पत्रकार सकुन्तला महर्जनया जन्म अबु भुयु महर्जन व मां पुनमाया महर्जनया कोखं वि.सं. २०५० कात्तिक ८ गते नयाँ नैकाप बन्थोकय् जूगु खः । नेपाल मण्डल टेलिभिजनपाखें पत्रकारिता सुरु यानादीम्ह वय्‌कलं रेडियो नमोबुद्ध, रेडियो उपत्यका, ग्रेस एफएमय् नं थीथी ज्याझ्वः न्ह्याकादीगु दु । थौंकन्हय् भादगाउँ टेलिभिजनलिसे आवद्ध वय्‌कलं टेलिभिजनय् नेपालभाषाया साहित्य सम्बन्धी ज्याझ्वः नं न्ह्याका वयाच्वंगु दु ।

नेपालभाषा साहित्यय् ने.सं १०६० निसें १०६१ तकया समयावधियात ‘संक्रमणकाल’ कथं कायेगु यानातःगु दु । साहित्यय् संक्रमण धायेबलय् छगू स्थितिं मेगु स्थिति वनीबलय् निगुलिं अवस्थाया सन्धिया स्थिति खः । उकिं साहित्यया इतिहासय् संक्रमणकाल धयागु छगू जक जुयाच्वनी मखु । तर अथेखःसां नेपालभाषा साहित्यय् संक्रमणकाल धकाः माध्यमिककाल व आधुनिककालया दथुया अवस्था अर्थात् पुनर्जागरणकालया साहित्यिक प्रवृतिं पूर्ण रुपं मुक्त मजूनिगु व आधुनिक प्रभावयात नं बांलाक ज्वनेमफुगु साहित्ययात कायेगु यानातःगु खः । थुगु इलय् छखे देशय् तत्कालीन राणा शासकतय्‌गु दमन, शोषण तच्वया वःगु मेखेर भारतया स्वतन्त्र आन्दोलन व मेमेगु चेतनामूलक गतिविधिया प्रभाव स्वरुप थनया युवातय्‌सं नेपाल नागरिक समिति, प्रजापरिषद् थेंज्याःगु पार्टीत भूमिगत रुपं स्थापना यानाः राणाविरोधी गतिविधि न्ह्याकाच्वंगु ई खः । थज्याःगु चेतनामूलक गतिविधिं नेपालभाषाया युवात नं अलग मजुल । थ्वहे कथं इन्स्पेक्टर थेंज्याःगु पदय् जागिर नयाच्वंम्ह व्यक्ति फत्तेबहादुर सिंहं तत्कालीन कविपिनिगु कविता मुनाः नेपाली विहार नामं ने.सं १०५९ स कविता संग्रह प्रकाशित यानादिल । थ्व थीथी कविपिनिगु कविता दुथ्याःगु नेपालभाषाया न्हापांगु कविता संग्रह खः । थ्व संग्रहय् मल्लकालया जुजुपिनिगु कवितां निसें कवि योगवीरसिंह, वैकुण्ठप्रसाद लाकौल, सिद्धिचरण, फत्तेबहादुर सिंहपिनिगु अर्थात् झिंछम्ह कविपिनिगु झिंन्हय्‌पु कविता दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्वहे कथं थ्व संग्रहय् दुथ्याःगु फत्तेवहादुरया कविता ‘नीति उपदेशमूलक’ जुयाः ‘सिद्धिदासकालिन काव्य प्रवृति’या प्रभाव लानाच्वंगु दुसा सिद्धिचरणया कविताय् ‘पश्चिमी स्वचछन्दवादया’ प्रभाव दु । थ्व संग्रहया मेगु विशेषता खः— सम्पादक फत्तेबहादुरयागु स्वतस्फूर्तरुपं च्वयातःगु थ्व सफूया अत्यन्त प्रभावशाली भूमिका गुकी मातृभाषायात याःगु शोषण दमनया पर्दाफास यानाः फुक्क नेवाःतय्‌त थःपिनिगु भाषा–सेवाया लागी समर्पित जुइगु निंतिं आह्वान यानातःगु दु । थ्व भूमिका नं तकालिन स्वच्छन्द गद्यया छगू नमूना जूगु दु । थुकथं थ्व नेपाली विहार कविता संग्रह जेलकालिन काव्य व सिद्धिदासकालया छगू स्वापू जूगु दु ।

अथेहे वैकुण्ठप्रसाद लाकौल लगायत वय्‌कःया दरवार स्कूलया मातृभाषा अनुरागी नेवाः विद्यार्थी पासापिं जानाः कलकत्ता विश्वविद्यालय् नेपालभाषायात नं भर्नाकुलर विषय कथं दुथ्याकेगु कुतः यात । तर थ्व कुतः सफल मजुल । थथे थःपिनिगु कुतः सफल मजुसेंलिं वैकुण्ठप्रसादया महावौद्धया छेँय् विदाया दिनय् वैकुण्ठप्रसाद लाकौल लगायत कृष्णलाल डंगोल, गोरक्षबहादुर, इन्दुनाद आदि नेवाः विद्यार्थीत मुनाः छम्हेस्यां मेम्हेसित स्यनेगु यानाः सःसः थे मांभासं कविता च्वयेगु अनुवाद यायेगु ज्यायात छगू अभियान कथं हे न्ह्याकल । तर थ्व पुचःया कुतः बांलाक सफल जुइ मलाकं राणाशासकतय्‌गु तच्वःगु दमन खनाः ग्यानाः च्वयातःगु आपालं कवितात छ्वयेका छ्वयेगु ज्या जुल । राणाशासन क्वःदलाः प्रजातन्त्र वसेंलि वैकुण्ठप्रसाद लाकौलं थःगु नापं थ्व पुचःया ल्यंपुल्यंगु कविता मुनाः थुलिंचाया नामं ने.स.१०७४य् कविता संग्रह पिकयादिल । थ्व सफूया समिक्षा यानादीम्ह चित्तधर ‘हृदयं’ थ्वहे विद्यार्थी पुचःयात थुलिंचा पुचः धकाः नां ब्यूगु खः । थ्व सफुलिइ वैकुण्ठप्रसाद लाकौलयागु झिंगुपु व वय्‌कःया पासापिं शंकरलाल, गोक्षबहादुर आदिपिनिगु यानाः स्वीनिपु कविता व श्लोकया दुथ्याःगु दु । थ्व सफू नं नेपालभाषाया संक्रमणकालया काव्यया प्रतिनिधित्व याःगु संग्रह ख । थुकी वैकुण्ठप्रसाद लाकौलया ह्वयेत्यंगु स्वां, सन्ध्या थेंज्याःगु स्वच्छन्दवादी धायेबहःगु काव्य दुथ्यानाच्वंगु दुसा इन्दुनाद आदिपिनिगु बौद्धस्तौत्र थेंज्याःगु उपदेशात्मक प्रवृतिया काव्य नं दुथ्यानाच्वंगु दु ।

फत्तेबहादुरया सम्पादनय् पिदंगु नेपाली विहार व बैकुण्ठप्रसाद लाकौलया सम्पादनय् पिदंगु थुलिंचा कविता संग्रह नेपालभाषाया माध्यमिककाल व आधुनिककाल दथुइ अर्थात् संक्रमणकालया प्रतिनिधि काव्य जुयाब्यूगु दु ।

संगीतचन्द्र नांया प्राचीन हस्तलिखित ग्रन्थ जुजु जगज्योति मल्लं (ने.सं. ७३३–७५६)थः दरवारिया कवि वंशमणि झाया ग्वहालि कयाः विप्रदासं च्वःगु संगीतचन्द्र नांया ग्रन्थयात नेपालभाषं च्वयातःगु टिका खः । थ्व पुलांगु नेपाल लिपिं च्वयातःगु कुल २१५ पौया हस्तलिखित ग्रन्थ थौंकन्हय् राष्ट्रिय अभिलेखालयय् सुरक्षित जुयाच्वंगु दु ।

थ्व ग्रन्थयात संगीतचन्द्र नां बियातःगु खःसां थ्व संगीतसम्बन्धी ग्रन्थ मजुसे भरतमुनिया नाट्यशास्त्रयात कयाः विप्रदासं समिक्षा यानातःगु सफू खः । थुकी नाटकशास्त्रया बारे विप्रदासया थःगु बिचाः प्वंकेगु लिसें संगीत रत्नाकर, निशंक, शंकुक, कोहल आदि नाट्याशास्त्रया विद्वानपिनिगु विचारया खँय् नं चर्चा यानातःगु दु । अथे हे थ्व संगीतचन्द्र नांया ग्रन्थय् विप्रदासं न्ह्यथनामतःगु गुलिखे विषययात कयाः जुजु जगज्योति मल्लपिंसं नं मन्थन यानातःगु दु ।

भाजु संयजराज शर्माया जन्म ने.सं. १०८७ कौलाथ्व ८ (२०२३ कार्तिक ५) कुन्हु बाः रामशंकर शर्मा (आर.एस.दोस्त) व मां छोरी मैंया शर्माया कोखं येँया असनय् जूगु खः । वय्‌कः नेपालभाषा साहित्यया लिपांगु पुस्ताया कवि खः । वय्‌कलं नेपालभाषा व खस् नेपाली भाषां कविता, गजल, मुक्तक, हाइकु च्वयेगु यानादी । थीथी पत्रपत्रिकाय् वय्‌कःया कविता, गजल, मुक्तक, हाइकु निरन्तर रुपय् पिदनाच्वंगु दु । वय्‌कः अमलेख सांस्कृतिक साप्ताहिकया सम्पादक, जनता साप्ताहिकया सहसम्पादक खःसा वय्‌कलं थीथी स्मारिकाया नं सम्पादन यानादीगु दु ।

सज्जन हृदया भरण (ने.सं १०४०) नेपालभाषा पुनर्जागरणकालया छम्ह महारथी महाकवि सिद्धिदास महाजुं (९८७–१०५०) च्वयादीगु नीतिपरक चिनाखँ सफू खः । थ्व सफू पिदनेवं प्राचीन काव्यकथंया धार्मिक उपासना, स्तुति, तुतः, भजन व श्रृङ्गारिक म्येँय् जक लिकुनाच्वंगु नेपालभाषा काव्य ख्यः मानव समाज, जीवननाप स्वापू दुगु साहित्यया विकासनापं चकना वन । गुकिं यानाः साहित्यया सृजनाय् ह्यूपाः वयाः साहित्य साधनाया मू उद्देश्य समाजय् जीवनोपयोगी नीति, उपदेश, ज्ञानया बोध याकाः जनचेतना बीगु, समाज व देशय् ह्यूपाः हयेगुली थाय् काल । काव्ययात शान्त सुखायया नितिं मखु परान्तसुखायया नितिं छ्यलेगु जुल । नेपालभाषा पुनर्जागरण न्ह्यःयागु दयनीय परिस्थिति जुयाच्वंगु घडीइ सज्जन हृदया भरणया पिथनां खँल्हाबल्हाया भाषां साहित्य सृजना यायेज्यू अले साहित्यया भाषां खँ ल्हाये नं ज्यू धयागु खँ जनमानसय् ध्वाथुइका बिल ।

थ्यंमथ्यं न्यय्‌गुलिं (५०) मयाक सफू च्वयादीम्ह सिद्धिदास महाजुया थःगु जीवनकालय् पिदंगु छगुयां छगू कृति थ्व सज्जन हृदया भरण खः । दोहा चौपाइ छन्दं च्वयातःगु थीथी कथंया नैतिक उपदेश बियातःगु थ्व सफुलिइ मुक्कं प्यंगू सर्ग दु । प्यंगू सर्गमध्येय् स्वंगू सर्ग तक नैतिक उपदेशया खँ दुसा लिपांगु छगू सर्ग स्त्रीशिक्षा सम्बन्धी दु । नैतिक उपदेश दुने सुचुकुचु याना च्वनेमाः धयागु सामान्य स्वास्थ्य सम्बन्धी ज्ञान निसें धन, शिक्षा, गुरु व शिष्यया स्वापू, परोपकार यायेगु आदि आदि आपालं नैतिक उपदेश दुथ्यानाच्वंगु दुसा स्त्रीशिक्षा सर्गय् तत्कालिन मान्यताकथं स्त्रीधर्मया खँ न्ह्यथनातःगु दु । मुक्कं स्वीखुगू (३६) पौ जक दुगु चिकचाधंगू सफू खयानं थ्व सज्जनहृदयाभरण सफूया प्रकाशनं नेपालभाषा काव्यधाः प्राचीन कालं सीदयेक माध्यमिककालय् फपूगु स्पष्ट यानाबिल ।

नेपालभाषा पुनर्जागरण– कालया महारथी महाकवि सिद्धिदास महाजुं च्वयादीगु खुगू सर्ग दुगु खण्डकाव्य खः– सत्य–सती । थ्व खण्डकाव्यया निगूगु संस्करण ने.सं १०९६य् लुमन्ति खलः पाखें पिदन । थ्व खण्डकाव्य, खण्डकाव्यया शास्त्रीय नियम पालन मयासे नं खण्डकाव्यया रचना यायेफु धैगु क्यनेकथं छम्ह साधारण मिसाया जीवनीयात कयाः नानी छिं छु धयाःका धैगु न्ह्यसःया लिसः कथं धर्म तोते मखूका धकाः समस्यापूर्तिया रुपय् च्वयातःगु काव्य खः । खण्डकाव्यया मू नकिंया नामं सत्यसती धकाः शीर्षक छुनातःगु थ्व खण्डकाव्य कवि सिद्धिदासया काव्य प्रवृति जक उजागर याइगु काव्य मजुसे नेपाःया भौगालिक, सांस्कृतिक तथा तत्कालिन सामाजिक मूल्य मान्यता नं म्हसीकेबीगु काव्य खः ।

भाजु सत्यनारायण डंगोलया जन्म अबु अष्ट डंगोल व मां द्योचा डंगोलया कोखं येँ टोखाया यंगाल त्वालय् ने.सं १०९७य् जन्म जूगु खः । भाजु डंगोल युवा पुस्ताया छम्ह सक्रियम्ह नेवाः अभियन्ता खः । लः क्याम्पसं बी.एल यानाः कानुनी व्यवसाय नापं समाज सेवाया ज्याय् सर्मपित जुयाच्वनादीम्ह थ्वय्‌कलं थःगु विद्यार्थी कालं निसें थीथी नेवाः खलः पुचः स्वनेगुया नापं थीथी संस्थाया दुजः सल्लाहकार आदि जुयाः ज्या यानादीगु दुसा नेपालभाषा व नेवाः हक अधिकारया निंतिं जुइगु प्रत्येक आन्दोलनय् सक्रिय ब्वति कयाः झायाच्वनादीगु दु ।

थ्वय्‌कः संलग्न जुयादीगु संस्थात खः— नेवाः ल्याय्‌म्ह दबूया संस्थापक अध्यक्ष, नेवाः देय् दबूया पूर्व केन्द्रीय सचिव (थौंकन्हय् महासचिव), नेवाः देय् दबूया विधान संशोधन समिति –११४० या सदस्य, टोखा नेवाः गुथिया सल्लाहकार, टोखा महोत्सव आयोजक कमिटी २०७०या सचिब, टोखा साँस्कृतिक संरक्षित क्षेत्र घोषणाया लागि कार्यविधि मस्यौदाकर्ता, लोकतान्त्रिक नेवाः संघया केन्द्रीय अध्यक्ष, पहिचान सहितया स्वायत्त राज्यया मागया आन्दोलनय् (नेवाः देय् दबूया स्वय्‌मसेवकया कजि), टोखा नगरपालिकाया पुलांम्ह कानूनी सल्लाहकार, न्हूजः पुस्तकालय टोखाया संरक्षक सदस्य आदि जुयाः नेपालभाषा व नेवाः जातिया अधिकारया नितिं जुइगु आन्दोलनय् सक्रीय भूमिका निर्वाह यानादीम्ह छम्ह नेवाः अभियन्ता खः ।

स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु सत्यनारायण ताम्राकार नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म बि.सं.१९९७ सालय् भोजपुर जिल्ला टक्सारय् जूगु खः । लिपा वय्‌कः थाय्‌बाय् हिलाः विरानगरय् च्वंझाःगु जुल । वय्‌कःया मांया नां लक्ष्मी कुमारी व बाःया नां गंगाबहादुर ताम्राकार खः । वय्‌कः नेवाःतय् उत्थानय् सदां न्ह्यचिलादी । वय्‌कः आवद्ध जुयादीगु संघसंस्था थुकथं दु –झी पुचः विराटनगर (सल्लाहकार), धर्मादेय सभा मोरङ, विराट बौद्ध संघ आदि । वय्‌कलं नेपाल भाषा व नेवाः संस्कृतिबारे यक्व च्वसु च्वयादीगु दु । अथेहे छुं कविता नं च्वयादीगु दु ।

नेपालभाषाया छम्ह भाषिक अभियन्ता भाजु सत्यनारायण मानन्धरया जन्म ने.सं १०६७ इ मां श्रीकुमारी मानन्धर व अबु कान्छाभाइ मानन्धरया कोखं येँया झोछेँ त्वालय् जूगु खः । थ्वय्‌कःया साहित्यिक नां सत्यनारायण साय्‌मि खः । थ्वय्‌कःया जन्म येँ जूगु खःसां लिपा थ्वय्‌कः बारा जिल्लाया परसौनी च्वनादिल । सत्यनारायण साय्‌मि स्वनिगलं पिनेच्वनाः अर्थात् वीरगंजय् च्वनाः नेपालभाषा तथा नेवाः संस्कृति प्रचारप्रसार व प्रवद्र्धन यायेगु ज्याय् आपालं योगदान बियादीम्ह व्यक्तित्व खः । थ्वय्‌कलं नेपालभाषा खलः विरगंजया नायः (ने.सं ११०१) जुयाः तःदँ तक ज्या यानादिलसा मेपिंत नं नेपालभाषं च्वकेबीगु निंतिं थम्हं नं थीथी पत्रपत्रिकाय् निबन्ध कविता च्वयेगु यानादिल । थथे थ्वय्‌कःया पिदंगु छपु न्ह्यथनेबहगु च्वखँ खः चित्तधर हृदयया सन्देश (नेपाल, ३२/५ ने.सं११०४)। अथे हे थ्वय्‌कलं नेपालभाषा खलः नांगु पत्रिकाया नं सम्पादन यानादीगु दुसा वय्‌कःया नेपाः देय् नेवाः राष्ट्र सफू पिदंगु दु ।

मां भक्तकुमारी माथेमा व अबु निरञ्जनभक्त माथेमाया म्ह्याय् सत्यभामा माथेमाया जन्म येँया ओमबहाः त्वालय् ने.सं. १०५८ थिंलागा सप्तमी कुन्हु जूगु खः । बी.ए, बी.एल डिग्री हासिल यानादीम्ह सत्यभामा ने.सं १०८९ स शाखा अधिकृत जुयाः कानुन तथा न्याय मन्त्रालयय् प्रवेश यानादीम्ह अपराध दुरुपयोग अनुसन्धान आयोगया सहसचिव जुयाः निवृत जुयादिल । थ्वय्‌कः नेपालभाषाया आधुनिक गद्य कविताया न्ह्यलुवाः सर्जकपिं मध्ये छम्ह खः । थ्वय्‌कःया न्हापां पिदंगु कविता च्वमियात (थौंकन्हे ६/१ ने.सं१०७७ ) नांगु कविता खः । २०२२ सालया भाषिक आन्दोलनय् सक्रिय जुयाः साहित्य सम्मेलनय् ब्वति कयादीपिं मय्‌जुपिं मध्ये सत्यभामा माथेमा नं छम्ह खः । म्हो जक कविता च्वयादीम्ह सत्यभामाया सफूया रुपय् कविताया संग्रह आपालं लिपा तिनि पिदन । ककःचा नांगु कविता संग्रह थ्वय्‌कःया पिदंगु कविताया सफू खः । अथेहे थ्वय्‌कःया इलं फ्वाःगु जीवन नांगु न्हूपहगु संवादात्मक उपन्यास नं पिथनादीगु दु ।

मय्‌जु सत्यभामां कविता च्वयेगु जक मखु नेपालभाषाया थीथी संस्थाय् संलग्न जुयाः नं ज्या यानादीगु दु । थ्वय्‌कः नेवाः देय् दबूया पुलांम्ह क्षेत्रीय उपाध्यक्ष व संस्थापक सदस्य, नेपालभाषा मिसा खलःया आजिवन सदस्य, ने.सं ११३९ या न्हूदँ समारोह समितिया नायः व च्वसापासाया दांभरिं जुयाः ज्या यानादीगु दु ।