प्राचीनकाल (नेपाल संवत् न्ह्यव)

नेपाः देसय्‌ मल्लतय्‌गु शासनकालसिबें न्ह्यःया दबूप्याखंकथं जल प्याखं (हरसिद्धि प्याखं) छगू हे जक खनेदु । हरिसिद्धि पुराणकथं थ्व दबूप्याखं कलिगत संवत् २०६० अर्थात् ईपू १५० सिबें न्ह्यः पिदंगु खः । थ्व प्याखंयात कलिगत संवत् ३७०४ अर्थात् सन् ६०५ स हुलाप्याखंया रूपय्‌ ह्यूगु खः ।
उग्रतारा नीलसरस्वतीया बाखंया लिधंसाय्‌ दयेकातःगु थ्व मेहना दबूप्याखंया प्राचीनतां नेवाः दबूप्याखंया इतिहासयात निद्वः दँसिबें ताःहाकः यानाब्यूगु दु । देशवंशावलीकथं थ्व प्याखं जुजु विक्रमादित्यं उग्रतारा देवीया उजंकथं च्वयादीगु खः ।
दबूप्याखंयात नेवाः संस्कृतिकथं पलिस्था यायेगुली थ्व प्याखनं न्ह्यलुवाःया ज्या याःगु खनेदु । प्राचीनकालंनिसें नखःकथं दँय्‌दँसं जलया स्थानीय वासिन्दातय्‌सं न्ह्यब्वया वयाच्वंगु थ्व प्याखं थौंतक नं प्रचलनय्‌ वयाच्वंगु दु । प्रताप मल्लया पालय्‌ थ्व प्याखं जलंपिने नं न्ह्यब्वयेगु याःगु खनेदु धाःसा सिद्धिनरसिंह मल्लं थ्व प्याखंया प्रदर्शनयात जलय्‌ जक सीमित याःगु खः ।
लिपा जुजु योगनरेन्द्र मल्लं झिंनिदँय्‌ छकः नेपालमण्डलया दक्व दबुलिइ क्यनेगु चलन न्ह्याकल । थ्व प्याखं थौंकन्हय्‌ हरिसिद्धि गाविसय्‌ फागु पुन्ही व यःमरि पुन्हिखुन्हु नियमितकथं क्यना वयाच्वंगु दु धाःसा भिंmनिदँया जात्राया झ्वलय्‌ येँ, ख्वप, भ्वँतय्‌ नं क्यनेगु याना वयाच्वंगु दु ।
मल्लकाल (नेसं १ – नेसं ८८८)
मल्ल कालय्‌ जुजुपिं थः हे दबूप्याखं च्वयेगु व क्यनेगु ज्याय्‌ सक्रिय जूगुलिं थ्व इलय्‌ नेवाः दबूप्याखंया तसकं च्वन्ह्याःगु खनेदु । थ्व कालयात नेवाः दबूप्याखंया स्वर्ण काल धाःसां पाइ मखु । थ्व इलय्‌ नेवाः भाय्‌या पुलां परम्पराया धार्मिक दबूप्याखं न्ह्यायेगुया नापनापं मुक्कं नेवाः भासं दयेकातःगु न्हापांगु छधाः प्याखं सिद्धिनरसिंह मल्लया ‘एकादशीव्रत’ व पूधाःप्याखं ‘मूलदेवशशिदेवोपाख्यान’ (नेसं ७९०) न्ह्यब्वयेगु ज्या नं जुल ।
जुजु जितामित्रं जैमिनी भारत, अश्वमेघ नाटक च्वयाः म्हितका दिल । वय्‌कलं हे नाट्यशास्त्रया विधिसम्बन्धी सफू नं च्वयाः भारतयागु नाट्यशास्त्रया थासय्‌ नेपाःया थःगु हे पहःया नाट्यशास्त्र न्ह्यब्वया दिल । जुजु सिद्धिनरसिंहं पौराणिक व सामाजिक बाखंया लिधंसाय्‌ दयेकातःगु छधाःप्याखंया समग्र स्वरूप कथंया कातिप्याखं लच्छितक क्यनेगु परम्परा न्ह्याकादिल ।
दबूप्याखं च्वयेगु व क्यनेगु ज्याय्‌ सक्रिय जुयादीपिं मल्ल जुजुपिनिगु झ्वलय्‌ येँया जगतप्रकाश मल्ल, जयस्थिति मल्ल, भूपालेन्द्र मल्ल, जगज्जय मल्ल, जयप्रकाश मल्ल, ख्वपया भूपतिन्द्र मल्ल, रणजीत मल्ल व यलया सिद्धिनरसिंह मल्ल, श्रीनिवास मल्ल, योगनरेन्द्र मल्लपिनिगु नां न्ह्यथनेबहःजू ।
मल्लकालय्‌ जुजुंपिन्सं जक दबूप्याखं च्वःगु मखसे सर्वसाधारणं नं दबूप्याखं सिर्जना यायेगुली ल्हाः तःगु दु धयागु खँ ने.सं. ४४० स क्यंगु पं. शेषलंखुं च्वयादीगु ‘रतगत’ दबूप्याखनं प्रमाणित याःगु दु । व प्याखनय्‌ जुजु जयरुद्र मल्ल थः हे प्याखंम्वःकथं ब्वति कयादीगु खः । अथे हे ने.सं. ५०३ स मणिक्यं ‘भैरवानन्द’ दबूप्याखं च्वयाः २४ न्हु तक स्यनाः थिंलागाः एकादसि खुन्हु क्यंगु खः । संस्कृत भासय्‌ च्वयातःगु थ्व प्याखनय्‌ निर्देशन वाक्यय्‌ नेवाःभाय्‌ छ्यलातःगु दु । मुक्कं नेवाः भासं च्वयातःगु पूधाःप्याखं हे गैरजुजु रामभारों ने.सं. ५४७ स च्वयादीगु ‘वीरवाहु’ खः धइगु उल्लेख गनं गनं यानातःगु दु तर थुकिया पाण्डुलिपि मलूगुलिं प्रामाणिक माने यानातःगु मदु । अथे हे वसुन्धरा दबूप्याखं च्वयादीम्ह रत्न वज्राचार्य व धान्यवती च्वयादीम्ह रुद्रसिंह दैवज्ञ नं लुमंके बहःजू ।

शाहकाल (नेसं ८८९ – १०७०)
जुजु पृथ्वीनारायण शाह देय्‌या नेतृत्वय्‌ वयेधुंकाः नेवाः दबूप्याखं ख्यः सुनावन । जुजु राजेन्द्रविक्रम शाहं ने.सं. ९५१ स च्वयादीगु ‘महासत्वोपाख्यान’ थ्व कालया छगू हे जक न्ह्यब्बयेबहःगु दबूप्याखं खः । थ्वयां न्ह्यः ने.सं. २० स अमृतानन्दं संस्कृतया ‘हनुमान’ दबूप्याखंयात नेवाः भासं भाय्‌ हीकादीगु खः । अथे हे कात्तिप्याखंया छगू ब्ब बाथःप्याखं मुनाः नेसं ९५६ स घंठ सफुल नामं दबूप्याखं मुना पिहांवःगु खनेदु ।
राणाकालय्‌ नेवाः सिर्जनशीलतायात तसकं हे क्वत्यःसां ‘विरकुशराजा’ थें जाःगु छगू निगु धार्मिक नाटक धाःसा अस्तित्वय्‌ वःगु खनेदु । थ्व इलय्‌ सिर्जित दबूप्याखं कृतिकथं योगवीरसिंहं ने.सं. १०४८ स च्वयादीगु शकुन्तला, सिद्धिरत्न कसाःनं ने.सं. १०५९ स च्वयादीगु मेहना प्याखं विश्वन्तर खः । थ्व कालया दकलय्‌ महत्वपूर्णगु दँकथं ने.सं. १०६८ यात कायेज्यू । व दँय्‌ चित्तधर हृदयया ह्वनागा सफुतिइ शाक्यानी छधाःप्याखं पिदँसेंलि नेवाः दबूप्याखनय्‌ आधुनिक पाश्चात्य शैलिं दबूप्याखं च्वयेगु क्रम न्ह्यात । थ्व कालखण्डय्‌ ख्यालः विधाय्‌ च्वसा न्ह्याकादीम्ह छम्ह हे जक च्वमि पुण्यरत्न वज्राचार्य खः । वय्‌कःया विवाह समिति नांया ख्यालः ने.संं. १०६८ स पिहां वल । अथे हे सत्यमोहन जोशीया गौतम बुद्ध ने.सं. १०७० स पिहां वल ।
राणाकालय्‌ नेवाः दबूप्याखनय्‌ वःगु न्हूगु धाःकथं ज्यापु प्याखं खनेदत । थ्व हे प्याखंया निरन्तरताकथं गुंपुन्हि व येँयाःपुन्हिबलय्‌ त्वाःत्वालय्‌ दबू ग्वयाः क्यनीगु दबूप्याखंया विकास जूगु खः । ज्यापुप्याखंया ल्यू ल्यू घिन्तांमुनि प्याखं व चैन सिपाइ प्याखं नं खनेदत । व्यवस्थित दबूप्याखंकथं मक्यंसां थुपिं दबूप्याखनं समाजया यथार्थयात ख्यालिंजाःगु सवाद व भावया माध्यमं न्ह्यब्बयाः स्वकुमिपिन्त मनोरञ्जन याकेगु ज्या याःगु दु । ज्यापु प्याखनं नेवाः नाटकया इतिहासयात प्राचीन नाटक व आधुनिक नाटकया ह्वनागाकथं ज्या याःगु दु ।

प्रजातन्त्रकाल (नेसं १०७१ – १०८०)ः
नेपालय्‌ प्रजातन्त्रोदय जुइधुंकाः नेवाः दबूप्याखं ख्यलय्‌ हानं सक्रियता न्ह्याःगु खनेदु । थ्व कालं कयेच्याःगु झिदँय्‌ हेमलाल जोशी, सुदर्शन श्रामणेर, सत्यमोहन जोशीपिन्सं ऐतिहासिक दबूप्याखं न्ह्याकेगु ज्याय्‌ विशेष योगदान यानादिल । अथे हे नेवाः दबूप्याखं ख्यलय्‌ धार्मिक वा ऐतिहासिक विषयवस्तुयात कय्‌च्यायेगु पुलांगु परम्परायात हाचांगायाः आधुनिक समसामयिक समस्यामूलक विषयवस्तु कय्‌च्यायेगु परम्पराया थालनी थ्व कालया मेगु उपलब्धि खः । इश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यपाखें जूगु इब्सनवादी शैलीया नाटक लेखनया थालनी थुकिया दसुकथं कायेफु । थ्व शैलीयात गिरिजाप्रसाद जोशी, वासु शशीपिन्सं नं न्ह्यःने यंकादिल । अथे हे ऐतिहासिक व साहित्यिक व्यक्तित्वय्‌ आधारित दबूप्याखं च्वयेगु न्हूगु धार नं थ्व हे इलय्‌ खनेदत ।
थ्व इलय्‌ दबूप्याखंया सफू पिथनेगु क्रम नं न्ह्यात । भिक्षु सुदर्शनया अम्बपाली (ने.सं. १०७५) व राष्ट्रपाल (ने.सं. १०७८), हेमलाल जोशीया खड्गसिद्धि (ने.सं. १०७६), धूस्वां साय्‌मिया त्रिवेणी (ने.सं. १०७२) व ह्याउँ निभाल (ने.सं. १०७६), इश्वरानन्दया पसूका (ने.सं. १०७७), थःगु छेँ (ने.सं. १०७८), फिल्कुतिं (ने.सं. १०७९), फसंपू लप्ते (ने.सं. १०८०), गोविन्दहरि नेकू व हरि श्रेष्ठया निपु रुपक (नेसं १०७७) थ्व ईया दबूप्याखं ख्यःया पिथनात खः ।

पञ्चायतकाल (नेसं १०८१ – १११०)ः
नेपालं प्रजातन्त्रया हरण यानाः स्थापित जूगु पञ्चायत कालय्‌ नेवाः दबूप्याखं अप्वः धया थें राजनैतिक अधिकार, भाषिक अधिकार हनन्या विरुद्धय्‌ केन्द्रित जूगु खनेदु । दबूप्याखंया माध्यमं पञ्चायती व्यवस्थाया विरुद्ध जनचेतना जागृत यायेगुली नेवाः दबूप्याखनं महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह याःगु खनेदु । थ्वया उल्लेख्य दबूप्याखं सर्जककथं दुर्गालाल श्रेष्ठ, दिनेश भुजु, राजभाइ जकःमि खनेदत ।
भिक्षु सुदर्शनया बिम्बिसार (नेसं १०८२), जयप्रकाश (नेसं १०८२), आशङ्का (नेसं १०९१), सुप्रिया (नेसं १०८२), हेमलाल जोशीया सदाशिव (नेसं १०८५), एकाङ्की पुचः (नेसं १०८५) व रुपा (नेसं १०८६), बासु शशीया ताःचाप्वाँय्‌ (नेसं १०८६), जनकलाल वैद्यया कल्याणी (नेसं १०८७), दुर्गालाल श्रेष्ठया निमन्त्रणा (नेसं १०८८), ब्याहांचुलि (नेसं १०८७), प्याखंपिचा (नेसं ११०६), सत्यमोहन जोशीया सिद्धिदास (नेसं ११००), वैद्यबाः (नेसं १०९१), न्हय्‌दँ लिपा (नेसं १०९१), राजभाइ जकःमिया हावलासा (नेसं ११०३), शेषराज दलीया भक्तिलता (नेसं १०९६), चन्द्रबहादुर उलकया भाग्य व साहित्य (नेसं ११०१), गिरिजाप्रसाद जोशीया बाखाछेँ (नेसं ११०२), हाकु स्वाहाने (नेसं ११०७), वासुपासाया श्रद्धा (नेसं ११०४), शुकराम महर्जनया सवार्थसिद्ध मे प्याखं (नेसं ११०७), भैरवगोपाल वैद्यया जिं छन्त याकनं कायेके हये (नेसं ११०८), जीवन श्रेष्ठया अद्र्ध पागल (नेसं ११०८) थ्व कालय्‌ प्रकाशित उल्लेख्य दबूप्याखं सपूmत खः ।
पञ्चायत कालय्‌ जूगु वाक्स्वतन्त्रता व भाषिक स्वतन्त्रता हनन्या विरुद्धय्‌ सः तयेगु निंतिं नेवाः दबूप्याखं ख्यलं ख्यालः विधायात बांलाक छ्यःगु खनेदु । थ्व झ्वलय्‌ रामशेखरया घिंताल्ल (नेसं १०९६), श्रीकृष्ण अणुया खः ला मखु ला (नेसं १०९७), पद्मरत्न तुलाधरया आः जितः नं तनतन दइवल (नेसं १०९७), ख्याः बछि नी बछि (नेसं ११०४), हाफ ब्वाइल (नेसं ११०५) थजाःगु स्यल्लाःगु ख्यालः प्याखंया सफूत पिहां वल ।
थ्व कालय्‌ खस भासय्‌ यक्व हे दबूप्याखं पिथनादीम्ह विजय मल्ल नेवाः ख्यलय्‌ नं लोकंह्वाःम्ह प्याखं च्वमिकथं खनेदत । वय्‌कःया खँय्‌भासय्‌ च्वयातःगु तःपु हे छधाः प्याखं अन्तर क्याम्पस छधाः प्याखं धें धें बल्लाः कासाय्‌ न्ह्यब्बल धाःसा कुलां चकनी तिनि (नेसं ११०३), किसि न्याइम्ह मदनमान (नेसं ११०५) व किपालुं लिनाच्वंम्ह मनू (नेसं ११०९) पूधाःप्याखं व्यावसायिककथं तसकं ताःलाःगु खः तर वय्‌कःया छुं नं कृति धाःसा नेवाः भासं पिमदं ।

बहुदलकाल (नेसं ११११ – ११२८)ः
नेवाः भासय्‌ ताःईनिसें खने दयाच्वंगु मिसा च्वमिपिनिगु मगाःमचाः प्रकाशकुमारी प्रधानाङ्गया छधाःप्याखं मुना ‘कलाकार’ (नेसं १११७) या पिथनां हुयाबिल । बहुदल कालय्‌ नेवाः दबूप्याखंया ख्यलय्‌ उल्लेख्यकथं ह्वःगु स्वांकथं सत्यमोहन जोशीया ‘म्हगसय्‌ खनाम्ह’ (नेसं १११२), बासु शशीया ‘झुमिं यंम्ह मनू’ (नेसं ११०७), भिक्षु सुदर्सनया ‘पटाचारा’ (नेसं १११७), दिनेश भुजुया ‘बायावंगु लँपु’ (नेसं १११९), जनकलाल वैद्यया ‘कीर्तिलक्ष्मीया पलाः’ (नेसं १११९), ज्ञानकाजी मानन्धरया ‘कुमारी’ (नेसं ११२३), ‘खड्ग जोगिनी’ (नेसं ११२५), राजभाइ जकःमिया ‘कीर्तिलक्ष्मी’ (नेसं ११३३), धर्मरत्न शाक्यया ‘विश्वन्तर’ (नेसं ११११), कृष्णगोपाल कुसिया ‘श्रद्धाञ्जली’ (नेसं १११२), सुरेन्द्र शाक्यया ‘समाजया सेवा’ (नेसं १११४), राममान प्रधानया ‘यशोधरा’ (नेसं १११६), चित्तरञ्जन नेपालीया ‘स्वप्नवासवदत्ता’ (नेसं १११७), पुष्पराज शाक्यया ‘अजात शत्रु’ (नेसं १११९), वंशी वज्राचार्यया ‘पल्पसा’ (नेसं ११२८), महेशमान डंगोलया लँजुवाःया ‘परिवेशलिसे ल्वानाच्वंम्ह मनू’ (नेसं ११२८) यात कायेफु ।

गणतन्त्रकाल (नेसं ११२९ लिपा)ः
नेवाः भासय्‌ ताःईनिसें खने दयाच्वंगु पूधाः प्याखनय्‌ मिसा च्वसाया मगाःमचाःयात शशिकला मानन्धरं न्हूगु पर्सि (नेसं ११२६) पिकयाः पूवंकादिल । सत्यमोहन जोशीया चारुमति (नेसं ११२८), बाघभैरव (नेसं ११२८) व बुद्धिमतिम्ह ध्वंच्वलेचा (नेसं ११२८), ज्ञानकाजी मानन्धरया कपिलवस्तुइ भगवान बुद्ध (नेसं ११२८), पुष्प चित्रकारया दनाच्वंगु धुफ्वः (नेसं ११३३), महेशमान डङ्गोल लँजुवाःया थःथःगु संसार (नेसं ११३३), मोहनकृष्ण डङ्गोलया भृकुटी (नेसं ११३४), पद्मरत्न तुलाधरया ग्वय्‌दां व मेमेगु छधाः प्याखं (नेसं ११३८), रत्नकाजी मनया वँय्‌ सु ? (नेसं ११४०) थ्व ईया उल्लेख्य दबूप्याखं पिथनात खः ।