नेवाः दुनेया छगू जात खुसः खः । वा सुया जाकि दयेकीपिंत खुसः धाइगु खः । खुसःतय् बसोबास स्वनिगः खःसां यलया कोन्ति थुमिगु मू लागा व ऐतिहासिक थाय् खः । खुसःतय् परम्परागत लजगाः जाकि दयेकेगु खः । नापं काहा बाजा पुइगु व नाय्तय् पुरोहित जुइगुयात नं थुमिगु लजगाःकथं कायेफु । खुसःत बुद्ध धर्मया अनुयायी खः । थुमिगु गोत्र काश्यप खः ।

नगरीय सभ्यता धैगु केवल भौतिक संरचना जक मखु । मानवीय जीवन हनेत माःगु सुविधाया नापनापं वातवरणमैत्री व्यवस्था नं खः । गुगुं नगरी सभ्यता गुलित उन्नत अले सन्तुलित खः मखु धैगु खँ अन दुनेया वातावरममैत्री व्यवस्थापाखें स्पष्ट जुइ । नेवाः वस्तीया विकासया झ्वलय् झी पूर्खापिन्सं थुकथं दुग्यंक ध्यान बियावंगु दु । थुकिया चिं धैगु नेवाः वस्ती लिक्क ब्यवस्था यानातःगु चकंगु व वाउँगु घाँय्या ख्यः वा चउर खः ।
थुज्वःगु ख्यः वा चउरपाखें लःफय् व स्वच्छताया बांलाःगु अवसर चूलाका बीगु छगू प्रमुख पक्ष खत । मेखे नेवाः वस्ती दुनेया समुदायपाखें इलय् ब्यलय् ग्वसाः ग्वइगु जात्रा, मेला, पर्वया निंतिं द्वलंद्वः मनूत छथासं मुनेगु थाय् चूलाका बी । नापनापं बस्तीया मनूतय्सं लहिनातःपिं सा, मे, च्वलय्, फैचा झ्वय्त नं थुज्वःगु ख्यः मदयेक मगाः ।
नेवाःतय् प्रत्येक परिवारजनपिं मुनाः दच्छिया निक्वः स्वक्वः न्यायेकीगु दिगु पुजा नं थुज्वःगु ख्यलय् न्यायेकीगु प्रचलन दु ।
दक्कले महत्वपूर्ण खँ धैगु ताल्लाया इलय् सर्गतं वा गायाः मुनीगु लः चाया तःलय् क्वसीकाः मुंकेगु जल पुनःभरण प्रक्रियाया केन्द्र खः थुज्वःगु चकंगु ख्यःत । थुज्वःगु ख्यलय् मुंगु लः पुखुली मुंकाः अनं धः म्हुयाः ल्वहं हितितक हायेकीगु नेवाःतय् लः वितरणया पुलांगु प्रणाली खः । थुकिया निंतिं ख्यः वा चउर छगू महत्वपूर्ण केन्द्र खत ।
तिंख्यः, जाउलाख्यः, लगंख्यः, चुपिंख्यः आदि थुज्वःगु हे संरक्षित ख्यःत खः ।

यल जिल्ला दुने लाःगु छगू पुलांगु बस्ती ख्वना खः । थ्व बस्तीया भौगोलिक अवस्थिति वंतापाखे थैव, योतापाखे येँ जिल्लाया सिमाना व यितापाखे बुंग दु । ख्वना बस्तीं यंतापाखे बागमति खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु । ने.सं. ५४५ (१४२४ ई.) स बुँ न्यानाकाःगु छगू ताडपत्र तमसुकय् थ्व थाय्या नां ‘ख्वखना देश’ धकाः न्ह्यथनातःगु दु । ने.सं. ७९० (१६६९ ई.) या ताडपत्र तमसुकय् ‘खोकना तव देश’ धयातःगु दु । थ्व नां आःतक नं छ्यला वयाच्वंगु दु ।
ख्वनाया नां गुकथं जुल धयागु विषयय् छगू धापू न्यनेदु । न्हापा येँया छम्ह ज्यापु चिकुलाया इलय् सित । गुथ्याः व सनाः वःपिंसं बिष्णुमति खुसि सिथय् वयागु दाहसंस्कार यात । न्हापाया चलनकथं सीम्हेसिया कलाःम्ह सती वंगु जुयाच्वन । मि तयाः भतिचा जायेवं तसकं वाफय् वल । गुथ्याः व सनाः वःपिं अन च्वने मफयाः उखेंथुखें बिसिउँ वन । सिँपँ च्यानावसेंलि सी उनातःम्ह ज्यापुया मिखा चाल, व ला मसीनि खनिं । व अनं जुरुक्क दनावल । सती वनेत्यंम्ह कलाःम्ह नं बिसिउँ वन । दिपं दनावःम्ह मनूयात खन धाःसा गुथ्याःतय्सं दायाः स्याइ धकाः ग्यानाः कलाःभाःत निम्हं देय् त्वःताः बागमति खुसि सिथंसिथं पिहां वन । लँय् वनाच्वँच्वं थौंकन्हय्या ख्वना बस्ती दुगु थासय् थ्यन । अन नापलाःपिं मनूतय्त कलाः–भाःत निम्हेसिनं थःपिंसं दुःख स्यूगु खँ फुक्कं ख्वयाः ख्वयाः कनाः वहे थासय् च्वन । थथे ख्वयाः ख्वयाः थःगु दुःखया खँ कंपिं कलाः–भाःत च्वंगु थाय् जुयाः थुगु थाय्या नां हे ख्वना जू वन ।
थौंकन्हय् यल महानगरपालिका वडा २१ दुने लाःगु ख्वना बस्ती दुने तःखाछेँ, न्ह्योबु, समलचोक, न्ह्योबु तँचा, तःझ्याः, गाबुकल ननि, गाबुलाछि, पम्पा, चोछेँ, थँलाछि, बहालोनी, कुटुपुखू, ननिचा, नायला, झ्याकु, देवल्युने, लायको, धोकासी नां दुगु त्वाः दु । मुक्कं नेवाःतय्गु आवादी दुगु थ्व बस्ती दुने यक्व थें महर्जन व डंगोल थरयापिं ज्यापुत दु । स्यस्यः, कुस्ले, नाय् नं थन दु । उमिगु ल्याः धाःसा यक्व मदु । नेवाः बस्ती जूगुलिं थन देगः, विहार यक्व दु । थुगु बस्तीया नांजाःगु सम्पदा महाद्यः, गणेद्यः, नासःद्यः, रुद्रायणी खः । रुद्रायणीया देगः निथाय् दु । छगू देय् दुने व मेगु सिकाली ख्यलय् । रुद्रायणी द्यःयात सिकाली नं धाइ ।
ख्वनावासीं रुद्रायणी देवीया खः जात्रा यानाः उत्सव न्यायेकीगु चलन दु । स्वनिगःया मेमेगु थासय् मोहनि नखः न्यायेकीगु इलय् ख्वनायापिनि रुद्रायणी देवीया जात्रा हनी । थुगु जात्रा ञलागा (आश्विनकृष्ण) चतुर्दशीनिसें ञलाथ्व (आश्विन शुक्ल) चालं तक जुइ । अथे जुयाः ख्वनाय् मोहनि नखः हनेगु चलन मदु । थनया शिवमार्गी स्यस्यः व तुलाधरतय् धाःसा मोहनि नखः हनी ।
ख्वना बस्तीया योता व यितापाखे ततःजाःगु पहाड दु । उकिया क्वसं कलकल खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु ।