नेवाः लोकसाहित्यया छगू तःजिगु विधा लोकम्ये नं खः । नेवाः लोकम्येय् नं नेवाः लोकजीवनया सामाजिक, धार्मिक, सांस्कृतिकया किचः जक मजुसे इतिहासं च्वये मफुगु, साहित्यं ब्वयेमफुगु गुलिखे लोकजीवनया घातप्रतिघात नं दुथ्यानाच्वंगु दु । नेवाः लोकम्येया अप्वः धयाथें रचयितापिंसं थःपिनिगु नां न्ह्यथनेगु मयाःसां तत्कालिन गद्दीनसीन शासकपिनिगु नां न्ह्यथनेगु यानावंगुलिं थज्याःगु म्येया रचनाकाल सीकेत थाकु मजू । लोकम्ये लोकया रचना खया नं नेवाः लोकम्ये विभिन्न राग तालय् हालेगु यानातःगु दु । तर अथे खया नं थुकी अलंकृति शैलीया प्रयोग जुयाच्वंगु मदु । सहज व स्वभाविकरुपं भाव प्वंकेगु नेवाः लोकम्येया विशेषता जूगु दु ।
नेवाः जनजीवनय् प्रचलित लोकम्येयात विषयगत रुपं— धार्मिक, संस्कारगत, जात्रापर्व, कार्यगत, समसामयिक, कासा म्ये, स्वच्छन्द म्ये कथं ब्वथले छिं । धार्मिक म्ये दुने थीथी देवदेवतापिनिगु स्तुति, प्रशस्ति, चचाम्ये आदि लाः वइ । जात्रापर्व म्ये दुने– थीथी नखःचःबलय् हालीगु म्ये, गथेकि— होलिम्ये, धातुम्ये, मालश्रीम्ये आदि, कार्यगत म्ये दुने– सिनाज्या, तुकाज्या, सामाज्याबलय् हालीगु म्ये, सामयिक म्ये दुने– ई–ब्यः स्वयाः हालीगु म्ये गथे— सुथय् हालीगु ब्याहांचुलि म्ये, न्ह्याबलें हाःसां जिउगु बा¥हमासे म्ये आदि, मचा म्ये– मचात ह्ययेकेत हालीगु मचाम्ये, कासाम्ये– थीथी कासा म्हितीबलय् हालीगु कासाम्ये आदि कथं ब्वथले छिं । थुपिं म्ये मध्ये सिनाज्या म्येया रागताल दकलय् अप्वः प्रचलित जूगु दु । अथे हे संरचनागत रुपं नं नेवाः लोक म्येयात मुक्तरुपं थःगु भाव अभिव्यक्त यानातःगु मुक्तक म्ये, बाखं नं घानातःगु बाखंम्ये, प्याखनय् हालीगु प्याखंम्ये कथं ब्वथले छिं ।
नेवाः लोकम्येया छगू महत्वपूर्ण पक्ष बाखंम्ये नं खः । नेपालभाषाया अप्वः थें बाखंम्येय् तत्कालीन जनतां भोगय् याय्माःगु सुख दुःख, शासकपिनिगु अन्याः अत्याः आदियात निर्भिक निसंकोचरुपं प्वंकेगु यानातःगु दु— सितलामाजु , रानी विजयालक्ष्मी आदि थज्याःगु हे बाखंम्येया दसु खः ।
थथे मौखिक परम्पराय न्ह्यानाच्वंगु नेवाः लोकम्येयात मुनाः शुक्रदास तुलाधरया—मल्ल शाहकालया म्ये (ने.सं १०७६), मानदास तुलाधरया पुलां म्ये भाग –२ (ने.सं १०८६), पुलां म्ये भाग–३ (ने.सं १०८८), पुलां म्ये भाग–४ (ने.सं. ११०१), प्रेमबहादुरया बाखं म्ये (ने.सं. १०८३) ठाकुरलाल मानन्धरया पुलांगु म्ये (ने.सं १०७२) आदि सफूया रुपय् पिदंगु दु ।
(राग सिन्हाज्या, ताल अस्तरा)
जि वया ला लछि मदुनि छि काय सँ झाय धाल
थुगु छवार लिगनाव दिसँ न्हां ।
जि काय पुता जा लिगने मज्यू भलिचा
जि कायया लजगार मदु न्हां ।। १।।
अयले माजु हाय छि कायया लजगार मदुसा
जिगु कोस लव ल्हाना बिय न्हां ।
अयले भलिचा मयजु धन्दा छनं कायमते
दखलख जक चोना वइ न्हां ।। २ ।।
लख मदु पुखुलिस ङा गथे चोनि माजु
थुगु छवार लिगनाव दिसँ न्हां ।
अयले प्रभु स्वामि सँ झाय धाये मते
भिन जा जिनं जुइ मताया न्हां ।।३।।
अयले मिसा हाय ताकाल चोने मखु
दँछि निदँ जक चोता वय न्हां ।
गनानं मजिसेंलि जित पार बिया दिसँ
जि मामयां शरणस वने न्हां ।।४।।
छंत पार मदु मिसा जिगु छेँया भाला छंत
भिनक निदां याना चोंव न्हां ।
लख मदु पुखुलिस पलेस्वान गथे होइ
होइगु आशा जित मदु न्हां ।।५।।
शुभ दिन शुभ बेला मंगल याना थास
खोय मते धीरज नि याव न्हां ।
जव ल्हातिं सगन फसे खव ल्हातिं खोवि हुसे
जि प्रभु लिमसोसे झाल न्हां ।।६।।
चोतया झ्यालनं कोसोया बेलस
जि प्रभु खोसे खोसे झाल न्हां ।
अयले प्रभु स्वामि धंदा छि नं कायमते
लँस सोया बुलुहुन झासँ न्हां ।।७।।
थो झ्यालं कोसोय गात थो छेँस गथे चोने
जि प्रभु बनबास लात न्हां ।
गुगु थास दिल प्रभु गुगु बनस दिल प्रभु
जि नुगल तयांतय मज्यू न्हां ।।८।।
थसोयां परवत कोसोयां समुदर
समुदर हुनुनुनु हाल न्हां ।
सिमा हल लासा लासे लोहँत फुंग तसे
नगुतिनं फांगा फासे दिल न्हां ।।९।।
जि प्रभु लुमनिव उइनि थें जुल प्रभु
ननानं लिहाँ झायमाल न्हां ।
माया मदु मायां क्यंका सँदेश झाल थनि
छिन जित तोलति मताया न्हां ।।१०।।
नखत वइवले चखत वइबले
जि नुगल तयांतय मज्यू न्हां ।
कोठाया झ्यालन मत बिया सोया जिनं
मत जा बुलुसे वन न्हां ।।११।।
चान्हस म्हनाचोन जि प्रभु मंत धकाः
विरहनं खोयाव जि चोना न्हां ।
जोशीयात केना सोयां बायमालि मखु धाल
दैवन विजोग याना बिल न्हां ।।१२।।
मत बिसे सेवा याना श्री भीमसेन याके
कुफल बरदान बिल न्हां ।
सँदे झागु खुला दइन लिस पौनं थ्यंगु मखु
जि प्रभु गथे गथे जुल न्हां ।।१३।।
अयले माजु हाय लख काल बनाबेले
छि काय जा मदुथें खँ ल्हात न्हां ।
सुनानं धाल भलिचा गुम्हसेनं घाल भलिचा
जि नुगल तयांतय मज्यू न्हां ।।१४।।
चोतया झ्यालनं मत विसे सोया जिन
जि कायया जिव दनितुं ताया न्हां ।
सुथ न्हापां दना जिनं वसिबँ पुनाबेले
कोखनं लायवुया केन न्हां ।।१५।।
अयले भलिचा मयजु धन्दा छनं कायमते
कोखया खँ जा सही मदु न्हां ।
अयले माजु हाय लख काल वना थास
छि कायया हित पासां धाल न्हां ।।१६।।
छु चिन्हं हल भलिचा गुगु चिन्ह हल भलिया
छि कायया हिरा अंगु हल न्हां ।
अयले भलिचा मयजु छ हत्थि जुयमते
आम खँ जा पत्या जुयमते न्हां ।।१७।।
अयले माजु हाय गोच सिन्ह जोरे याव
छि कायया संसर्गस बने न्हां ।
कायनं वात भलिचा छनं जित वाय धयाला
माजु पापी गन वना सिय न्हां ।।१८।।
अयले काय पुता मां पापी वोनवायो
जि नुगल तयांतय मज्यू न्हां ।
सोचुक खन छेस सोम्ह माचा चोना थास
याकतन चोना चोने माल न्हां ।।१९।।
जलाखला निनिमाजु जिमि माजु खोयके मते
सकसिनं धीरज वियातिव न्हां ।
हाकु गहया लन फिसे दोरिया गान ङसे
पुनिछितया पतासि सिसे न्हां ।।२०।।
पालु बजि दयकाव धलिस लुकु फिसे
जि मामं हैगु बिहा सोव न्हां ।
छजु वस छ्वासे वासे छजु वस जोगि विसे
छजु वस त्वायभत चिने न्हां ।।२१।।
लायकुया प्रधान वल थव थिथि जम्मा जुल
सकसिनं वनेमते धाल न्हां ।
मिसाया धर्म जुल स्वामियाके भक्ति याय
जि प्रभुया शरणस वने न्हां ।।२२।।
कारे मुमा कारे बुवा विधि जित याना विव
जि स्वामिया संसर्गस वने न्हां ।
गनानं मफयाव सकसिनं बिदा बिल
अतिभन हर्ष जुसे वन न्हां ।।२३।।
बैंस पित यनावः देश छचा उयकाव
दिपस थेनकल वन न्हां ।
सिपँस चोनाव गौरी शिव पूजा यात
स्वामियाके चित्त तया चोन न्हां ।।२४।।
अयले गुवा आवाजु जित दुःख मजुयक
जिगु प्राण याकनं वंकाबिव न्हां ।
अयले भलिचा मयजु धन्दा छन काय मते
याकनं मुक्त याना बिय न्हां ।।२५।।
सिपँस चोनाव विधि दक्को धुनकाव
पोरीनी त्वायभत चिन न्हां ।
नाम कया ईश्वरया सकसिके बिदा कया
थवगु प्राण त्याग यात न्हां ।।२६।।
सँदेस वंगु सोदँ फुका सँदेसं काय वल
लुखा कोसं सलताव चोन न्हां ।
मामनं सल ताया झ्यालनं कोसोयाव
थव काय पुता खना खोल न्हां ।।२७।।
थाहां वय मते पुता छ मंत धकाव
छनगु जात उय धुन न्हां ।
सुनानं धाल माम गुम्हसिनं धाल माम
छि भलिचा गन वना चोन न्हां ।।२८।।
छ मंत धकाव हिल पासां सल कन
भलिमचा सति वना मंत न्हां ।
छु चिन्ह केन माम गुगु चिन्ह केन माम
हिराया अंगू केन धाल न्हां ।।२९।।
बालक मिसा खना हित पासां छलेयात
मनुष्यया धर्म विवेक मदु न्हां ।
बिव माम झोलि तुंवा देशान्तर हिला जुय
हरियागु नाम कया वने न्हां ।।३०।।
सकसिनं सोल वल सकसिके बिदा फोन
सकसियां मिखां खोबि वल न्हां ।
सकसितं खोयकाव मामयाके बेला फोन
भगबानया नाम कया वन न्हां ।।३१।।
नृपति श्री राज राजेन्द्र विक्रम शाहदेव
वसया परताप बोल न्हां ।
ज्ञानी गुणीपनिसेन हिस्याय मते थनि
दोनगुलि क्षमा याय माल न्हां ।।३२।।
गुलित फसात बिय तेना कृष्ण
दरशन बिव जित कण ताव ।।धु।।
चैत्रस अजुरस्वां होयाच्वन वनस
वैशाख चुवा स्वान, गुलाफ वचुरस्वां
जासेवल सिमाया चुलि वसन्तया यौवन
गथे सहयाय प्रभु छि विनान रे ।। १।।
जेष्ठस चमेली चस्वान जिल स्वां
आषाढ सिन्हाज्या होयाचोन चंपास्वां,
ग्रीष्मया तापन सहलपे मफया
याना बिव प्रभु छिन शीतल ननान रे ।।२।।
श्रावणमास सुकुंन्दरराज
भाद्रव पलेस्वान उफोल चवो स्वां
वर्षाया ऋतुस न्ह्यावल समु
मिखास खोबि हाल छिगु बिरहन रे ।। ३ ।।
आश्वीन तुलसी, लवंजिफो स्वान,
कार्तिक ग्यानथकु गोदावरी स्वान,
शरद ऋतुस चन्द्रमाया तेजन
उइनि थे नेन प्रभु छिगु विरहन रे ।। ४ ।।
मंसीर केवल नं होयाच्वन दाफोस्वां,
पौषस बखुमद सिन्हास मधुस्वां
हेमन्त ऋतुस चिकु सहयाये मफु
सहयाना चोना प्रभु छिगु आशान रे ।।५।।
माघस मीकूस्वां, फागुण तकुस्वां
शिशिरया सिमाहः फसं हायका बिल रे
रंग म्हिते मन छिके जुल प्रभु
पूरन याना बिव जि मनया आशा रे ।। ६।।
(राग मालुवा, ताल लं )
करमस चोसे हलगु विहलपे माल थनि
जोगी जुसे देशान्तर वने ।।धु।।
किजा उमकुशयात राज्य अभिषेक बिये
मामयाके बेला फोने सुदर्शना मालवने
विरहन विदेशस वने ।।१।।
विभुतिन म्हस बुले गेरू वसतन तिये
जोगी रूप कयाव जि भ्रमरथें थनि वने
बिरहन विदेशस वने ।।२।।
ल्हाकम्ह अनाथ जन भगवानया शरणस
थव मचा भालपाव यँव सुखावति थ्यनक
विरहन विदेशंस वने ।। ३।।
संक्षेप
जोगी जुइमालीगु खँ कर्मय् हे च्वयाहःगु दु । उकिं किजा द्रमकुतयात राज्य लःल्हाना बी, मांयाके बिदा काये । अले गेरु वसतं पुनाः भम्बः थें चाःचाःहिलाः सुदर्शना माःवने ।
(राग कोला ताल परताल )
सितलामाजु वहुने परजाया गथिन हवाल ।। धु् ।।
न्यना मदु खना मदु कचिमचा तय मदु
महाराजया हुकुम जुल ।।१।।
नायखिन बाजन थायका सिपाहीन घेरे याका
कचिमचा पितिनाव छोत ।।२।।
नसा बजि व्यकुच्यासे कचिमचा लुकुछिसे
वनेमाल तामाखुसि पारि ।।३।।
छम्ह मचा लुकुंछिसे छम्ह मचा ब्यकुंच्यासे
छम्ह मचा लुतुलुसे यने ।।४।।
यँ देशं दना वना खोप देशे बास जुल
तलेजु माजु दरसन याये।।५।।
खोपदेशं दना वना वदेपास बास जुल
चण्डेश्वरी दरसन याये ।।६।।
बदेपानं दना वना पलांचोस बास जुल
भगवती दरसन बाये ।।७।।
पलांचोकं दनावना दोलाघाते बास जुल
भीमसेन दरसन याये ।।८।।
दोलाघात दना वना तामाखुसि बास जुल
वने मानि तामाखुसि पारि ।।९।।
दोलखा देश दनावना तामाखुसि पारि थ्यन
महादेव दरसन याये ।।१०।।
नय यात नसा मदु तिय यात वसः मदु
चोने यात बास जित मदु ।।११।।
लखि मखु पसि मखु न्हाकप्वाच दाया हल
सिपाहीन घेरेयाना हल ।।१२।।
कइ बीम्ह कछला माजु लख जायकीम्ह सितला माजु
यनकीम्ह बछला माजुयाके फोने ।।१३।।
थ्व हे मचा रहे जूसा जोलिंजोल बखुन बोयके
लुँयागु वहःयागु द्वाफो स्वान छाय ।।१४ ।।
सुरज कोमजो धाल चिकुं पुना मचा सित
माम बुबां नुग दाया खोल ।।१५।।
सीम्ह मचा उयमदु मचा गाले थुनेमदु
परजाया गथिन हवाल ।।१६ ।।
बाम्ह मचा मामं जोँसे बाम्ह मचा बुबां जोँसे
तामाखुसि कुतकाव छोत ।।१७।।
स्वामि जुजुया धर्म मदया कचिमचा वाके छोत
वनेमाल तामाखुसि पारि ।।१८।।
नेपालया छत्रपति श्री रणबहादुर
परजान अति दुःख सिल ।। १९ ।।
मते मते सितला माजु सहश्र विनति छिके
याहुने लोक उधार ।।२०।।
संक्षेप
कचिमचात तयेमदु धकाः जुजुं हुकुम जूबलय् जनताया नितिं सर्गतं क्वच्यूं वः थें जुल । नाय्खिं च्वयेकाः सिपाहीतय्सं ज्वज्वं न्हाय्कं प्वाचं दादां कचिमचा पितिनाछ्वत । नसाबजि ब्यकुं च्यानाः, कचिमचा लुकुंछिनाः मांबौपिं तामाखुसि पारि वन । लँय् उमिसं तसकं दुःख सिल । येँ देशं वनाः ख्वपय् च्वन । अनं बनेपा, पलाञ्चोक, दोलखा जुनाः तामाखुसि पारि थ्यंकः वन । थाय्थासय् मुलद्यःपिं तलेजु, चण्डेश्वरी, भगवती, भिद्यः व महाःद्यः दर्शन यानाः मचातय्गु सुरक्षाया वर फ्वफ्वं वन । मचा जक छुं मजूसा बखुंज्वः ब्वयेकेगु व लुँ, वहः, द्वाफोस्वां सितला माजुयात छायेगु नं संकल्प यात । अय्नं मचात कै वयाः पुकुपुकु सित । सीम्ह मचायात बाम्हं मामं ज्वनाः बाम्ह बौनं ज्वनाः खुसिइ चुइकाछ्वयेमाल ।
(राग भूपालि, ताल पलेमा )
हाय हाय प्रभु स्वामि छि गन झाया
छन्त धन्दा छाय मिसा ज्याखँ याना चोना ।
छिव जिव चोना प्रभु सल्हा साहुति मदु
गन झाया चोना प्रभु गन वना दिया।
सिलु तीर्थ मोल ल्हुय अति पुण्य लाइ
सिलु तीर्थ वनेयात पासा माल वना ।
पासा माले मते प्रभु छिव जिव वने
निम्हतेपु सिलु वने अति पुण्य लाइ ।
छव जिव वनेयात जोसी जोतिस केने मानि
जोतिस केने स्वया जिन बाये मालि धाल
जोतिस केने छाय प्रभु छिव जिव वने
छिव जिव मोल हुय अति पुण्य लाइ ।
हथ्या बियमते मिसा छव जिव बाइ
बुझे याना बुझे मजु अवश्य नं बाइ।
थव छेंस दना वना धमाथुलि बास
धमाथुलि थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।
वये धाये मते मिसा छेंस लिहां हुनि
हथ्या बिय मत मिसा छव जिव बाइ ।
नापं वने नापं चोने गथ बाय मालि
धमाथुलि दना वना न्यागमनि बास
न्यागमनि थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।
वय धाय मते मिसा छव जिव बाइ
नापं वने नापं चोने गथे बाय माली ।
न्यागमनि दना वना जेफलपौवा बास
जेफलपौवा थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल
वय धाय मते….
जेफलपौवां दना वया रानीपौवा बास
रानीपौवा थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।
वय धाय मते….
रानीपौवां दना वना चतुरालिपौवा बास
चतुरालीपौवा थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।
वय धाय मते…..
चतुरालिपौवां दना वना नक्वाब्यासि बास
नक्वाब्यासि थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।
वय धाय मते…..
नक्वाब्यासि दना वना थैबु तने बास
थैबु तने थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।
वय धाय मते….
थैबु तने दना वना भिमलपाक्व बास
भिमलपाक्व थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।
वय धाय मते….
सितु तीर्थं लिहाँ वया भिमलपाक्व थेन
भिमलपाक्व थ्यंगु बेले तिरि लुमंसे वल ।
भिमलपाक्वं दना वया नक्वाब्यासि बास
गन वना नाप लाय तिरि लुमंसे वल ।
नक्वाब्यासि दना वया रानीपौवा थन
रानीपौवा दना वया न्यागमनि थेन ।
न्यागमनि दना वया पशुपति थेन
नीलकण्ठ महादेव दरसन याय ।
गनांगने मफु …..
पशुपतिं लिहां वया थवछेंस थेन
थगु छेंस थेंगु बेले माम बुबां न्वात ।
दाजु किजा सकसिनं हेला जित यात
थगु छेंस चोने छाय जोगि जुया वने ।
गनां गने मफु….
जोगियागु भेष कासे हिला माला स्वया
राज्य हिला माला स्वयां छति ग्यंम्ह मदु ।
झिनिदँ तप व्रत जिन याना चोने
झिनिदँ तप यासां थ्वति ग्यंझ दैमखु ।
गनां गने मफु….
धन्दा काय मते रानी सुर्ता काय मते
थुलिमछि कुमारी केती चाकर नोकर बिय ।
हीरा मोति जुहार पन्ना तिसा वस बिय
नु रे रानी छव जिव त्रिपासा छको म्हिते ।
थ्व खँ ल्हाये मते राजा जिगु बिन्ति न्यँव
चतुर्मास अवसं चोना व्रत सिंधयके मानि ।
चतुर्मास अवसंयात छंत छु छु माल
घ्यल साख चाकु दुरू सकतान माल ।
प्रजागन सकलयात भोजन याके माल
स्वराजया जोगि दक्व सामेल याके माल
जोगि प्रजा दक्व थेन जि प्रभु मझानि
स्नान याना बेले जिमि प्रभु थ्यंक झाल ।
धन्दा काय मते प्रभु सुर्ता काय मते
मातानिया भेस कया छल याना वय
हाय हाय कुमारी केती चरविस पिथा वने
चरबिस झाय मते रानी झारी कोपरा दिके ।
थथिंजागु कोठास जि गये पिथा चोने
चरबिस वने धका कोठा पिहाँ वल
एकान्तन छखे वना वस्त्र दक्व तोल
विभुतिन म्हस बुसे गेरु वस्त्रं पुन
मातानिया भेस कासे छले याना वन ।
जि वयधुन प्रभु स्वामी धन्दा काय मते
निम्हं नाप वने मज्यू छिनि न्हापा झासँ
बिच हिला छित जिन नाप लाक वय
धन्य धन्य जिगु कर्म स्वामि नाप लात
थन चोने मखु प्रभु थव छेंस वने ।