लोकसाहित्यया प्रमुख विधा मध्य लोकबाखं नं छगू खः । बाखं कनेगु व न्यनेगु चलन नेवाः समुदाय दुने आपालं चलन दु । विशेष यानाः थज्याःगु लोकबाखं बाज्या अजिपिंसं द्यनेबलय् वा चिकुंलां मकः कुनाः मचात छचाखेरं मुनीबलय् कनेगु याइ । नेवाः समाजय् प्रचलित लोकबाखं नेवाः सांस्कृतिक सामाजिक परिवेशय् निर्माण जुयाच्वनीगुलिं मनोरञ्जन बीगु जक मजुसे थुकिं तत्कालीन लोकजीवन पद्धति, लोकमनोभाव, आदियात नं ब्वयेगु याइगुलिं थज्याःगु लोकबाखंया विशेष महत्व दु । नेवाः लोकबाखनय् बाखं शुरु यायेबलय् छगू देशय् व बाखं क्वचायेत्ययेकाः उलिंचिया बाखं थुलिंचा, घ्यःतयेगु कोरिंचा धायेगु प्रचलन नं नेवाःतय्‌गु बाखंया छगू विशेषता खः ।

लोकम्येय् थें लोकबाखनय् गद्दीनसिन जुजुया नां न्ह्यथनेगु यानातःगु मदु । रोमाञ्चित तथा अलौकिक घटनात न्ह्यब्वयाः कौतुहलता जिज्ञासा थना मनोरञ्जन बीगु नापं नीति उपदेशया खँ कनाः ज्ञानया जः ह्वलेगु, मभिंगु मनिंगु ज्याखँ प्रति ध्याचू नकाः वा गिजेयानाः अज्याःगु ज्या समाजय् मजुइकेगु चेष्ठा हे लोकबाखंया मू उद्देश्य जूगु दु । मानवेतर प्राणी झंगःपंछि, लाखे–लसिं, ख्याः, कवं आदिपिंत नं बाखनय् पात्रकथं दुथ्याकाः उमित नं मनूतय्‌सं थें खँल्हाबल्हा तयाः बिचाः संचाः याकातइगु, नुगलय् थुंदीगु छगू प्रभाव लाकाः बाखं क्वचायेकीगु, बाखंया रचना गद्य भाषां जूसां बाखंया थाय्‌थासय् लय्वद्ध उक्ति टुक्कात दुथ्याका तैगु आदि नेवाः लोकबाखंया थःगु हे विशेषता खः ।

नेपालभाषाय् खनेदुगु लोकबाखंया विषय मूलतः— १. देव–देवीपिनिगु उत्पति, पराक्रम, उपकार सम्बन्धी २. तीर्थव्रत माहात्म्य सम्बन्धी, ३. बुद्धि तथा दूरदर्शिता सम्बन्धी, ४. भाग्यवादी कर्मवादी सम्बन्धी ५. अर्ति उपदेश सम्बन्धी, ६. हास्य व्यङ्ग्य सम्बन्धी, ७. वीरता तथा पुरुषार्थ सम्बन्धी, ८. ख्याः, कवं लाखे–लसिं सम्बन्धी, ९. पशुपंक्षी सम्बन्धी, १०.पौराणिक, ऐतिहासिक घटना आदि सम्बन्धी जूगु दु । थुपिं लोकबाखं नेवाःतय्‌गु बस्तीअनुसार छुं पाःगु दुसा गुलिं लोकबाखंयात स्थानीयकरण यानातःगु नं दु ।

थथे मौखिक परम्पराय् न्ह्यानाच्वंगु नेवाः लोकबाखंयात करुणाकर वैद्य, प्रेमबहादुर कंसाकार, केशरलाल श्रेष्ठ, सत्यमोहन जोशी थेंज्याःपिं लोकसाहित्यविद्पिंसं थज्याःगु छुं लोक बाखं संकलन यानाः प्रकाशनय् हःगु दु । दकलय् न्हापां करुणाकर वैद्यं नेपाःया पुलां बाखं छगूगु (ने.सं १०७८) नामं लोकबाखंया सङ्ग्रह पिकयादिलसा लिपा वय्कलं हे हानं थज्याःगु लोकबाखंया सफू खुगू भागतक पिकयादिल । अथेहे प्रेमबहादुर कसाःनं नं न्यँकँ बाखं (ने.स १०८६ )या नामं लोकबाखंया सङ्ग्रह पिकयादिलसा थ्व हे नामं लोकबाखंयात आः नेवाः जनमानसय् न्यँकँ बाखं धायेगु चलन जूगु दु । अथे हे केशरलाल श्रेष्ठं नेवाः लोकबाखंयात अंग्रेजी भाषाया माध्यमं पिकयाः विदेशीतय्‌ दथुइ नं नेवाः लोकबाखं थ्यंकेगु यानादिल ।

छगू देशय् कां, खू, धुसि स्वम्ह पासापिं दु । इपिं साप हे गरीब । छन्हु इपिं स्वम्ह फ्वनाः फ्वनाः ननं लँय् वनाच्वन । छम्हेसिनं नतूचा छपु लुइकल, अथेहे छम्हेसिनं हँचा व मेम्हसिनं मुगः छगः लुइकाकाल । स्वम्हेसियां म्हतिं म्हतिं लूगु छुथें धकाः ज्वना जुल । इपिं स्वम्हेसियां ‘आः झीपिं स्वम्हं मिले जुयाः देशंदेश चाःहिलाः फ्वना नये’ धकाः सल्लाह यात । स्वम्हं साहुति यानाकथं ववं छगू घनघोर जंगलय् थ्यन । अन थ्यंसेंली स्वम्हेस्यां थवंथः “पासा झीपिं ला तसकं हे ग्यानापुगु जंगलय् लात” धकाः हाहां ग्याःथें चिकुथें च्वंकाः वनावं च्वन । आखिरय् ववं उमिसं जङ्गलय् साप हे बांलाःगु तःखागु छेँ छखा खन । इपिं मध्ये छम्हेसिनं धाल, ‘ए पासा ! ए पासा ! झीपिं अन हे छेँय् वनाः फ्वनेमाल नु, थज्याःगु जंगलय् नापं गपाय्च्व बांलाःगु छेँ स्वस्व” धाल । वयागु खँ न्यनाः इपिं सकलें “नु सा नु” धाधां वहे छेँ पाखे स्वस्वं वन । अन छेँय् थ्यंका स्वतं इमिसं पिने सुं हे मखन । अले इपिं व हे छेँय् कुनें निसें खापा त्युत्युं तले थहांवन । इमिसं लँय् लुइकाहःम्ह दुगुचा छम्ह नं तलय् हे थतयंकाः च्वतय् यंकाः चिना तयेयंकल ।

व छम्ह लाखय्‌यागु छेँ जुयाच्वन । पलख जाःबलय् लाखय् पिने चाःहिलाः छेँय् वल । छेँय् वःबलय् खापा तिनातःगु खन । अले व लाखय् नं “ए, जिगु छँय् च्वंच्वंपिं सु ?” धकाः न्यन । व हाःबलय् लाक्क दुगुचा छम्ह जक ‘म्याय, म्याय्’ हालाहल । लाखय् उज्वःगु सः तायेवं गजब जुल । अले ““योमा थ्व छु हाला हःगु” धकाः ग्यात । अय्‌नं खापा घाराघारा यानाच्वन । लाखय्‌नं धाल— “आम्थे हालेफुम्ह छं जितः कुतिं न्याये फुसा का ?” धाधां वं थःगु पतिं कँय्‌प्वालं दुछ्वत । लाखय्‌नं पतिं कँय्‌प्वालं दुतछ्वया हयेवं कां, धुसितय्‌सं लुइकाहःगु नतूचां म्वीक सुयाबिल । सुयाहःगुलिं लाखय्‌या पतिं ह्वगनाः हि ब्वालाब्वाला वल । लाखय्‌यात साप हे स्यात। ‘“आया बाबा’ धका हाहां वं ल्हाः काचाक्क लिकाल । हाकनं लाखय्‌नं ‘का साः काः ! जिगु ल्हातय मुर्कि छकः दा, गुलित दायेफु’ धकाः ल्हाः छपा मन्ह्यं मन्ह्यं खापां दुछ्वत । कां, खू, धुसितय्‌सं थःपिंसं हःगु नमुगलं म्वीक दायाछ्वत । लाखय्‌या ल्हाः हे पति चिन । ‘आइया बाबा’ धकाः हाहां काचाक्क ल्हाः लिकाल । लाखय्‌नं ‘अहो थुपि गज्याःपिं छकः स्वहे स्वये’ धकाः क्वँय् प्वालं स्वःबलय् कां, खु, धुसितय्‌सं हचां वयागु मिखाय् सुयाहल । लाखय्‌या मिखा छपा कां जुल । लाखय् ला ग्यात । ‘थनला चानचुनपिं खैमखुत’ धकाः वं मेपिं पासापिंथाय् थ्यंकाः व लाखय्‌नं ‘जिगु छेँय् गज्वःपिं ग्यानापुपिं दुहां वनाच्वन, जितः ला थुज्वःगु गति यानाहल’ धकाः जुक्व कन। ‘कारे, नु, पासापिं, जितः मद्दत यानाः उमित पित छ्वयेमाल, नत्र जि गन च्यंवनेगु” धकाः पुकारे यात । “का का नु” धकाः छम्ह लसिं वयाः स्वःवन । वं नं न्हापायाम्ह लाखय् नं ताःथें “म्याय ! म्याय” दुगुचा हालाच्वंगु ताल । व नं ग्यात ! हानं वं नं न्हापायाम्ह लाखय् नं धाःथेंनंतुं धयाः यानास्वःबलय् वयात नं उगु हे गति याना बिल । व नं “खैमखुत, थुमित जिपिं सकलें मुनाः स्वये माली, थथे च्वनां जीमखुत, झ्याः हे गयाः स्वयेमाल” धकाः मेपिं पासापिं सःतः वन ।

लाखय्‌तय्‌सं मेपिं पासापिं सःतः वनाच्वंतले थुखे कां, खू, धुसितय् भ्वय् नयेगु धकाः वहे दुगु स्यानाः कवाफ दायेकाः ब्वबि तयाः झ्वःछुनाः नयेत ठीक याना च्वन । लाखय्‌त पासापिं फुक्क मुंका छगू बथान हे जुया वल । ‘अथे मखुत पासापिं झ्यालं हे स्वये माल बरू ब्वहलय् ब्वहलय् गयाः स्वये नु’ धकाः सल्लाह यात । छेँ थुवाःम्ह लाखय्‌नं ‘जि दक्वसिबे तःलय् च्वने, छिपिं जिगु ब्वहलय् गयाः स्व’ धकाः धाल । वं धाःथें लाखय्‌त वं वैगु ब्वहलय् गगं झ्यालय् थ्यंकल । उमिसं अन छेँय् च्वंपिं मनूत जक खः धकाः नं खन । उमिसं स्वया च्वंबलय् हे लाक्क कां, खू, धुसितय् भ्वय् नयेत ‘च्वंनिसें नयेलाकि क्वंनिसें नय’ धकाः हालाच्वंगु पाः लात । कांम्हेस्यां ‘क्वनिसें हे नये का’ धाल । अथे धाःगु तायेवं दक्कसिबय् तःलय् च्वंम्ह ग्याःम्ह लाखय्‌नं ‘आः खैमखुत क्वं निसें नयेगु धाःगु जितः हे निसें नैगु जुइ’ धकाः झातापातां सनाः भागाभाग जुयाः बिस्युंवन । वं त्वःताः बिस्युं वनेव च्वय् च्वंपिं उलिमछि लाखय्‌त फुक्क आकाझाकां कुतुं वयाः वं वैत वं वैत ल्हानाः सित । बिस्युं वंम्ह छम्ह अत्तापत्ता हे मन्त ।

तलय्‌पाखे मनूतय् खूब भ्वय् न्यायेका च्वन । कुने पिनेपाखे घ्वारारारा सः वःगु तायाः इमिसं पिने छु जुल थें धकाः स्वःबलय् लाखय्‌त ला छद्वँ जुयाः सिनाच्वंगु खन । थ्व खना इमिसं ‘थुपिं फुक्क वं वैत वं वैत द्यतना स्वःगु जुइमा, झीसं क्वंनिसें नये धैगुलिं ग्याना बिस्यूं वंगु, कुतुं वनाः सीगु जुइमाः’ धकाः सीकाः इपिं दंग जुल । ‘आः थ्व छेँया धन सम्पति ब्याकं झीगु धाःसां जिल’ धकाः नं दंग जुल । उमिसं आः स्वम्हेसिनं ज्वने फक्व ज्वनाः वनेगु धकाः सल्लाह यानाः नयेनी सिधयेका म्हे छपाः छपातय् अन च्वंगु हिरा मोति थम्हं थम्हं ज्वने फक्क ज्वनाः स्वम्हं पिहाँ वल । ववं ववं इपिं छगू चिकीधंगु गांचा छगुली थ्यन । बान्हि जूगुलिं बाय् नं अन हे च्वन । अले इपिं स्वम्हय् खूम्ह व धुसिम्ह निम्ह जाना ‘का नु, झीपिं निम्ह मिलय् जुयाः थ्व कांयात स्याये नु अले वैगु भाग नं झीत दै धकाः सल्लाह यात । इमिसं विष दुम्ह सर्प छम्ह हल । कांम्हेस्यां जा नयेत्यंगु बखतय् जा नाप ल्वाकछ्यानाः विष दुम्ह सर्प छम्ह तयाः नकल । कांया जा नःगु बखतय् ‘थ्व नाइसे च्वंगु छु तयागु ?’ धकाः न्यँन्यं नयाच्वन । इमिसं ‘छन्त ल्ह्वना वैगु वस्तु नकागु’ धाल । ननं ननं व कांया ला नये हे सिमधःनिबलय् मिखां बिस्तार बिस्तारं खने दयावल । मिखां खनेवं आश्चर्य जुया जाब्व स्वःबलय वं सर्प खन । ‘स्व पासापिं छिमिसं जितः स्यायेत सर्प नकातःगु खनी’ धकाः पासापिंत न्वात । पासापिंसं ‘छन्त मिखां खनीगु वासः नकागु का, आः मिखां खन मखुला !’ धकाः खँ तल । कां नं पत्याः जुल ।

छन्हु लिपा अथे हे बासं च्वंबलय् कां व खू मिलय् जुयाः ‘ए पासा, झीपिं निम्ह मिलय् जुयाः व धुसि चाःतुला द्यनाच्वनीबलय् मुगलं दायाः स्यायेनु’ धकाः सल्लाह यात । निम्हेसिनं खँ मिलय् जुसेंलि दुगः न्ह्याःवेक द्यनाच्वंम्ह धुसियात नक्का बिल । धुसि ‘आईया बाबा’ धकाः हाहां तिल्ल प्यन । उबलय् लाक्क धुसि तप्यनावल । धुसिं ‘जितः स्वायेत दायागु ला ? बेइमानत !’ धाल । उमिसं ‘मखु, व ला छन्त तप्यंकेत यानागु, का स्व ! आः धुसिलूम्ह छ तप्यंला मप्यं’ धाल । धुसिं ‘खै का’ धकाः च्वनाच्वन ।

अथे जुजुं हाकनं ववं छथाय् बाय् लाःबलय् कां व धुसि निम्ह मिलय् जुयाः ‘व खूम्हेसित खुत्यांगु तुतिइ दायाः स्यायेगु, वैगु भाग नं झीत हे दइ, आः छेँय् नं थ्यनिन’ धकाः सल्लाह यानाः पक्का यात । बःन्हि द्यनाच्वंगु पाखय् लाका इपिं निम्हं वनाः मुगलं खूयात खुत्यांगु तुतिइ छथु बेगं दाल । अथे याःबलय् वयागु बेक्वःगु तुति झन तप्यना वल । ‘अईया बा बाः’ धकाः हाहां खूम्ह दनाः वल । ‘छिमिसं जितः स्याये त्यन बा बा, दुहाई महाराज !’ धकाः हालाः दनावल । इमिसं ‘धत् मखूगु खँ ल्हानाच्वनी, छन्त ला खूगु तुति लायेकेत धकाः यानागु’ धाल । व नं ‘खै का’ धकाः सुंक च्वन ।

उबलय् निसें इपिं स्वम्हं कां नं मजुल, खू नं मजुल, धुसि नं मजुल । स्वम्हं सद्देपिं जुयाः धन सम्पत्ति गाक्क ज्वनाः म्ये हाहां थःथःगु छेँय् वयाः आनन्दं काल हनाच्वन ।