मां चन्द्रलक्ष्मी व अबु दयावीर सिंह कंसाकार (नां जाःम्ह समाजसेवी लिसें परोपकार संस्थाया संस्थापक) या काय्‌मचा भाजु हितकरवीर सिंह कंसाकारया जन्म येँया जनबहाः–केलत्वालय् ने.सं. १०५९ कौलागा १ कुन्हु जूगु खः । स्कूल–जीवननिसें नेपालभाषा साहित्यख्यलय् सक्रियम्ह थ्वय्‌कलं त्रिचन्द्र कलेजय् नेपालभाषा साहित्य पाःलाः स्वनाः विद्यार्थीपिनिपाखें नेपालभाषाया जः साहित्यिक दँपौ पिथनेगुलिइ अग्रणी भूमिका म्हितादिल । थ्वया नापनापं ने.सं. १०८० दँनिसें गुथि पाः फये थें अन्तरकलेज नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन न्यायेकेगु परम्पराया नी यानादिल ।

नेवाःतय् दथुइ अतिकं लोकंह्वाःगु रेडियो नेपालया जीवन–दबू ज्याझ्वः दकलय् न्हापां न्ह्याकादीम्ह थ्वय्‌कः हे खः । वि.सं. २०१९ सालं त्वाःत्वालय् नेपालभाषा–आन्दोलनया ज्याझ्वः न्ह्याकेगु सिलसिलाय् तत्कालीन निरंकुश शासनया कुदृष्टिं बचय् जुइत लांलां भूमिगत जीवन व्यतीत यायेत बाध्य जुलसा लिपा २०२२ सालया आन्दोलनय् ला वयकः जेलय् हे लात । थ्वय्‌कः नेवाः न्ह्यलुवाः लूजःया संस्थापक दुजःपिं मध्ये नं छम्ह खः । तःदँतक शिक्षण पेशाय् समर्पितम्ह थ्वय्‌कः परोपकार आदर्श मा.वि.या प्रधानाध्यापक पदं निवृत्त जुयादिल ।

नेपालभाषा साहित्य–ख्यलय् स्याच्चुगु भासं अप्वः धया थें यौन–विकृतिया बाखं च्वयादीम्ह थ्वय्‌कःयात मूलत बाखं च्वमिकथं म्हसीकेगु याः । थः च्वंच्वनागु समाजय् जूगु सत्य घटनायात कयाः उकी थःगु कल्पनाया नं लसां बियाः बाखं ज्यायेगु थ्वय्‌कःया बाखंया मेगु विशेषता जूगु दु । अगिंमथः (ने.सं. १०८४), मिजला (ने.सं. १०९०) यानाः थ्वय्‌कःया निगू बाखंमुना पिदंगु दुसा सन् २०१९ य् नेवाः अमेरिकन दबू शिकागोपाखें मिजलाया अंग्रेजी अनुवाद ‘MIJALA’ पिदंगु दु । थ्वय्‌कःया अगिंमथः बाखंमुनां ने.सं. १०८७ दँया श्रेष्ठ सिरपाः त्याकूगु दु ।

थ्वय्‌कलं विद्यार्थीपिनि लागि पौभाः (ने.सं.१०८८) नांगु व्याकरणया सफू अले तुतां (ने.सं.१०८३) नांगु समालोचना सफू सम्पादन यानाः पिथनादीगु दु । अथहे जनकवि दुर्गालालया सफू सर्गः सिबे नं धर्ती नमिं ग्वाः (ने.सं.१०८८)या नं सम्पादन यानादीगु दु ।

झिंछक्वःगु अन्तर कलेज नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनय् सिरपाः त्याकेत ताःलाःगु थीथी विधाया च्वसु लिस्सें उबलय् जूगु अन्तर कलेज नेपालभाषा न्ह्यसःलिसः कासाया फुक्कंज्वलं छथासं मुंकाः खेँय्‌सगं (ने.सं.१०९२) नामं नं सफू सम्पादन यानाः पिथनादीगु दु । थ्वय्‌कःया योगदानयात कदार यानाः थीथी संघ–संस्थापाखें हनापौ लःल्हाःगु दु । अथेहे थ्वय्‌कः शुभ राज्याभिषेक पदक (वि.सं. २०३१), राष्ट्रिय शिक्षा पदक (वि.सं. २०५२) पाखें नं विभूषित जुयादीगु दु । नापं थ्वय्‌कःयात तत्कालीन सरकारं राजपरिषद्या दुजलय् नं नियुक्त याःगु दु ।

हितोपदेश नेपालभाषाया साहित्यिक ख्यलय् महवपूर्ण थाय् कयाच्वंगु बाखं सफू खः. । हितोपदेशया मूल सफू पश्चिम जर्मनीया वर्लिनया नृतत्वशास्त्रीय संग्रहालय लानाच्वंगु दु । थुकिया माइक्रोफिल्म डा. कमलप्रकाश मल्लजुं ईस्वी १९७३ य् हयादीगु खः. । थ्व हितोपदेश च्वःम्ह बंगालया पण्डित नारायण खः । थुकिया आधार द्वःछिति देँ न्ह्यः विष्णु शर्मां च्वःगु पञ्चतन्त्र बाखं सफू खः। थ्व हितोपदेशया यक्व भाषां अनुवाद जुल । उकथं हे थ्व हितोपदेशयात नेपालभाषां इलय्ब्यलय् अनुवाद याःगु जुयाच्वन । बर्लिनय् लानाच्वंगु हितोपदेश संस्कृत मूलपाठ नापं तयाः नेपालभाषां टीका च्वयातःगु खः । थ्व सफूयात न्हापा ने.सं ४८१ य् रचना जूगु माने यानाः नेपालभाषाया न्हापांगु सिर्जनात्मक ग्रन्थ नालातःगु खः ।

लिपा मय्जु ज्वाला स्थापितं थुकिया विशेष अध्ययन यानाः थ्व ग्रन्थया रचना ने.सं ६९१ य् जूगु खः धयादीगु दु । नेपालभाषां अनुवाद यानातःगु थ्व हितोपदेश संस्कृतया गथे खः अथे पूवंक मदु। तसकं संक्षेपं जक अनुवाद यानातःगुलिं यानाः बाखं उलि स्पष्ट मजू । पण्डित नारायणं च्वःगु हितोपदेशय्प्यब्व— मित्रलाभ, मित्रभेद, विग्रह व सन्धि दुगुलिइ थ्व नेपालभाषाया हितोपदेशय् मित्रलाभ खण्ड जक दु । थुकथं थ्व मित्रलाभया ब्ब जक दुगु हितोपदेशया दुने मू बाखं हे गुपु दु । शिक्षा व उपदेशयात स्पष्ट यायेगु निंतिं बाखंयात आरम्भ यानाः बाखं क्वचाइथें च्वनकि मेगु बाखं नाप स्वानाः लिपाया बाखं न्ह्याकेगु बाखं प्रस्तुति शिल्प तसकं बांलाः जू ।

कवयित्री हिन्दमैंया वैद्यया जन्म अबु माणिकलाल गुरुवाचार्य व मां छोरीमैंया गुरुवाचार्यया कोखं ने.सं १०६४ इ येँय् जूगु खः । वय्‌कः तःदँ न्ह्यःनिसें थः मांदेय् त्वःताः बेलायतय् च्वंच्वनादीम्ह खया नं थःगु मांभाय्‌यात ल्वःमंकामदीम्ह छम्ह स्रष्टा खः ।

नेपालभाषा, नेपाली व अंग्रेजी स्वंगुलिं भासं कविता च्वयेगु यानादीम्ह हिन्दमैंया वैद्यया नेपालभाषां न्हापां पिदंगु कविता खः — मां । मचाबलय् हे मां मदयाः मांया मतिनां वञ्चित जुइमाःम्ह कवयित्री हिन्दमैंयां केवल मांयात लुमंकाः न्हापां कविता च्वयादीगु जक मखु थःगु न्हापांगु कविता संग्रह नं वय्‌कलं मांभाषं हे पिकयादीगु खः । थःगु हृदयय् थीथी परिवेशं ब्वलंकूगु थीथी सुकोमल भावया अभिव्यक्ति हे थ्व मतिनाया स्वांफ्वः कविता संग्रह खः । थीथी भाषं इलय् ब्वयलय् थीथी पत्रपत्रिकाय् कविता च्वयादीम्ह कवयित्री हिन्दमैंया वैद्य मूलतः छम्ह स्वच्छन्दवादी कवयित्री खः ।

बौ केशवलाल श्रेष्ठ व मां रामभक्ति श्रेष्ठया कोखं ने.सं. १०६१ आश्विन कृष्णपक्षय् मकवानपुरया भिमफेदीइ भाजु हिरण्यलाल श्रेष्ठया जन्म जूगु खः । हिरण्यलाल श्रेष्ठ नेपाःया राजनीति, कुटनीति, पत्रकारिता व प्राध्यापन क्षेत्रय् आवद्ध जुयादीम्ह व्यक्तित्व खः । नेपालभाषा साहित्य क्षेत्रय् वय्‌कःया च्वसा अनुसन्धानमूलक प्रबन्धपाखे न्ह्याःगु खनेदु । नेपालभाषा, नेपाली व अंग्रेजी स्वंगुलि भाषाय् उतिकं च्वसा जःम्ह वय्‌कःया नेपालभाषां न्हापां पिदंगु च्वसु गु देवं (ने.सं. १०८७ य् सितु ल्याः १७) च्वखँ खः । भाजु हिरण्यलाल थः बूगु थाय् भिमफेदी जूगुलिं वय्‌कःया न्हापांगु पिदंगु सफू थः बूगु थाय्‌या नेवाः जातिनाप स्वापू दुगु खँत दुथ्याकाः दकलय् न्हापां ने.सं. ११२० य् मकवानपुरय् नेवाःत व मेमेगु जनजाति नांगु सफू पिथनादिल । नेपालभाषा, नेपाली व अंग्रेजी समेत यानाः वय्‌कःया विविध विषयया ४९ गू सफू पिहां वयेधुंकूगु दु । उकी मध्ये नेपालभाषां न्यागू सफू पिदंगु दु । नेपाल परिचय वय्‌कःया तसकं लोकंह्वाःगु सफू खः । अथेहे वय्‌कलं लिपांगु इलय् रुस, म्यान्मार, श्रीलंका, थाइल्याण्ड, भूटान, बंगलादेश, पाकिस्तानया बुद्धधर्म व नेपाःलिसेया स्वापू सम्बन्धी सफू च्वयादीगु दु । थ्वहे सन्दर्भय् नेपालभाषां च्वयातःगु रुसय् बौद्ध धर्म व नेपाल लिसे स्वापू (ने.सं. ११२७) व म्यानमारय् बौद्ध धर्म व नेपाललिसे स्वापू (ने.सं. ११२७) सफू नं न्ह्यथनेबहजू ।

भाजु हिरण्यलालया जीवनया छगू पाता पत्रकारिता नं खः । भाजु श्रेष्ठं नेपालभाषा पत्रिका न्हिपौया अन्तरंग सम्पादक जुयाः नं ज्या यानादीगु दुसा मेमेगु पत्रिकाया नं सम्पादन यानादीगु । राजनीति ख्यलय् बाम विचारधारयाम्ह वय्‌कः नेपाःया वरिष्ठ परराष्ट्रविद् नं खः। वय्‌कलं रुसया निंतिं नेपाली राजदूत जुयाः नं ज्या यानादीगु दु । प्रतिनिधिसभाय् मकवापुरपाखें निक्वः तक निर्वाचित सांसद जुयादीम्ह वय्‌कः छगू इलय् संसद्या मानवअधिकार समितिया सभापति नं जुयादीगु खः । वय्‌कःया योगदानया कदर यासें थीथी संस्थापाखें थीथी सम्मान लःल्हाःगु दु । वय्‌कःयात नेपाल सरकारपाखें प्रवल गोरखा दक्षिणवाहु (प्यंगूगु) पाखें नं सम्मानित याःगु दु ।

नेवाः अभियन्ता भाजु हिराकाजी महर्जनया जन्म ने.सं.१०८२ पोहेलागा १५ कुन्हु यलय् जूगु खः । वय्‌कःया बाःया नां बाबुकाजी महर्जन व मांया नां मनमाया महर्जन खः । ल्याय्‌म्हया इलय् हे वय्‌कलं सफूधुकू संचालन यायेगु यानादिल, सामाजिक ज्याय् मन क्वसायेकादिल । नेपाल टेलिकमं जागिरय् अवकास कयादीधुंकूम्ह वय्‌कलं नेपालभाषाय् एमए यानादीगु दु ।

नेपालभाषा व नेवाः जातिया उत्थानय् योगदान यायेगु मनसुवाः तयाः ने.सं.१११२ य् नीस्वंगु मांभाय् पुचः, यलया संस्थापक दुजः वय्‌कः अन तःक्वः हे दुजः लिसें नायःया भाला कुबिया ज्या यानादिल । वय्‌कः नेपालभाषा केन्द्रिय विभागय् विद्यार्थीतय् संस्था लुमन्ति दबूया संस्थापक नायः खःसा थौंकन्हय् उगु संस्थाया सल्लाहकार जुयादी । अथेहे वय्‌कः सत्यहेरा अनुसन्धान सिरपाः पलिस्थाया न्ह्यलुवाः, नेवाः देय् दबू यल कचाया न्हापांम्ह नायः खःसा थौंकन्हय् वय्‌कः नेपालभाषा मंकाः खलः यलया नायः जुयादी ।

ज्यापु समाज यलं पिदनीगु धिमय्‌पौया सम्पादक भाजु हिराकाजी महर्जनं थीथी पत्रपत्रिकाय् नेवाःतय्‌गु समस्या, आर्थिक स्थिति, नेवाः जाति व संस्कार आदि विषयय् थीथी च्वसु च्वयाः पिथनादीगु दु । नेपालभाषा मंकाः खलः यल पाखें थौंकन्हय् वय्‌कलं नेवाःतय् व्यक्तित्व विकासया निंतिं थीथी ज्या न्ह्याकाच्वनादीगु दु ।