नेपालभाषाया ख्यलय् सरस्वती तुलाधरया नामं नांजाःम्ह मय्जु सरस्वती रञ्जितया जन्म मां कृष्णकुमारी रञ्जित व बौ चन्द्रमान रञ्जितया कोखं ने.सं १०७८ य् येँया लगंत्वालय् जूगु खः । मय्जु सरस्वती तुलाधर नेपालभाषा बाखं ख्यःया छम्ह नांजाःम्ह बाखंच्वमिया नापं सक्रिया कार्यकर्ता खः ।
नेपालभाषा विषयय् एम.ए. यानाः नेपालभाषा विषय हे परोपकार आर्दश उ.मा.वि.इ ब्वंकेगु यानादीम्ह वय्कःया न्हापां पिदंगु रचना जिं लय्तायेके मफु (सितु ८, ने.सं १०८५) कविता खःसा लिपा वय्कलं थःगु च्वसा बाखं पाखे न्ह्याकादिल । वय्कःया बाखं ख्यलय् पिदंगु सफू खः— पौभाः छगू जीवनया (ने.सं ११३३), लकसय् न्ह्यानाच्वंगु जीवन, ईया हिलासुइ थौंया जीवन (ने.सं. ११३६) । थ्वय्कःया न्हापां न्हापांगु बाखं नेवाः समाज, नेवाः संस्कृतिया परिवेश व ग्राहस्थ समस्याय् केन्द्रित जूगु दुसा लिपाया बाखनय् थौंया समसामयिक समस्याया नापं विश्व परिवेशयात नं कःघानाः तःगु खनेदु । अथे हे थ्वय्कलं तःभुखाय्या आतंक, कोराना महामारीया आतंक आदि थेंज्याःगु अभिघाट विषययात कयाः नं बाखं च्वयेगु यानादीगु दु । बाखं च्वयेगु बाहेक वय्कलं पत्रपत्रिका व सफू सम्पादन, धलः दयेकेगु नापं लिप्यान्तरण नं यानादीगु दु । गथे — मोति बाखं पुचः, जः दँपौ(ल्याः १०), पौभाः लिपिपौ (मिसा ल्याः), लुँहिटीया ताःचा आदिया सम्पादक सितु निलापौया वर्णनात्मक धलःया निर्माता, मूलदेवशशीदेव प्राचीन नाटकयात थौं कन्हय्या नेपालभाषां लिप्यान्तरण, मोतिलक्ष्मी उपासिकाया शोध ग्रन्थया च्वमि आदि । अथेहे थ्वय्कलं नेपालभाषाया थीथी संघ संस्थाय् आवद्ध जुयाः नं नेपालभाषाया सेवा यानादीगु दु । गथे— नेपालभाषा मिसा खलः, नेपालभाषा परिषद्, श्री दिगुख्यः गुथि, नेपालभाषा स्यनामि दबू आदि । थ्वय्कःया ज्याया कदर स्वरुप थीथी सिरपाः तथा हनापौ प्राप्त यानादीगु दु । गथे— लुमिन श्रेष्ठ नेपालभाषा सिरपाः (ने.सं.११३२), बुद्धिपूर्ण सिरपाः (ने.स ११३६), मोतिलक्ष्मी सिरपाः (ने.सं११४२), किपुल्चा नेवाः पुचः पाखें हनापौ आदि आदि।
स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक सांस्कृतिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु सर्वज्ञमान प्रधानाङ्ग नं छम्ह खः । वय्कःया जन्म वि.सं.१९७१ य् जूगु खः । वय्कः कास्की जिल्ला पोखराया छम्ह सक्रिय नेवाः न्ह्यलुवाः खः । वय्कलं कास्की जिल्लाया नेवाःतय् मू थांया भूमिका निर्वाह यायां थःगु सछि दँया जीवन निर्वाह यानादिल । पोखराय् नेवाः युवातय्त थःपिनिगु भाषा संस्कृतिया ज्याय् न्ह्यज्याकेगुली वय्कःया तःधंगु देन दु । सदां नेवाः वसः पुनाः च्वंच्वनादीम्ह वय्कलं नेवाः खलः कास्कीया संस्थापक नायःया पदय् च्वनाः वि.सं.२०५० निसें २०५४ तक ज्या यानादिल । भैरव सांस्कृतिक समितिया गुरु भाजु सर्वज्ञमान प्रधानाङ्ग बि.सं. २०७१ मंसीर १३ य् दिवंगत जूगु खः ।
नेपालभाषा ख्यलय् मन क्वसायेकाः भाषिक कार्यकर्ताया नापं नेपालभाषां थीथी च्वसु च्वयादीम्ह भाजु सर्वज्ञ रत्न तुलाधरया जन्म ने.सं. १०७६ साल गुंलाथ्व सप्तमी कुन्हु जूगु खः । वय्कःया मांया नां दानलक्ष्मी तुलाधर व बौया नां शुभरत्न तुलाधर खः । वय्कलं नेपाःया हुलाक टिकटय् नेवाः व्यक्तित्वपिं, चित्तधर हृदयया लुमन्ति, ब्वयेकेगु मखुला भुतुमालि, जगमोहन वाःमि, नगेन्द्र हाडा आदि च्वसु च्वयादीगु दु । नेपालभाषाया संस्था हःपाःगुथिया नायः जुयादीधुंकूम्ह वय्कलं नेपालभाषां म्येचाः पिदंसां निसें नेपालभाषाया म्येचाः संकलन यायेगु याना च्वनादीगु दु । थ्वहे झ्वलय् वय्कलं थीथी ज्याझ्वलय् नेपालभाषाया म्येचाः ब्वज्या नं यानादी धुंकूगु दु ।
राजनलाल जोशी मां त्रिभुवनेश्वरी जोशी व अबु गोविन्दलाल जोशीया कोखं १०९३ य् येँया दलाछि त्वालय् बूगु खः । रास जोशी उपनामं म्हस्यूम्ह वय्कलं नेपाल लिपि सयेकाः नेपालभाषा ख्यलय् पलाः तयादीगु खःसा व्यावसायिक रुपं विश्वभूमि न्हिपतिं पत्रकारिता शुरु यानादीगु खः । वय्कलं विश्वभूमि, सन्ध्या टाइम्स, स्पेसटाइम, अन्नपूर्ण पोष्ट न्हिपौया लिसें इमेज एफ.एम.य् नं ज्या यानादीगु दु ।
थःगु विद्यार्थी जीवनं निसें साहित्य ख्यलय् च्वसा न्ह्याकादीम्ह भाजु जोशी संस्कृति व पुरातत्व विषय नापं नेपालभाषाय् नं यानाः निगू विषयय् स्नातकोत्तर यानादीगु दु । अथेहे वय्कलं नेसं ११४२ य् नेवाः संस्कृतिइ लः विषययात कयाः विद्यावारिधी यानादीगु खः । त्रिभुवन विश्वविद्यालय नेपालभाषा केन्द्रीय विभागय् सहप्राध्यापक जुयाच्वनादीम्ह डा. जोशी ने.सं ११४२ निसें प्रमुखया जिम्मेवारी कयाच्वनादीगु दु ।
साहित्य ख्यलय् पौभाः स्वलापती थ्व धरती नं स्वर्ग जुइ चिनाखँ (नेसं १११०) ज्वनाः पिलू झाःम्ह डा. राजनलाल जोशीया चाया थलबल (नेसं ११२४) दकलय् न्हापांगु सफू खः । चिनाखँ विधां साहित्यिक यात्रा यानादीम्ह डा. जोशीं सांस्कृतिक निबन्ध, चिबाखं, समालोचना, लोकवार्ता व उपन्यासया नापं छधाः प्याखनय् प्याखंम्वःया लिसें चिहाः संकिपा व डकुमेन्ट्रीया निर्देशन नं यानादीगु दु ।
प्राध्यापनया नापं अनुसन्धानया ज्या नं नापनापं न्ह्याकादीम्ह डा. राजनलाल जोशीं — ललितपुर राजदरवार (ने.सं ११२८), स्वनिगःया संस्कृति (ने.सं ११२९), न्ह्यलं ल्हायेमफुगु सत्य (ऐतिहासिक उपन्यास ने.सं ११३३), नेवाः समाजय् द्यःला (नेसं ११३५), स्वनिगःया ल्वहंघः सम्बन्धी लः व घः संस्कृति व सभ्यता (नेसं ११३६), रामेछापका ह्योल्मो जाति (नेसं ११३६) व नेवार भोज (ने.सं ११४३) आदि सफू च्वयाः पिदनादीगु दुसा नेवाः लोकवार्ता (ने.सं ११३०), नेवार जातिको चिनारी (नेसं ११३१), व लुँभुया अभिलेख मुना (ने.सं ११३२) वय्कःया सहलेखनय् पिदंगु सफू खः ।
नेपालभाषा केन्द्रीय विभागया अनुसन्धनात्मक जर्नल नेपालभाषाया संरक्षक भाजु जोशीं राष्ट्रिय व अन्तर्राष्ट्रिय गोष्ठी तथा जर्नलय् नेपालभाषा साहित्यया इतिहास, नेवाः संस्कृति व सभ्यतायात कयाः थःगु कार्यपत्र तथा अनुसन्धानमूलक च्वसु न्ह्यब्वयेगु यानाच्वनादीगु दु । भाजु जोशीं थःगु विद्यार्थी जीवनय् थीथी साहित्य सम्मेलनय् ब्वति कयाः कविता, च्वखँ, बाखं आदि विधाय् तःगू सिरपाः त्याकादीगु दु । अथेहे वय्कलं वय्कलं महेन्द्र विद्याभूषण ख (ने.सं ११२३), पियुष पदक (ने.सं ११२४), मोतिलानी सिरपाः (ने.सं ११२२), ज्यापु विशेष सम्मान (ने.सं ११४२) तथा येँ महानगरपालिकां बीगु दकलय् उत्कृष्ट पत्रकारिता सिरपाः (ने.सं ११२३) त्याकादीगु दु ।
स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये मय्जु साधनादेवी श्रेष्ठ नं छम्ह खः । वय्कःया जन्म बि.सं. १९९१ साल श्रावणय् धरान विजयपुरय् जूगु खः । वय्कःया मांया नां सीतादेवी व बाःया नां सिद्धिप्रसाद श्रेष्ठ खः । वय्कः सामाजिक अभियन्ता नं खः । वय्कलं धरानय् नेपालभाषा ख्यःया नापं मेमेगु यक्व हे सामाजिक ख्यलय् ज्या यानादीगु दु । वय्कलं बुद्ध विहारय् क्वथा दयेकादिल, ब्वनेकुथि दयेकादिल, अथेहे वि.पि. कोइराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिस्थान अस्पतालय् वइपिनि निंतिं धर्मशाला दयेका बियादिल । वय्कः २०७१ साल श्रावणय् दिवंगत जूगु खः ।
स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु सानु जलारी नं छम्ह खः । वय्कःया जन्म कास्की जिल्लाय् जूगु खः । वय्कः कास्की जिल्लाय् नेपालभाषाया उत्थानया ज्याय् सक्रिय जुयादी । वय्कः जलारी समाजया नायः नं खः । वय्कलं जलारी समाज संगठनया बिस्तारया ज्याय् मूवंगु भूमिका म्हिता वयाच्वनादीगु दु ।
स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु सानुकाजी शाक्य नं छम्ह खः । वय्कःया जन्म बि.सं.१९८३ जेष्ठ ९ गते ख्वपय् जूगु खः । लिपा वय्कः लजगाया ल्याखं धरानय् झाल । वय्कःया मांया नां धनमाया व बाःया नां मानकाजी शाक्य खः । धरानय् ज्यासः ज्या न्ह्याकादीम्ह वय्कलं २०१६ सालय् कालिगढी सहकारी समितिया नायः जुयादिल । वय्कलं भारतया थीथी थासं सिजः, ली हयाः धरानया कालिगढीतय्त थीथी थलबल दयेकेगु ज्या बियादिल । झीगु समाज धरानया ३७ दँ तक संस्थापक नायः जुयाः नेवाःतय् निंतिं यक्व ज्या यानादीम्ह वय्कः वि.सं. २०६४ फागुनय् दिवंगत जूगु खः ।
बा पद्मानन्द बज्राचार्य व मां पद्मकुमारी बज्राचार्यया कोखं येँया ध्वाखाबहाः त्वालय् साहित्यकार सानुमानन्द बज्राचार्यया जन्म ने.सं. १०५८ (वि.सं. १९९५ आश्विन ९) य् जूगु खः । एम.ए., बि.एड. ब्वनेज्या यानादीम्ह भाजु बज्राचार्य नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् चिनाखँ व च्वखं च्वयाः मांभाय्या सेवा यानादीम्ह खः । नेपालभाषा व नेपाली नितां भाषाय् वय्कःया ल्हाः न्ह्याः । नेपालभाषाया साहित्यिक पत्रिका झी (ल्याः ४०, ने.सं. १०८३) लय् जीवन गथः नांगु चिनाखँ पिथनाः नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् पलाः न्ह्याकादीम्ह वय्कः बज्राचार्य संघया सचिव नं खः । ब्यंकेज्या यानादीम्ह भाजु बज्राचार्यया चिनाखँ व च्वखँ नेपालभाषा साहित्यया थीथी पत्रिकाय् पिदंगु दु । थीथी च्वसु च्वयाः मां भाय्या सेवा यानादीम्ह बज्राचार्य ने.सं. १११५ (वि.सं. २०५१ मार्ग ७) य् दिवगंत जूगु खः ।
बा आशाकाजी शाक्य व मां पूर्णशोभा शाक्यया कोखं ने.सं. १०८९ दँय् येँया लगं त्वालय् चिनाखँ व समसामयिक च्वसु च्वमि सानुराजा शाक्य बूगु खः । नेपालभाषा अनुरागी भाजु शाक्यं आदिवासी जनजाति मञ्चपाखें नेवाःतय् म्हसीका व नेवाः आन्दोलननाप स्वापू दुगु समसामयिक च्वसु मुना नेपालभाषा आन्दोलन नांगु सफू पिथनादीगु दु । भाजु सानुुराज शाक्य थौंकन्हय् लुम्बिनी विकास कोषया सदस्य सचिव खः ।
नेपालभाषा साहित्यय् साःमि, येँ उपनामं बाखं च्वयाः वैच्वनादीम्ह भाजु भरतनारायाण मानन्धर खः । वय्कः ने.सं १०७३ य् बाः पूर्णनारायण मानन्धर व मां कृष्णदेवी मानन्धरया कोखं झोछें, येँय् जन्म जूगु खः । नेपालभाषा साहित्यय् आधुनिक बाखं च्वयादीम्ह भाजु साःमि, येँया न्हापां पिदंगु बाखं सर्गतं कुतुंवःम्ह झंगः (ने.सं.१०९४) खः । भाजु साःमि, येँया बाखं थीथी पत्रपत्रिकाय् पिदनाच्वंगु दु । वय्कः देगः लय्पौया सम्पादक, आलमत म्हिचा पौया प्रकाशक खःसा देगः म्हिचा सफू प्रकाशनया हामा नं खः । वय्कलं थःगु देगः म्हिचा सफूपाखें खण्डकाव्य, महाकाव्य, उपन्यास, बाखं, निबन्ध आदि ३७ गू सफू पिकयादी धुंकल । नेपालभाषा साहित्यया विकासया निंतिं थःगु मतापं श्रम व धन नितां छ्यला वैच्वनादीम्ह वय्कः नेपालभाषाया छम्ह तपस्वी खः । नेवाः प्रेस दबू, नेपाः पाखें मोतिहना सम्मानं सम्मानित जुयादीम्ह वय्कलं सम्पादन यानादीगु कृति थुकथं दु– बाखं समालोचना (ने.सं.१०९५), सिलु (किपा बाखं, ने.सं.११०७), सतः (बाखंमुना, ने.सं.१०९७) । वय्कःया पिदंगु कृति थुकथं दु– नेपालय् महामन्जुश्री (किपा बाखं, ने.सं.११०७), थ्यैंक्यू मिष्टर ग्लाय्ड (अनुवाद उपन्यास, ने.सं.१११०) ।