नं भाय्हिलाः पिदनादीगु दु । न्यय्दँ न्ह्यवनिसें वय्कलं कविता च्वयादीगु खःसां ने.सं. ११४२ य् वयाः तिनि धुलय् धू नांगु न्हापांगु कविता मुना सफू नेपालभाषा परिषद्पाखें पिथनादीगु खः ।
मां नारायण देवी श्रेष्ठ व बौ गणेशलाल श्रेष्ठया दकलय् कान्छिम्ह म्ह्याय जुयाः ने.सं. १०८१ थिंलाथ्व विवाह पंचमि कुन्हु येँया नघः त्वालय् मयजु श्रीलक्ष्मी श्रेष्ठया जन्म जूगु खः । वय्कः नेपालभाषाया ख्यलय् छम्ह सक्रिय भाषिक कार्यकत्र्ता जक मखु छम्ह बाखंच्वमि, कवयित्री, उपन्यासकार, जीवनी लेखक, समालोचक व पत्रकार नं खः । थःगु विद्यार्थीकालं निसें च्वसा न्ह्याकादीम्ह मय्जु श्रीलक्ष्मीया दकलय् न्हापां पिदगु ख्यूंगु छेँया ख्यूंगु सर्गः (पौभाः, ने.सं ११०१) नांगु बाखं खः । नेपालभाषाया साहित्यिक निलापौ गथु प्रकाशन समितिया न्वकु नं जुयादीम्ह वय्कलं तत्कालिन इनाप वाःपतिइ स्वयंसेवी संवाददाता (सन् १९८६—१९९५) जुयाः नेपालभाषाया पत्रकारिता नं यानादीगु दु ।
नेपालभाषा साहित्यय् एम.ए. यानादीम्ह श्रीलक्ष्मीं एम.ए.या शोधग्रन्थ कथं च्वयादीगु समालोचक माणिकलाल व समालोचना साहित्य (ने.सं. ११२६)यात लिपा सफूया रुपय् पिकयादिल । समालोचनात्मक च्वसु फाटफुट जक च्वयेगु यानादीम्ह वय्कःया निगू बाखं सफू— जिं लुइकागु बाखं (ने.सं. ११२८), व जीवनया लँपुइ (११४३) पिदंगु दु । वयकःया न्हापांगु बाखं सफू जिं लुइकागु बाखं ‘A Cry in the Wilderness and Other Short Stories -Vajra Publications, 2011 AD’ या नामं अंग्रेजी भाषाय् नं अनुवाद जुयाः पिदने धुंकूगु दु । नेवाः जीवनया सामाजिक सांस्कृतिक परिवेशय् निर्माण जुयाच्वनीगु थ्वय्कःया बाखंया मू विषय निम्न वर्गया समस्या, नारी समस्या, सामाजिक कुरीति , वर्गिय विभेद आदि जूगु दु ।
श्रीलक्ष्मीया शान्तिया शान्ति (ने.सं. ११३१) नांगु कविता संग्रह मुक्कं शान्ति शिर्षकय जक च्वयातःगु चिनाखंया सफू खः । थथे छगू हे शीर्षकय् च्वयातःगु थ्व शान्तिया शान्ति मय्जु च्वमिपिनिगु न्हापांगु कविता संग्रह खः । अथेहे एल्फ्यस (भिंछचाः ११४३) कविता सफू वय्कःया दकलय् लिपांगु काव्य कृति खः । एल्फ्यस वा भिंछगः खंग्वलं चिनाखं च्वयेगु न्हूगु विधा वय्कलं नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् दकलेय् न्हापां दुतिनादीगु खः । थुगु सफुलिइ सच्छि व नीछपु एल्फ्यस चिनाखं मुनाच्वंगु दु ।
श्रीलक्ष्मीं ने.सं ११४१ य् वांगमय शताव्दी पुरुष डा. सत्यमोहन जोशीया सच्छिदंयाँ सत्यमोहन जोशी नामं जीवनी सफू हे पिकयादिल । अथेहे थःगु बाखं सफू बाहेक थीथी पत्रपत्रिकाय् बाखं जक च्वयाच्वनादीम्ह वय्कलं कोरोना माहामारीं विश्वयात हे आक्रान्त यानाच्वंगु इलय् कोरोनायात हे मू विषय यानाः कोरोनाया किचलय् (ने.सं. ११४१) नांगु उपन्यास च्वयादिल । थ्व नेपालभाषाया अभिघाट – ‘Trauma’) विषययात कयाः च्वयातःगु न्हापांगु उपन्यास खः ।
स्कूल व कलेजय् थीथी साहित्यिक सम्मेलनय् व साहित्यिक गोष्ठी ब्वति कयाः थीथी सिरपाः त्याकादीम्ह श्रीलक्ष्मीं नःलि प्रधान सिरपाः (ने.सं. ११२८), आख्यानकार मथुरा साय्मिजुं ग्वसाः ग्वयादीगु मिसा उपन्यासकार धेंधेंबल्ला कासाय् (ने.सं.११४१) न्हापांगु सिरपाः नं त्याकादीगु दु । अथेहे वय्कःया साहित्यिक योगदानयात कदर यानाः हलि नेवाः दबुलिं वय्कःयात साहित्यिक दूत ‘Ambassador for Literature’ नियुक्ति याःगु दु ।