नेवाः दुनेया छगू जात राजकर्णिकार खः । थुमिगु परम्परागत लजगाः मरि छुइगु जुयाः थुमित मरिकःमि वा हलवाइ नं धाः । थौंकन्हय् थुपिं उद्योग ब्यबसाय, सरकारी जागिर व मेमेगु लजगालय् नं दु । थुमिगु ऐतिहासिक पृष्ठभूमि बारे आःतक लूगु तथ्य ने.सं ७२५ या अभिलेख खः ।
भारतया कनौजं वःपिं धयातःपिं थुमिगु नेपालय् उद्गमस्थल यल हौगःया हस्तिनागल महाबिहार खः । लिपा थुपिं येँ, भोजपुर, धरान, बिर्तामोड, बिराटनगर, बिरगंजय् नं न्यनावन । थुपिं बौध्दमार्गी खः ।

सुनियोजित कथं दयेकातःगु नेवाः वस्तीया छगू विशेषता धैगु छगू थासं मेगु थासय् वये–वनेगु सुविधा कथं तब्यागु मू लँपु दयाच्वनी । थुज्वःगु मू लँपु मुख्यत वस्ती दुने इलय् ब्यलय् जुइगु जात्रा आदियात ध्यानय् तयाः द्यःखः, रथ आदि हयेगु वा सालेत छिंक तब्या जुयाच्वनी । मू लँपु स्वानाच्वंगु तर वस्तीया दुने दुने वये वनेत भतिचा चिकिचा ब्यागु कचा लँपुत दयाच्वनी गुकियात गल्लि वा मुगः धायेगु याइ । थुज्वःगु गल्लि व मुगःया लँपुत धाःसा गनं गनं छेँखा तःलं नं वनेत चायेकातःगु दइ ।

खतुं नेवाः गुगुं छगू निश्चित धार्मिक आस्थायात नाला वयाच्वंपिं मनूतय् समुदाय मखु । धर्म, दर्शनया ल्याखं नेवाःतय्सं नाला वयाच्वंगु आस्था व दर्शनयात गुगुं नं कथं संज्ञा बीगु सम्भावना मदु । अथे खःसां द्वलंद्वःदँ न्ह्यवंनिसें तःता कथंया समुदाय व संस्कारया मनूतनापया सम्पर्क अले प्रभावया दथुइ न्हियान्हिथंया व्यवहारपाखें नेवाः समुदाय दुने थःगु कथंया छगू बिस्कंगु सामाजिक मूल्य मान्यता विकास जुयावन । धर्म, संस्कार व
रीति परम्परा थःथःगु कथं नाला वयाच्वंगु दुसां मुक्कं नेवाः समुदाय दुने स्थापित जुयाच्वंगु छगू कथंया मंका सामाजिक मूल्य व मान्यता दु ।
थःगु न्हिथंया जीवन व्यवहार न्ह्याकेत मदयेक मगाःगु तुफि, घः, भुतू, चुपि, तराजुनिसें लुखाफुस, लुखाद्वाः, पिखालखु, ध्वंप्वाः, छ्वास आदियात द्यःया प्रति रुप कथं पूजा यायेगु क्वः, सा, खिचा, ब्यां, ताहा, सिमा आदि प्राकृतिक जीवजन्तुयात नं पूजा याइपिं नेवाःतय् मूल्य मान्यता मूलतः प्रकृतिवादी खः ।
अथे हे गुगुं पिनेया औलोकिक जगतया शक्तियात द्यः कथं हनेगु पलेसा मनुखं साधना यात, कुतःयात वा छगू विशिष्ट अवस्थाय् थ्यन धाःसा थः दुने हे दैवीय शक्तिया उर्जा प्रादुर्भाव जुइफु, थः दुने हे देवत्व दु धैगु आस्थाया लिधंसाय् दँय्दसं म्हपूजा यायेगु याइपिं नेवाःत खः । मनू दुने हे दैविक गुण व स्वभाव ब्वलनेफु धकाः मचापिं मिसा मस्तय्त कुमारी व मिजंमस्तय्त कुमार कथं पूजा यायेगु जक मखु मनूत न्हय्न्हय्दँ थ्यनेवं द्यः समान जुइ धकाः मनूया दुने दैविक शक्ति मालीपिं नेवाःत खः । मनूयाके दैवी गुण दु धैगु नेवाः मूल्य मान्यता खः । थ्वहे ल्याखं मनूतय्त ख्वापालं पुइकाः म्वाःद्यःया रुपय् हना वयाच्वंगु खत ।

नेवाःतय् कलात्मक सिर्जना व सम्पदा, संस्कृति विश्व समाजय् गुकथं छगू बिस्कं अले अतिकं सौन्दर्यचेत व दार्शनिक प्रतिक कथं धस्वानाच्वंगु दु, थ्व सकसियां निंतिं आकर्षक जुयाच्वंगु दु । नापनापं नेवाः पुर्खाया कला, कृति व सम्पदापाखें नेपाः देय्यात अन्तर्राष्ट्रिय ख्यलय् विशिष्ट थासय् थ्यंकेत तिबः जूगु दु । थुकिया माध्यमं नेपाःया गौरव थहां वनाच्वंगु दु । विशेषतः नेवाःतय् देगः, चैत्य, बहाः बही, सतः, फल्चा अले मूर्तिकला व चित्रकलापाखें नेपाःया मौलिकयात न्ह्यब्वया ब्यूगु दु । अथे हे थःगु पहःया जात्रा पर्व व बाजं, प्याखं, संगीतया प्रस्तुतिपाखें नं नेवाःयात थःगु कथं म्हसीकेत तिबः जूगु दु । नेवाः पुर्खापिन्सं देगः व चैत्यया जःखः
छाय्पिया वयाच्वंगु स्वकुंलाःगु चन्द्रमा व सुद्र्यः दुगु गुगु ध्वाँय् खः थौं उकियात राष्ट्रियस्तरं नालाः नेपाःयात अन्तर्राष्ट्रिय ख्यलय् बिस्कं म्हसीका बीगु नेपाःया राष्ट्रिय ध्वाँय् कथं ब्वयेका वयाच्वंगु दु ।

नेवाःतय् दुने जीविकोपार्जनया निंतिं नाला वयाच्वंगु थीथी कथंया लजगाःत दु । मुक्कं नेपाःया सन्दर्भय् नेवाःतय्त प्रविधि, शिल्प व बनेज्या ख्यलय् विशेषता दुपिं धकाः धायेगु याः । धातु कला, मूर्ति कला, वास्तु कला, काष्ठ कलाया ख्यलय् नेवाःतय्गु सिप व ज्ञान विशिष्ट कथं दु । थुगु ख्यःयात लजगाः कथं नाला वयाच्वंपिं नेवाःतय् छगू वर्ग दु । अथे हे थःगु पारिवारिक लजगाः कथं देसं पिने विशेष यानाः सँदेय् वनाः बनेज्या यायेगुली नेवाःत न्ह्यःने लाः । थःगु थाय्बाय् त्वःताः देय्या गांपातय् बन्द ब्यापारयात लजगाः दयेका वयाच्वंपिं नं नेवाःत खः । मेखे, छथ्वः नेवाःत सरकारी सेवा वा प्रशासनिक ख्यःयात लजगाः कथं नाला वयाच्वंपिं नं दु । तर अप्वः धैथें नेवाःतय् लजगाः बुँज्या हे खः ।
प्राचीन इलंनिसें नेवाः समाजय् लजगाःया लिधंसाय् खलःया म्हसीका जुयाच्वंगु दु । अप्वः धैथें सामाजिक जात विशेष सम्बन्धित खलकं नाला वयाच्वंगु लजगाःनाप स्वानाच्वंगु खनेदु । थ्व ल्याखं नेवाः समुदाय दुने जात दुसां हिन्दू मनुस्मृतिया वर्णाश्रमया ब्यवस्था कथं धाःसा मखु ।

नेवाः वस्तीया थासंथासय् चकंक, उप्वः मनूत मुने ज्यूगु अले जःखः दबू, सतः, फल्चा आदि दुगु लाछित दयाच्वनी । थुज्वःगु लाछिइ विशेष यानाः ततःधंगु जात्राबले मुनेगु वा पूजा यायेगु कथं जुइ । अथे हे भतिचा दुनेपाखे दइगु थुकथंया चकंगु वा ताःहाकःगु थाय् गनं सामाजिक मंकाः ज्याखँ यायेगु सुविधा दयाच्वनी । उकियात ननि धायेगु याः ।

ततःधंगु सामाजिक ज्याखँ न्ह्याकेत सहलह ब्याकेछिंक मनू मुनेगु चकंक दयेकातःगु छेँखा तर निजी छेँय् थें क्वथा, मातं च्वतँ मदुगु संरचना सतः वा चपाः खः । नेवाः वस्तीया दुने सामाजिक आवश्यकता कथं छगू वा छगू सिबें अप्वः सतः, चपाः दयाच्वनी । थ्व सुं व्यक्तिया स्वामित्वय् मखुसें गुथि अन्तर्गत समाजया मंकाः जुयाच्वनी ।
तर फल्चा धाःसा लँजुवाःतय्त झासुलनेत वा बहनी बासं च्वनेमाल धाःसा सुविधा कथं लँय् लँय् चकंक अले झ्याः लुखा मदयेक थांग्वःत धंकाः दयेका तइ । नेवाः वस्ती दुने थुज्वःगु फल्चा त्वाःत्वाः पतिकं ध्वदुइ । अथे हे तःजिगु देवस्थल वा तीर्थस्थलय् नं भक्तजनपिनिगु सुविधा वा सकलें मुनाः दाफा हालेगु, भजन यायेगु, तुतः ब्वनेगु, पाठ यायेगु ज्यायात छिंक दयेकातःगु दइ । इलं लाःबले थःगु छेँय् पिने फल्चाय् मुनाः त्वाःबहाः ज्याथपिनि सहलह ब्याकेगु, ञं प्यनेगु, इताः निलेगु, सुकू थायेगु, चिकं बुकेगु याइ । गुथिपाखें थुज्वःगु भौतिक संरचनाया इलय् ब्यलय् दयेके, ल्ह्वनेगु, भिंकेगु याइ ।

नेवाःतय्सं बुसांनिसें मनू सीधुंकाः तक याइगु रीति व संस्कारया ज्याय् गुलिखे ज्वःलाः । अथेहे इलय् ब्यलय् हनीगु नखःचखः नं मपाः । इहि, बाह्राः,
कय्तापूजा, बरेछुइ, इहिपाः, ज्याथजंक्व छगू हे कथं हना वयाच्वंगु दु । अथे खःसां गुलिखे नेवाः समुदायया जात विशेषया दुने इहि यायेम्वाः, बुसाखँ खायेम्वाः । उलि जक मखु मृत्यु संस्कार नं पाः । खास यानाः नाथ सम्प्रदायया कपालीतय् मनू सी धुंकाः मसानय् यंकाः उइ मखु । सीगालय् यंकाः ल्हाका छ्वइ ।
नखः हनेगुली नं थिमिया गुलिखे जात समुदायपिन्सं म्हपुजा यानाच्वंगु मदु । खोनामिपिन्सं मोहनि हनी मखु । जात्रा पर्वया ल्याखं यमितय्सं पाहाँचःह्रे नखः हनी, यलय् मतयाः जात्रा जुइ, ख्वपय् बिस्काः तःजिगु नखः जुल । भ्वँमिपिनिगु निंतिं स्वांयाः पुन्हि विशेष जात्रा खत । अथे हे नेवाःत च्वनाच्वंगु थीथी लागा कथं थःथःगु मौलिक नखः, पर्व, जात्रात दु ।

येँ, यल, ख्वप, थिमि, किपू आदि नेवाःतय् प्राचीन वस्ती गुज्वःगु थासय्, गुकथं विकसित जुल धैगु दुवालेबले दक्कले उप्वः च्यूताः पिनें वयाः हयेकाः वइपिं महितातय्पाखें मानवीय वस्तीयात गुकथं सुरक्षित याना तयेगु धैगु पक्षयात गाक्कं ध्यान बियातःगु खंकेफु । सुरक्षाया ल्याखं बिचाः यानाः पुलांगु फुक्क धैथें नेवाः वस्तीत ततःजाःगु माथू (समथल, थलि), च्व (डाँडा) वा द्वँ (डोल) लागाय् विस्तारित जुयाच्वंगु दु । च्वय्लाःगु थासं क्वय्पाखे छु जुयाच्वन, सु वयाच्वन, धैगु बांलाक व अःपुक खंकेफु । नापनापं सुं नं मभिं ज्या यायेत स्वइपिं छक्वलं च्वय् थ्यंकेत थाकुइगु नं जुल । युद्ध रणनीति कथं क्वय् सिबें च्वय थथ्याः लागा गाक्कं सुरक्षित धकाः धाइ । शत्रु पक्षयात च्वं आक्रमण, प्रतिआक्रमण यायेत नं उलि हे अःपुइगु जुल ।