मां राजकुमारी व बौ शंकरराज जोशीया दकलय् तःधीम्ह काय् जुयाः ने.सं. १०४० बछलागा नवमी कुन्हु यलया बखुंबहालय् भाजु सत्यमोहन जोशीया जन्म जूगु खः । तत्कालिन त्रिचन्द्र कलेजय् अध्ययन यानाच्वनादीम्ह सत्यमोहन जोशींया उच्चअध्ययन यायेगु ईच्छा दयाः नं परिवार धाने यायेत दकलय् न्हापां थःगु त्वाःया स्कूलय् ब्वंकेगु यानादिलसा ने.सं १०६५ निसें सरकारी सेवाय् प्रवेश यानाः इन्डस्ट्रियल सर्भे अफिसर, संख्या विभागया सुपरिवेक्षक, राष्ट्रिय योजना परिषद्ष प्रोग्राम अफिसर आदि जुयाः लिपा पुरातत्व व संस्कृति विभागया डाइरेक्टर (ने.सं. १०७९—१०८१) तकं जुयादिल । अनं लिपा चीनया पेकिङ्ग स्थित क्याम्पोसुयन विश्वविद्यालयय् नेपाली भाषाया विशेषज्ञ (ने.सं. १०८६—१०८९), नेपाल राजकिय प्रज्ञाप्रतिष्ठानया सदस्य सचिव (ने.सं. १०९५–१०९९ ), त्रि.वि.वि.या नेपालभाषा विषयया सहप्राध्यापक (ने.सं. ११०२– ११०७) आदि जुयाः ज्या यानादिलसा जनस्तरं स्वंगु नेपालभाषा एकेडेमियाया चान्सलर जुयाः नं तःदँ तक एकेडेमियात न्ह्याकादिल ।
थथे थीथी पदय् च्वनाः ज्या यानादीबलय् पदीय जिम्मेवारी पूवंकेगु बाहेक वय्कलं आपालं न्ह्यथनेबहःगु न्हून्हूगु ज्या गथे राष्ट्रिय विभूति अरनिकोया खोज, (पुरातत्व बगैंचा–१०७९), राष्ट्रिय मुद्रा संग्रहालय (ने.सं. १०७९), राष्ट्रिय नाचघरया स्थापना (सन् १०७९), नाटक महोत्सव (ने.सं. १०९७), गाइजात्रा महोत्सवया प्रचलन (ने.सं. १०९७), लिपि वर्णमालाया प्रकाशन, लोकगीतया संकलन, लोकसाहित्य परिषद्या स्थापना (ने.सं. ११०५), अरनिको श्वेतचैत्य ग्यालरीया स्थापना आदि ।
थीथी व्यक्तित्वया धनी सत्यमोहन जोशी छम्ह साहित्यकार, संस्कृतिविद्, पुरातत्वविद्, भाषासेवी, कोशकार, अन्वेषक, लोकसाहित्याविद्, भाषाविद् आदि सकतां खयानं नेपालभाषाया ख्यलय् वय्कःया दकलय् ओजपूर्ण व्यक्तित्व साहित्यकार व मातृभाषा अनुरागीया व्यक्तित्व खः । वय्कलं नेपालभाषाया नापं नेपाली अंग्रजी भाषां यानाः न्हय्छगू स्वयाः अप्वः सफू च्वयादीगु दुसा नेपालभाषाय् जक वय्कःया पीछगुलिं मयाक सफू पिदंगु दु ।
थुपिं सफू बाहेक थीथी पत्रपत्रिका व सफूया भूमिकाया रुपय् सत्यमोहन जोशीया विविध विषयय् स द्वछिपुं मयाक रचना पिदंगुसा आपालं सफूया सम्पादन नं यानादीगु दु । थुकथं छम्ह अभिभावकं थःगु छेँय् गुकथं थम्हं फक्व मगाःमचाःगु ताःलाकी, अथेहे वय्कलं नं नेपालभाषायात फुक्क विधां सम्पन्न यायेगु निंतिं मचा वर्णमालां निसें महाकाव्यया तकं रचनादिल । सत्यमोहन जोशी नेपालभाषाय् दलय् अप्वः विविध विधाय् च्वसा न्ह्याकादीम्ह नापं दकलय् अप्वः नाटकया सफू पिकयादीम्ह च्वमि खः ।
सत्यमोहन जोशीया योगदान लोकसाहित्यया ख्यलय् नं उलि हे न्ह्यथनेबहजू । वय्कः नेपालभाषाय् जक मखु नेपालय् हे लोकसाहित्यया अध्ययन यायेगु परम्परा न्ह्याकूम्ह लोकसाहित्यविद् खः । लोकसाहित्य परिषद् वय्कःया परिकल्पनाया उपज खः, गुगु संस्थाया निंतिं वय्कलं तन मन जक मखु भवन निमार्णया नितिं थःगु जग्गा तकं प्रदान यानादिल ।
सत्यमोहन जोशीं थम्हं जक च्वयेगु मखु मेपिंत नं च्वकेबीगुली उलि हे उत्साह प्रेरणा बियादीम्ह, थः गन गन वन अन अन भाषिक, साहित्यिक संस्था स्वनाः थः मांभाय् थपू यायेगु ज्याय् तिबः बियादीम्ह, थःगु मांभाय्या ख्यलय् छुं संकट वल धाःसा, माःगु सल्लाह सुझाव बियाः कार्यकर्तापिंत हौसला बियादीम्ह मातृभाषा अनुरागी खः । नेपालभाषा एकेडेमि, नेपाल कला परिषद्, लोकसाहित्य परिषद्, पोखरा च्वसापासा शाखा, नेवाः देय् दबू आदि वय्कःया नेतृत्वय् स्थापना जूगु संस्थात खः । थःगु जीवनया अन्तिम घडी तक वय्कलं नेपालभाषा एकेडेमी, लोकसाहित्य परिषद्, हलिं नेवाः दबू आदिया संरक्षक च्वसापासा, नेपालभाषा परिषद आदिया सल्लाहकार जुयाः अभिभावकीय भूमिका निर्वाह यानादीगु दुसा राष्ट्रिय अन्तरराष्ट्रि ख्यलय् जूगु थीथी सम्मेलन गथे —लण्डनय् जूगु हलिं नेवाः दबूया न्हापांगु सम्मेलन (ने.सं. ११३१), अमेरिकाय् जूगु नेवाः अर्गनाइजेसन अफ अमेरिकाया सम्मेलन (सन् ११३२) आदिइ ब्वति कयाः नेवाः जनतायात उत्साहित यानादीगु दु । थथे मां देय, मां भाय्या लागि थःत फ्यानाझाःम्ह वयकःयात राष्ट्रलगायत थीथी संस्था नं उलि हे सम्मान, सिरपाः व पदक देछाःगु दु ।—
नेपालभाषाया ख्यलं वय्कःयात भाषारत्न (उपाधी), नेपालभाषा शिरोमणि (उपाधी), श्रेष्ठ सिरपाः, लाकौल सिरपाः व मरनोप्रान्त नं दान्यहिरा सिरपाः देछाःगु दुसा न्हूजः गुथि पाखें वय्कःया ख्वाःपाः अङ्कित वहया पाँय्म्व पिकयाब्यूगु दु ।
सत्यमोहन जोशी स्वकःतक मदन पुरस्कार प्राप्त याःम्ह नेपाःया न्हापांम्ह व्यक्ति जक मखु काठमाडौ विश्वविद्यालं मानार्थ महाविद्यावारिधि – ‘Doctorate of Literature’ उपाधि, त्रिमूर्ति निकेतनं वय्कःया कद बराबरयागु सिजःया शताव्दी पुरूष उल्लेखित अभिनन्दपत्र देछाःगु दु । थुबलय्निसं हे वयकःयात शताव्दी पुरूष धायेगु सुरु जूगु खः ।
अथे्हे नेपाल सरकार पाखें राष्ट्रियकला श्री सम्मान, महाउज्वल किर्तिमान राष्ट्रिय दिप प्रथम श्रेणी, पद्यश्री साधना सम्मान आदिया नापं नेपालय् दकलय् न्हापां वांगमय शताव्दी पुरुषया उपाधि, हुलाक विभागपाखें वय्कःया फोटो अंकित हुलाक टिकट, नेपाल राष्ट्र बैंकपाखें वय्कःया नां अंकित वहया पाँय्म्वह पिकाःगु दु ।
अथेहे येँ महानगरपालिका, यल महानगरपालिकापाखें भव्य अभिनन्दन, सच्छिगू स्वयाः अप्वः थीथी संस्थापाखें थीथी सिरपाः, पदक सम्मान फयेखंम्ह वय्कलं ने.सं ११४२ कौलागा षष्ठी आइतबारया दिनय् क्रिष्ट अस्पतालय् थःगु नश्वर शरिर त्वःतादिल । वय्कलं थः मदयेकाः थःगु सीम्ह तक दान बियाः छगू तःधंगु उदाहरणीय ज्या यानाझाल । थज्याःम्ह व्यक्तित्वया नामं सत्यमोहन जोशी शताव्दी पदक, सत्यमोहन जोशी सिरपाः आदिया स्थापना जूगु दु ।
साहित्य ख्यलय् ससा नामं परिचितम्ह भाजु सन साय्मिया जन्म ने. सं. १०८४ चौलगा पञ्चमीकुन्हु मां प्रेममाया मानन्धर व अबु केशवलाल मानन्धरया कोखं पाखापुखूद्यां येँय् जूगु खः । नेपालभाषाय् एम.ए. व सामाजिक विषयय् बि.एड. यानादीम्ह वय्कः महाँकाल मा.वि.या प्रधानाध्यापक जुयादीधुंकूगु दुसा रत्नज्योति बहुमुखी क्याम्पसय् नेपालभाषाया उपप्राध्यापक नं जुयादीगु दु ।
थःगु विद्यार्थी इलंनिसें च्वसा न्ह्याकादीम्ह वय्कःया न्हापां पिदंगु च्वसु न्वसुलिसे सतिक च्वयेगु नेवाः भाय् (इनाप ल्याः ३, ने.सं. ११०५) खः । अथेहे थ्वय्कःया पिदंगु सफू खः — कात्ति प्याखं (ने.सं.११२२), येँया साय्मितयगु संस्कृति व संस्कार (ने. सं. ११२२), नेपाःया जात्रा (ने.सं. ११२९), सांस्कृतिक पर्यटन (ने.सं. ११३५), येँदेय् म्हसीके (स्थानीय विषय पाठ्यपुस्तक सहलेखन ने.सं ११४१) व नेपाल मण्डलको मौलिक जात्रा परम्परा (ने.सं. ११४२) खः । थुपिं सफू बाहेक वय्कःया थीथी पत्रिकाय्, चिनाखँ, बाखं, छधाः प्याखं, नियात्रा, संस्कmति आदि विषयया तःपु च्वसु नं पिदंगु दु ।
थ्वय्कलं थीथी पत्रिकाया सम्पादन व सफूया अनुवाद नं यानादीगु दु । गथे— कुलां दँपौ ल्याः १०, ११, १२ (सम्पादक ), सुकुन्दा दँपौ दँल्या : ३, राजमति, देशय्मरू झ्याः व महाँकाल स्मारिका (सहसम्पादक)। वय्कः रेडियो सगरमाथा १०२.४ (ने से ११२१) या संवाददाता खःसा ईल्वहँ मचा लय्पौया स्तम्भकार नं खः ।
अथेहे वय्कलं महाप्रज्ञाको आत्मकथा, बौद्धऋषि महाप्रज्ञाको आत्मकथा नांगु नेपालभाषाया सफूयात नेपालीं अनुवाद यानादीगु दुसा मेपिंत मखु थःत त्याके नेपालीया नेपालभाषाय् अनुवाद यानादीगु दु । थ्वय्कः एच.के.कपालीया जि नेवाः बाखं सफूया पिकाकः नं खः।
भाजु सन् साय्मिं थीथी संस्था गथे— कुंला साहित्य पाःलाः, सुकुन्दा साहित्य पाःलाः, अन्तर क्याम्पस नेपालभाषा साहित्य पाःलाः, सितु पत्रिका, नेपालभाषा मंकाः खलः येँ, नेपाल लिपि गुथि, नेवाः स्यनामि दबू नेपालमण्डल आदि संघ संस्थाया थीथी पदय् च्वनाः नं आपालं ज्या यानादीधुंकूगु दु ।
थ्वय्कलं थः मांबौया नामं– प्रेममाया केशवलाल लुमन्ति छात्रवृत्ति सिरपाः, श्री महाँकाल रनिङ्ग शिल्ड चेस प्रतियोगिता (ने.सं. १११८) स्थापना यानादीगु दुसा थम्हं नं ने.सं. ११३२य् ईलोहं एल्भिस जोशी सिरपाः त्याकादीगु दु ।
स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक सांस्कृतिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु सनकमान बाटाजु नं छम्ह खः । वय्कःया जन्म बि.सं.१९९९ पुष १५ य् जूगु खः । वय्कः नेवाः खलः कास्कीया न्हापायाम्ह महासचिव खः । थौंकन्हय् वय्कः सल्लाहकार जुयादी । वय्कः भिमसेन द्वादसि नांगु संस्थाया नं नायः जुयादी ।
सनेट पश्चिमि साहित्यय् पिदंगु छगू चीहाःगु न्हूगु काव्य विधा खः । सनेट लयबद्ध यानाः चिनातःगु झिंप्यझ्वःया काव्यया प्रकार खः गुकी न्हापांगु च्याझ्वलय् कवियात प्रभावित याःगु वस्तुस्थितिया चित्रण दइसा लिपायागु खुझ्वलय् व वस्तुस्थितिं पिज्वयेकूगु परिणामया चित्रण दइ ।
नेपालभाषा साहित्यय् थथे सनेटया न्हापांम्ह प्रयोक्ता कवि केदारमान ‘व्यथित’ खः । वय्कःया ने.सं १०७०स पिदंगु छ्वास पाश्चात्य काव्य साहित्यय् प्रचलित सनेट शैलीया प्रयोग यानातःगु नेपालभाषाया न्हापांगु काव्य खः । झिंप्यझ्वःया छपु छपु कविता यानाः च्वयातःगु थ्व संग्रहलय् न्हापांगु च्याझ्वलय् वस्तुस्थितिया चित्रण, अनं प्यझ्वलय् व वस्तुस्थितिं हःगु प्रतिक्रिया अनं दकलय् लिपायागु निझ्वलय् कविं थःगु बिचाः प्वंकेगु यानातःगु दु । नेपालभाषाय् न्हूगु प्रयोग धकाः थ्व सफूयात च्वसापासां श्रेष्ठ सिरपाः देछाःगु दु ।
नेपालभाषाया मेगु सनेटया सफू कवि रेवतिरमानन्द श्रेष्ठं च्वयादीगु मलख काव्य सफू खः । मुक्तक गजल, हाइकु थें नेपालभाषाय् सनेटया सफू उलि पिदंगु मदु ।
स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु सन्तलाल श्रेष्ठ नं छम्ह खः । वय्कः तनहुँ जिल्लाया व्यास नगरपालिकाय् च्वनादी । तनहुँइ च्वंपिं नेवाःतय्त भाषा, संस्कृतिया ल्याखं छथाय् माःहनाः तयेगु ज्याय् वय्कलं नेतृत्व यानाः वैच्वनादीगु दु । वय्कः तनहुँ नेवाः खलः दमौली व व्यास गुथिलिसे आवद्ध जुयादी ।
बौ कालुमान श्रेष्ठ व मां टिकाकुमारी श्रेष्ठया कोखं साहित्यकार भाजु सामन्तया जन्म ने.सं. १०८१ (वि.सं. २०१८ भाद्र १८) कुन्हु बागबजाः येँय् जूगु खः । वय्कःया पूवंगु नां शान्तमान श्रेष्ठ खः । नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् बाखं, गजल, निबन्ध, चिनाखँय् थःगु च्वसा न्ह्याका च्वनादीम्ह भाजु समान्तया न्हापांगु च्वसु ने.सं. ११२० य् सन्ध्या टाइम्सय् पिदंगु शंखधरयात ध्वंलाके म्वाःलेमा (निबन्ध) खः । आपाः धयाथें बाखं व च्वसुपाखे ल्हाः च्वयेकादीम्ह भाजु समान्त थःगु मांभाय् नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् थीथी पत्रिकाय् थःगु ग्यसु ग्यंगु च्वसु पिथनाः भाषा साहित्यया सेवा याना झायादीम्ह छम्ह च्वमिया नापं नेवाः अभियन्ता नं खः ।
साहित्यया थीथी विधामध्ये समालोचना नं छगू खः । विश्व साहित्यय् समालोचनाया परम्परा न्ह्याःगु आपालं लिपा हे जक नेपालभाषा साहित्यय् समालोचनाया परम्परा न्ह्यात । थथे नेपालभाषाय् समालोचनाया पूर्वाभास ब्यूगु न्हापांगु सफूया रुपय् ख्वपया जुजु जगज्योति मल्लया (ने.सं. ७३३–७५६) इलय् रचना जूगु संगितचन्द्रयात कायेगु याः । थ्व भरतया ‘नाट्यशास्त्र’ सम्बन्धी नेपालभाषाया टीका व्याख्या दुथ्याःगु ग्रन्थ खः । थ्वयां लिपा पुनर्जागरणकालय् धर्मादित्य धर्माचार्यं (ने.सं.१०२२ —१०८३) तत्कालिन बुद्ध धर्म व नेपालभाषा पत्रिकाय् ने.सं १०४७स पिदंगु नेपालभाषा व थ्वया साहित्य (दँ ३, ल्याः ३-४)’ नांगु शोधमूलक च्वसुयात नेपालभाषाया समालोचनाया प्रारम्भिक पलाः कथं कायेछिं । थ्व च्वसुइ धर्मादित्य धर्माचार्यं तत्कालीन घण्टाघर पुस्तकालयय् च्वंगु नेपालाभाषाया सफू अध्ययन यानाः अन दुगु सफूया सरसरी धलः जक मब्वसे उकियात विधागत रुपं विषयगतरुपं ब्वथलाः व्याख्या विश्लेषण व पारख नं यानातःगु दु । थ्वयां लिपा महाकवि सिद्धिदास अमात्यया (ने.सं. ९८७–१०५०) ने.सं. ९३६ स सरल छन्दबोध व ने.सं. १०४७ स शूक्ष्म छन्दबोध निगू पूर्वीय सैद्धान्तिक समालोचनाया सफू (ने.सं. १०८७ ) पिदंगु खः । थ्व बाहेक थ्व कालय् व्यवहारिक समालोचना च्वयेगु कुतः गनं जूगु मदु ।
नेपालभाषाय् वास्तविक समालोचनाया प्रादुर्भाव ने.सं. १०६७ य् रत्नध्वज जोशीया तत्कालिन धर्मोदय पत्रिकाय् पिदंगु धर्मोदय कहानित नांगु (धर्मोदय २१/२२ अंकय्) च्वसु निसें जुल । थ्व धर्मोदय पत्रिकाय् पिदंगु थीथी च्वमिपिनिगु २३ पु बाखंयात कयाः समिक्षा यानातःगु व्यवहारिक समालोचनाया च्वसु खः । रत्नध्वज जोशीया धर्मोदय पत्रिकाय् थ्व च्वसु पिदने न्ह्यः हे वय्कः नेपाली भाषाय् छम्ह समालोचक कथं परिचित जुइधुंकूम्ह च्वमि खः । रत्नध्वज जोशीया धर्मोदयया कहानीत च्वसुं उगु इलय् समालोचनाया ज्या धैगु च्वमिपिनिगु मचाःमगाःगु जक खँ न्ह्यथनेगु खः धैथे आभास ब्यूगु दुसा समालोचक तकं लेखकपिं हतोत्साही जुइ धकाः निर्भिक रुपं निर्णय बीत ग्याःगु खनेदु । थथे धर्मोदय पत्रिकाय् रत्नध्वजया समालोचनाया च्वसु पिदने धुंकाः स्वय्म रत्नध्वजया लिसःया लिसः नांगु मेगु समिक्षात्मक लेख पिदनसा मेमेपिं समालोचकपिं गथे— आदिवज्रया आलोचना रामहरि जोशीया केदारमान व्यथितया काव्य साधना, माधवलाल कर्माचार्यया सीस्वांया विषयलय् छत्वाःचा खँ थेंज्याःगु स्यल्लाःगु समालोचनाया च्वसुत पिदन । थुकथं नेपालभाषाय् समालोचना साहित्यया सुत्रपात यायेगुली धर्मोदय पत्रिकाया महत्वपूर्ण थाय् दु।
देशय् २००७ सालया राजनैतिक हिलासू लिपा थौंकन्हे (ने.सं. १०७१), नेपाल (ने.सं.१०७२), पासा (ने.सं.१०७३), जः (ने.सं.१०८३), सितु (ने.सं.१०८४), झी (ने.सं.११७८), नसंचा (ने.सं.१०८१), तिकिझ्याः (ने.सं.१०८१), जः (ने.सं.१०८३), सितु (१०८४), ज्वलान्हाय्कं, शान्ति विजय (ने.सं.१०८९), लबु (ने.सं. १०९३) आदि थीथी साहित्यिक पत्रिका पिदन । थ्व थीथी पत्रिकां रत्नध्वज जोशी, माधवलाल कर्माचार्य, रामहरि जोशी आदिपिं नापं माणिकलाल श्रेष्ठ, आशाराम शाक्य, चित्तरञ्जन नेपाली, धूस्वां साय्मि, कृष्णचन्द्र सिंह प्रधान, कमलप्रकाश मल्ल, चित्तधर हृदय, सिद्धिचरण श्रेष्ठ आदिथें ज्याःपिं वौद्धिक व्यक्तित्वपिंत नं समालोचनाया ख्यलय् च्वसा न्ह्याकेबिल । थ्व समूहया गुलिं समालोचकपिं अंग्रेजी साहित्यया नं ज्ञाता जूगुलिं पाश्चात्य समालोचनाय् खनेदुगु न्हून्हूगु प्रयोग गथे प्रयोगवादी, प्रभाववादी समालोचनाया प्रयोग नं माधावलाल थेंज्याःपिं समालोचकपिं पाखें नेपालभाषाय् दुथ्यन । फलतः न्हापा खनेमदुगु यर्थाथवादी, प्रगतिवादी समालोचना नं नेपालभाषाय् विस्तारं खनेदयावल । समयया ह्यूपाः लिसें न्हापा पिदंगु गुलिं पत्रिका दिनावनसा गुलिखे न्हून्हूगु पत्रिका नं पिदन । फलतः थज्याःगु पत्रिकां जनकलाल वैद्य, झुलेन्द्रमान प्रधान, ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य, सुन्दरकृष्ण जोशी, पुष्पबहादुर चित्रकार, इन्द्र माली, नर्मदेश्वरमान प्रधान, जगदीश चित्रकार आदि थेंज्याःपिं समालोचकपिं पिकाल । थीथी पत्रिकाय् थ्वय्कःपिनिगु समालोचनाया च्वसु जक मखु सफूया रुपय् रत्नध्वजया हे सम्पादनय् साहित्य सुलचं (ने.सं.१०७२), थेंज्याःगु थीथी च्वमिपिनिगु न्हापांगु समालोचनाया संग्रह पिदनसा, झीगु साहित्य (ने.सं.१०७४), तुतां (१०८३), काव्यया स्वभाव (१०८७) नःलि कविता छगू विवाद (१०८७), नःलि स्वना (१०८७), सत्यसतिया विवेचना (१०८७), समालोचनाया सिद्धान्त (१०८८), सौन्दर्य व आलोचना ने.सं. (ने.सं.१०९२), नेपालभाषा साहित्यया तिसा (१०९५), बाखं समालोचना (ने.सं.१०९५), झीगु साहित्यय् बाखं (ने.सं.१०९७), सिकःमिया स्वाने (ने.सं.१०९८) आदि थेंज्याःगु सैद्धान्तिक नापं व्यावहारिक समालोचनाया संग्रहया सफू पिदन । उकी मध्ये दकलय् चर्चित व स्यल्लाःगु समालोचना मुनाय् डा. कमलप्रकाश मल्लया (सं) नःलि स्वना, सिकःमिया स्वांने, प्रा.माणिकलाल श्रेष्ठया समालोचनया सिद्धान्त जनकलाल वैद्यया सत्यसतिया विवेचनायात कायेगु याः।
अथेहे थुगु इलय् (ने.सं १०८७) आलोचकपिनि दथुइ आलोचना प्रत्यालोचना नं जुल । नःलि कविता संग्रहलय् द्थ्याःगु कवितायात कयाः समालोचकपिं रत्नध्वज जोशी, कृष्णचन्द्र सिंह प्रधान, कमलप्रकाश मल्लपिनि दथुइ जूगु आलोचना, प्रत्यालोचना तथा मध्यस्थता जूगु नेपालभाषा समालोचनाया ख्यलय् छगू न्ह्यथने बहःगु घटना खः । थथेहे मेगु घटना खः — च्वसापासां न्यायेकूगु सिद्धिदास सच्छिदँ बुंदिंया लसताय् (ने.सं १०८७) स्वम्ह विद्वानपिंत सिद्धिदासया जीवनया विविध पक्षय्— सिद्धिदासया जीवन दर्शन, सिद्धिदासया काव्य प्रवाह व सिद्धिदासया नेपालभाषाया काव्य सिर्जनाया धाः विषयय् कार्यपत्र प्रस्तुत याकेबिलसा भाजु जनकलाल वैद्ययात सिद्धिदासया सत्यसती सफूया विवेचना च्वकेबिल ।
ने.सं. १०८० निसें कलेजय् व ने.सं १०९७ निसें विश्वविद्यालयय् नं नेपालभाषा ब्वंकेगु जुसेंलि नेपालभाषा शिक्षण पेशाय् संलग्न जूपिं शिक्षक, विद्यार्थीपिं नापं मेमेपिं बौद्धिक व्यक्तित्वपिसं नं थीथी साहित्यिक कृतियात कयाः, समालोचनाया च्वसु नापं सफू पिकायेगु यानाहल । थथे समालोचना लेखनय् च्वसा न्ह्याकूपिं लेखकपिं खः प्रा.नर्मदेश्वर प्रधान, सिद्धिचरण श्रेष्ठ गिरिजाप्रसाद जोशी, शान्तहर्ष वज्राचार्य, काशिनाथ तमोट, प्रा. प्रेमशान्ति तुलाधर, शान्तहर्ष वज्राचार्य, मल्ल के सुन्दर, डा. पुष्पराज राजकर्णिकार, पूर्ण ताम्राकार, डा. चुन्दा वज्राचार्य, डा. चन्द्रमान वज्राचार्य, प्रेमहिरा तुलाधर, ओमकारेश्वर श्रेष्ठ, तुलसीलाल सिंह, मदनसेन वज्राचार्य, जनक नेवाः, डा. बालगोपाल श्रेष्ठ, डा. आनन्द जोशी, अर्पणा प्रधान, शरद कसाः, कुन्दनप्रसाद श्रेष्ठ आदि खः । थ्व प्यंगू दशकया दुने साहित्यिक सिद्धान्त, साहित्यया इतिहास, काव्य सिर्जना प्रवृत्तिया नापं साहित्यया थीथी विधाय् रचित समालोचना सफू नापं यानाः २२ म्ह लेखकया बासःगुलिं नं मयाक समालोचनाया सफू पिदंगु दु । अथेहे थीथी संस्थापाखें थीथी च्वमिपिनिगु निबन्ध, बाखं, प्याखं आदि वैयक्तिक तथा सामूहिक संकलन कथं सफू पिदनेगु नं अप्वः जुयावल । थज्याःया सफुलिइ च्वयातःगु कमलप्रकाश मल्ल, माधवलाल कर्माचार्य, फणिन्द्ररत्न वज्राचार्य, सिद्धिचरण श्रेष्ठ, प्रेमबहादुर कसाः, चित्तधर ‘हृदय’ माणिकलाल श्रेष्ठ आदिपिनिगु भूमिका नं नेपालभाषाया समालोचनाया विकासय् तःजिगु तिबः जूगु दु । अथेहे नेपालभाषाया स्नातकोत्तर विद्यार्थीपिनिगु शोधज्याया सन्दर्भय् पिदनीगु च्वसु व सफू नं नेपालभाषाया समालोचनाया विकासया निंतिं न्ह्यथनेबहगु पलाः जूगु दु ।
नेपालभाषा समालोचना साहित्य प्रारम्भ जूगु थौं न्हय्गू दशक पुले धुंकल तर थ्व विधाय् गुलि विकास जुइमाःगु खः जुइफुगु मदु । अथेहे थ्व विधाय् प्रतिवद्ध जुयाः निरन्तरता बीपिं च्वमिपिं नं म्हो जक दु । थथे पिदंगु समालोचनाया सफू मध्ये पूर्वीय साहित्य व पाश्चात्य साहित्य सिद्धान्त बारे झिगू व इतिहास बारे निगू त्वःताः मेगु व्यावहारिक समालोचनाया कृति कथं खनेदु । उकिं नं गद्य व आख्यान साहित्यया तुलनाय् काव्यनाप सम्बन्धित समालोचनात्मक कृति अप्वः पिदंगु दु ।
मां अष्टमाया महर्जन व बौ बाबुकाजि महर्जनया कोखं वि.सं. २०३४ वैशाख २५ कुन्हु यल देय्या हक त्वालय् भाजु समीर महर्जनया जन्म जूगु खः । विज्ञान विषयस स्नातक ब्वने क्वचायेकाः वय्कः सन् २००५ य् अमेरिका झायादिल । वय्कलं न्यूयोर्क, मेरील्याण्ड व क्यालिफोर्नियाय् थःगु क्लासिक डाइमण्ड व ज्वेलरीया लजगाः न्ह्याकादिल ।
नेवाः जाति व थःगु भाषा संस्कृतिप्रति मचांनिसें हे मन क्वसाःम्ह भाजु समीर यलया ज्यापु समाज च्वन्ह्याकेत नापं नेपालभाषा, नेवाः संस्कृतिया ख्यलय् थीथी कथं मदिक ग्वाहालि यानाच्वनादीम्ह छम्ह नेवाः अभियन्ता खः । अमेरिका झायाः वय्कलं थःगु लजगाः जक च्वन्ह्याकादीगु मखु नेवाः ख्यलय् ज्या यायेगु थःगु भावनायात अझ चकंका सक्रिय जुयाः न्ह्यज्यानादिल । थ्वहे कथं वय्कलं अमेरिकाया न्यूयोर्क नेवाः गुथिया छगू कार्यकाल (सन् २०१२) नायः, आदिवासी जनजाति महासंघ अमेरिकाया छगू कार्यकाल न्वकू, अथे हे नेपाली समाज अमेरिकाया छगू कार्यकाल नायः आदि जुयाः ज्या यानादी धुंकाः हानं नं उगु संस्थाया सल्लाहकार जुयाः अभिभावकीय भूमिका निर्वाह यानादीगु दु । अथे हे थौंकन्हय् वय्कः नेवाः अर्गनाइजेशन अफ अमेरिका क्यालिफोर्निया च्याप्टरया सल्लाहकार, नेपाः पासा पुचः अमेरिकाया संरक्षक, हलिं नेवाः दबूया केन्द्रीय वरिष्ठ न्वकू जुयाः थःगु नेवाः जाति, भाषा संस्कृतिया संरक्षण व प्रवद्र्धनया ज्याय् नेतृत्वदायी भूमिका निर्वाह यानाच्वनादीगु दु ।
थुकथं भाजु समीरं थःगु भाषा जातिया ख्यलय् यानादीगु ज्याया कदर स्वरुप वय्कःयात थीथी संस्थां थीथी सम्मान देछायेगु याःगु दुसा वय्कःया लजगाःया कदर स्वरुप सन् २०१९य् लुँ हिरा ब्यापारीपिं मध्ये अमेरिकाया उत्कृष्ट झिम्हेसिगु धलखय् वय्कःया नां नं दुथ्याःगु घोषणा यानाः अमेरीकाया इन्क म्यागाजिन नांगु संस्था वय्कःयात तःजिक सम्मान याःगु दु ।
मां सानुमैंया राजकर्णिकार श्रेष्ठ व अबु शंभु कुमार श्रेष्ठया काय् भाजु संयुक्त श्रेष्ठ नंसाः, येँय् ने.सं. १०९९ कौलागाः तृतिया, सोमबारकुन्हु बूगु खः । थौंकन्हय् वय्कः नेपालंपिने बेलायतया लन्डनय् च्वनादी । वय्कलं यूनिभर्सिटी अफ लन्डनं बौद्ध कला व इतिहास संरक्षणय् एम.ए, लन्डन मेट्रोपोलिटन यूनिभर्सिटीपाखें मल्टिमिडिया सिस्टमय् एम.एस्सी अले नेपाल इन्जिनियरिङ्ग कलेजपाखें कम्प्यूटर इन्जिनियरिङ्गय् ब्याचलर यानादीगु दु । थौंकन्हय् वय्कः ब्यालि कर्पोरेशन लन्डनय् सफ्टवेयर निर्माताकथं अले कर्टल्ड ग्यालरी लन्डनय् कला इतिहासया अध्यापककथं ज्या यानाच्वनादीगु दु । थौंकन्हय् वय्कः हलिं नेवाः दबू (वल्र्ड नेवाः अर्गनाइजेशन)या नायः (ने.सं १०४२ निसें ) जुया च्वनादीगु दु । हलिं नेवाः दबूया कुतःकथं गुगलय् नेवाः भाय् दुथ्याकेत जुयाच्वंगु गुगल ट्रान्सलेट ज्याझ्वलय् न्हापांनिसें हे वय्कः संलग्न जुयाः ज्या यानादीगु दु । वय्कः पासा पुचः गुथि, युके लन्दनया पुलांम्ह नायः व नेवाः अर्गनाइजेशन अफ अमेरिकाया मानार्थ दुजः नं खः ।
वय्कलं बेलायतं पिदनीगु दँपौ ने.सं. ११३३, ११३४, ११३९ व ११४० या सम्पादन यानादीगु जुल । वय्कलं थीथी इलय् नेपालभाषा, अंग्रेजी व खय् भासं नेवाः कला, सांस्कृतिक इतिहास, बौद्ध कलाया बारे च्वसु, ज्यापौ अले संकिपाया संवाद व मे नं च्वयादीगु दु । वय्कः विशेष यानाः नेपाःपिने दुगु नेवाः कलाया बारे अध्ययन अनुसन्धान यायेगुया नापं नेवाः संस्कृतिया लिधंसाय् कम्प्यूटर गेम दयेकेगु ज्याय् नं न्ह्यचिलादीगु दु । थुलि जक मखु वय्कलं नेवाः संकिपा ख्यलय् निर्माण, निर्देशन, लेखन व एनिमेशन यायेगु ज्याया लिसें नेपालंपिने नेवाः नखःचखः व थीथी कर्मकाण्डया ग्वसाः ग्वयाः न्ह्यब्वयेगु नं यानादी ।
ने.सं. ११४२ य् वय्कःया नेपालय् बुद्ध प्रतिमाया इतिहास नांगु च्वसु गुथि पत्रिकाय् पिदंगु जुल । अथेहे ने.सं. ११४३ य् ‘Tantric Art of Aoghpasha Lokeshwor’, Museum of Nepali Art, Kathmandu, Nepal; Bilampau Art, Handicraft Association of Nepal, Kathmandu, Nepal CN ,ने.सं. ११४२ य् ‘Visual language of Paubha paintings’, Museum of Nepali Art, Kathmandu, Nepal, ने.सं. ११३८ य् ‘Ethnography of 18th Century Kathmandu through artworks’, Art & Materiality Conference, British Museum, London आदी थीथी गोष्ठी व सम्मेलनय् ज्यापौ न्ह्यब्वयादीगु दु । वय्कःया अंग्रेीज भासं इतिहास व जाति विज्ञान विषयया निगू सफू नं पिदंगु जुल ।
ने.सं. ११४२ य् हे त्जभ ब्चत या ‘Lakhay’, Solo Painting Exhibition, Classic Gallery, Kathmandu, Nepal वय्कलं च्वयादीगु किपा ब्वज्या जूगु दु । वय्कलं आःतकया दुने थीथी १५ गू विषयया च्वकिपा ब्वज्या यानादीधुंकूगु दु । ने.सं. ११३७ य् शंखधरया बाखं नांया एनिमेशन संकिपा नं दयेकादी धुंकूगु दु । अथेहे ने.सं. ११४१ य् नेवाः तिसा म्हसीके, ने.सं. ११३९ य् नेवाः नसा व विश्व सम्पदा सुचिकृत नेवाः थाय्बाय् म्हसीके, ने.सं. ११३१ य् प्रचलित लिपि सयेके व पौभाः म्हसीके नांया कम्प्यूटर गेम नं वय्कलं पिथनादीगु दु ।
वय्कःया थज्याःगु ज्याया कदर स्वरुप वय्कःयात थीथी सिरपाः लःल्हायेधुंकूगु दु । गुगु थथे दु— ने.सं. ११३५ य् ‘Best Artist Award–Audiovisual’, Nepal Academy of Fine Arts, Kathmandu, Nepal; ने.सं. ११३१ य् ‘Best Online Games’, British Academy of Flim and Television Arts, London, UK, ने.सं. ११२१ य् ‘Best Cartoonist Award in South Asia’, Association of Indian Universities, Nagpur, India; ने.सं. ११२१ य् ‘Special Award’, Clay Modeling in South Asia, Association या Indian Universities, Nagpur, India; ने.सं. ११२० य् ‘Best Artist Award–Painting’, Nepal Art Council, Kathmandu, Nepal, ने.सं. १११५ य् Best Artist Award, 2nd Place–Painting, United Nations, Affiliations, USA, थथेहे वय्कःयात ने.सं. ११४३ दँय् राष्ट्रिय विभूति शंखधर साख्वाः प्रतिष्ठान, नेपाल हस्तकला महासंघ, अक्षयश्वर परम्परागत बौद्धकला कलेज, हलिं नेवाः दबू नेपाःदेय् मूकवः व Dance Cultural Art Centre पाखें हनापौया लिसें सम्मान याःगु दु ।
हरिभक्त माथेमा न्ह्यच्वःगु माध्यमिक ईया न्ह्यलुवाः कवि खः । तत्कालीन राणा शासकत पाखें सरदार उपाधि कायेखंम्ह हरिभक्त माथेमाया हिन्दी काव्य सफू भजन माला (ने. सं १०४९) पिदंगु दु । थ्व म्ये सफुलिइ न्हय्पु नेपालभाषाया म्ये नं दुथ्यानाच्वंगु दु । उकी मन मसिया व दुःख सिया च्वना रे ज्ञानी मय्जु, बन झा छितः नाप लाये रे थेंज्याःगु आत्मज्ञान आत्मचेतना थनेगु कथंयागु म्येँ दुथ्याःगु दु । थ्व म्ये तत्कालीन समाजय् तसकं हे लोकंह्वाःगु खनेदु ।