ख्वपयात सरकारी अभिलेखकथं भक्तपुर धाइ । थीथी च्वमिपिंसं ख्वपयात भादगाउँ, भक्तग्राम, खोपृम, खोपृङ, माखो, माखोपृङग, श्रीखोपु, श्रीखोप, खप्वदेश, खपो, भक्तग्राम, श्रीभक्तपुर, भक्तपुर, भक्तपुरी नगरी, भक्तपत्तन्नगर, भक्तपुरमहानगर, खोप धकाः नां तयातःगु लूगु दु । पुलांगु अभिलेखय् धुर्मपुत्तन नं धाःगु खनेदु ।खय्भासं भादगाउँ धाइगु खँग्वः भाद्रगाउँया व्युत्पादन खनेदु ।
येँ, यल, ख्वप स्वंगू सहर (स्वनिगः) या दकले पुलांगु ख्वप खः । ख्वपया इष्टदेवता नवदुर्गायात दुर्गाया अवतार धाइ । ख्वपया २१ गू ज्यापुत्वाः नवदुर्गा जात्रा याइगु लँया जवखवं दु । व त्वाःया नां थथे खः – सुर्जमाह्रि, तचपाः, क्वाथन्दोँ, गःछेँ, दथुवाचा, इनाचो, गोमाह्रि, याछेँ, तवमाधि, तालाको, मूलाखा, गःहिति, क्वाछेँ, तिवुकछेँ, विलाछेँ, खौमा (यवि), यालाछेँ, तुलाछेँ, चोछेँ, ईछु (श्रेष्ठ प. , वि.सं. २०६०, पृ. ४९)। ख्वपया ज्यापु कुनां–बिनां थथे जुइ –
ख्याः (२२४) यक्ष खँग्वःया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – यक्ष – यकष [वर्णविच्छेद] – यकख [खकारीभवन] – यकखा [स्वरक्षय] – खयक -विपर्य] – ख्यक [अक्षरलोप] – ख्याः [दीर्घत] – ख्या [दीर्घता क्षय] । अजख्या (२२५) हाकुम्ह ख्याःयात धाइ । थन अजःया दीर्घता दुसुनाः अज जूगु दु । आसख्या (२२६) आसं द्याःम्ह ख्याःयात धाइ । दनेख्या (२२७) दण्डा दुम्ह ख्याः खः । पिलिख्या (२२८) पिलं थें गंसिम्ह ख्याःयात धाइ ।
भुचाँ (२२९) चीधिकःम्ह भूत खः । थ्व नं नासःद्यःलिसे जुइ । थ्व भूतया चीधिकःम्ह या लितँसा चा च्वनाः भुतचा जुल । वहे भुतचा भूचा, अनलिं भुचा जुल । भुचा आकारान्त जूगुलिं ख्वपय् नासिकीकरण जुइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – भुत – चा – भुतचा – भूचा [आदिपदान्त वर्ण क्षय] – भुचा [दीर्घता क्षय] – भुचाँ [नासिकीकरण] ।
गणेश (२३०) गनेद्यःया संस्कृत नां खः । ज्या छुइत गनेद्यः थापना यायेमाः धैगु विश्वास नेवाः समाजय् दु । थ्व त्वाःपतिकं दइ । थ्वया पुजा व सेवा याइम्ह ज्यापुयात गनेजु धाइ । गनेजु (२३१) बिनां ख्वपय् ज्यापु व छिपी निगुलिं खलकय् दु ।
बुद्यः (२३२) बुँइ च्वनीम्ह द्यःयात धाइ । थ्व बुङ्द्यःलिसे ज्वःलाःथें च्वं । बुङ्द्यः लः व सहकालया द्यः खः । ख्वप बुँज्यामितय्सं जाःगु देय् जूगुलिं बुँइ न्ह्याग्गु ज्या याःसां बुङ्द्यःयात पुकार याइ । उकिं मनूया नां हे बुङ्द्याः छुनाः थःगु आस्था न्ह्यब्वःगु खनेदु । थ्व बुंद्यः ख्वपय् अकारान्त नासिक्य खँग्वःया नासिक्य क्षय जुयाः सामान्य जुइ । उकिं बुङ्द्यः बुद्यः जुल ।
भैलः (२३३) व भैलःद्यः (२३४) भैरःद्यःया मेगु नां खः। संस्कृत खँग्वः भैरव व देव मुनाः भैरवदेव जुल । थुकिया व्युत्पादन भैरलःद्यः खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – (क) भैरव – भैरः [अन्तिम वर्ण क्षय, क्षतिपुरक दीर्घत] – भैलः [लकारीभवन] – भैल [दीर्घता क्षय] । (ख) देव – देअ [पदान्त व्यञ्जन लुप्त] – द्यः [वृद्धि सन्धि, क्षतिपूरक दीर्घत] । (संस्कृत देवता) या जुया दे–अ जुल ।
लाखेमरु (२३५) लाखेया लागा खः । काचाक स्वयेबलय् लाखे मरू धाःथें च्वं । मरू मण्डलया व्युत्पादन खः । नेवाः विश्वासकथं त्वाःपतिकं लाखे दइ, लाखेया लागा दइ । व लागा मण्डल खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – मण्डल – मन्नल [प्रकट समीभवन] – मनल [द्वीत्वक्षय] – मरल [रकारीभवन] – मरः [पदान्तवर्ण क्षय] – मरु [स्वरवृद्धि] ।
वाखाद्यो (२३६) म्हुतु आं याइम्ह द्यः खः । थुज्वःम्ह द्यः भैरवयात नालातःगु दु । येँय्
बाकाद्यः वांखाद्यः खः । ख्वपय् थुज्वःम्ह द्यः भैलःद्यः जक खनेदु । थ्व भैरव थे वां खाइम्ह द्यः जुयाः वाखाद्यः जूगु खनेदु ।

कःमि
संस्कृतं तत्सम वा तद्भव, वा स्थानीय खँग्वः संस्कृतलिसे ल्वाकछ्यानाः शिल्पी समूहयात म्हसीकेगु यानातःगु दु । खँग्वःया लिपा कर्मि छ्यलाः नं कुनां तयातःगु दु । कर्मि कःमि जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– कर्मि – कःमि [मध्यवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] ।
पलंकर्मि (२३७) पलं दयेकीम्ह मनू खः । थुकी पलं नेवाः व कर्मि संस्कृत खँग्वः ल्वाकज्यानाः ज्याःगु खँग्वः खः । पलेकर्मि (२३८) पलेहः मुनीम्ह मनूयात धाइ । पालुकर्मि (२३९) पालु पीम्ह मनूयात धाइ । ल्वहंया ज्या याइम्ह मनू खः । लोहकर्मि (२४०) ल्वहंया ज्या याइम्ह, मनूयात धाइ ।

की, झंगः, पशु
मनूया जवखवं की, झंगः, पशु दइ । मनूलिसे थुमि स्वापू क्वातुक दइ । उकिं जक मनू म्वाये फइ । वहे की, झंगः, पशुया नामं कुनां छुइ ।
की
किजु (२४१) कीयात सम्मान बियाः छुनातःगु नां खः । किलं लकसय् दुपिं मनूया शत्रु की नयाः मनूयात म्वाकी । किमिसुकु (२४२) या पिनेया अर्थ (Superficial meaning) प्वाथय् दुने किमि दु, व किमियात नयेगु मदयाः सुकूचिंगु जुइ । थुकिया क्वसियाच्वंगु अर्थ (Underlying meaning) तसकं नये पित्याःबलय् नयेमखंम्ह गरीब जुइ ।
कुसि (२४३) तसकं चीधिकःम्ह चंचलम्ह की जुइ । थ्व मनूया हि त्वनाः म्वाइम्ह परजीवी खः । कुसिजु (२४४) वहे परजीवीयात सम्मान याइगु नां खः । कोङा (२४५) कुन्यायात ख्वप भासं धाइगु खँग्वः खः । न्यायात कुँइ गायेका गंकातःगु न्या खः । थुकिया रूपध्वनि परिवर्तन थुकथं जुइ – कोडा – कुङा [स्वरवृद्धि] – कुना [दन्त्यकरण] – कुन्या [श्रृति आगम]। ङाखुसि (२४६) ङा व खुसि खँग्वः ल्वाकज्यानाः वःगु खँग्वः खः । थुकिया अर्थ न्या वइगु खुसि जुइ ।
त्वाति (२४७) चाया तःलय् दइम्ह आलु नइम्ह की खः । थ्व किलं चा म्हुयाः चा नाइकाः बुँज्या अःपुकी । पांति (२४८) पतिया ख्वप भाषाया खँग्वः खः । येँ–यलया अकार ख्वपय् आकार जुइ । पुलांकी (२४९) जाकि ताः ईतक मसंकुसे तलकि दाइपिं तुयूपिं की खः । तःमिम्ह ज्यापुया छेँय् यक्व वा दइ । उकिया जाकि नयां मफुथाय् पुलांकी दइ ।

झंगः
कोजु (२५०) क्वः झंगःयात सम्मान यानाः वःगु खँग्वः खः । मनूया बांलाःगु, बांमलाःगु सः क्वखं हइ धैगु विश्वास समाजय् दु । धोखा (२५१) या अर्थ धोकम्ह खा वा तःधिकःम्ह खा जुइ । ज्यापुया छेँय् लहिनातःम्ह तःधिकःम्ह खाया नामं छुनातःगु बिनां खः ।
बाखुं (२५२) बखुंया ख्वप भाषाया खँग्वः खः । बलखुनि खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – बलखुनि – बलखुं [नासिकीकरण] – बःखुं [मध्यवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – बाखुं [स्वरक्षय] । बोहजु (२५३) बोहया आदरार्थी खँग्वः खः । बोह बोहलया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– बोहल – बोहः [अन्तिम वर्ण क्षय – बोह [दीर्घता क्षय] – ब्वः [अन्तिमवर्ण क्षय] Invalid source specified. ।
सुकुभत्तु (२५४) खँ जक सःम्ह बेमान झंगः धाइ । थ्वं ज्यापुया बालि नयाः फुकी धाइ । सुकुभत्तुयात बेमानया प्रतीककथं काइ । सुलु (२५५) वा सुरु जीझंगः थुज्वःम्ह झंगः खः । हँय् (२५६) बँ व लखय् च्वनीम्ह ज्यापुया छेँय् दैम्ह झंगः खः ।

पशु
किसि (२५७) मनू तःधिकः जुयाः ल्ह्वंम्हसित धाइ । बुँज्या यायेत म्ह नं किसि थें गथि चिनेमाः धाइ । थुज्वःम्ह मनूयात किसि नामं सःती । खिचाजु (२५८) दकले इमान्दार पशु खः । थुज्वःम्ह पशुयात सम्मान यानाः लितँसा –जु तयाः खिचाजु जुल । गैंडा (२५९) तसकं ल्ह्वंम्ह, छ्यंगू ख्वातुम्ह प्राणी खः । गैंडाया छगू गुण वा चरित्र लिखतं वयाः गालय् खि फाइ । उकिं गालय् पाय् (जाल) तयाः गैंडायात लाइ । थथे लिखतं वइपिं, धाःगु मताइपिं मनूतय्त गैंडा धाइ । थुसा (२६०) धैगु द्वहं खः । द्वहलं धरना बिल कि त्वःती हे मखु । थुज्वःम्ह मनूयात थुसा धाइ ।
धुकुछुँ (२६१) धुकुतिइ च्वनीम्ह छुँ खः। थ्वं धुकू दुनेया खँ दक्व सी । थथे सिउम्ह मनूयात धुकूछुँ धाइ । धेर्मेसु (२६२) मध्यकालीन नेवाः व संस्कृत खँग्वः ल्वाकछ्यानाः वःगु खनेदु । धिर व मेषया सन्धि जुयाः धिर्मेसु जूगु खनेदु । धिरया अर्थ तःधिकःम्ह व मेषया अर्थ मेस वा म्येय् जुइ, गुकिया अर्थ गैंडा खः । धिर्मेसु खँग्वःया स्वरक्षय जुयाः धेर्मेसु जूगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – धिर–मेष – धिर्मेष – धेर्मेष [स्वरक्षय] – धेर्मेसु [स्वरवृद्धि] ।
फैपु (२६३) फै लहीम्ह मनूयात धाइ । न्हापा न्हापा फै, च्वलय्, सा क्वसः बीगु चलन दु । थुकिं मिसातय्गु धन थहां वनी । थुकियात पशु धन वा स्त्री धन धाइ । थुकिं नेवाः मिसात आर्थिकरुपं सबल जुइ ।
मेपु (२६४) म्येय् लहीम्ह मनूयात धाइ । सापू व मेपू अहिर व आभिरलिसे स्वानाच्वंगु दु । सापू, मेपूत परापूर्वकालय् मधेशया यादव व थारुलिसे स्वापू त्वाःथलाः मकवानपुरया चित्लाङ्ग, तिष्टुङ्ग जुयाः नेपाः गालय् दुहांवःगु धाइ । गोपालवंशी धुंकाः महिषपाल वंशी जुजुपिंसं शासन याःगु वंशावली ब्वनेदु । थुपिं निगुलिं वंश हे ज्यापु जूवन । उकिं थौंया सापू व मेपू हे प्रारम्भिक नेवाः जाति धैगु खँ बः कायेछिं ।
बमनू (२६५) या अर्थ बँय् सुना वनीम्ह मनू जुइ । चीधिकःम्ह मनू जुयाः बमनू धाइ । माकःजु (२६६) चकचकेम्ह पशु खः । थ्व कुनां स्यस्यः नं दु (स्वयादिसँ; माकः) ।
सापु (२६७) सा लहीम्ह मनूयात धाइ । सिमाक (२६८) ख्वाः सिइसे च्वंम्ह माकः वा ख्वाः ह्याउँम्ह मनूयात धाइ । सिंह (२६९) जंगलया जुजु खः । उकिया अर्थ समाजय् मुख्य मनू तायेकाः थःगु नामय् सिंह च्वइ । मल्लकालीन जुजुपिनि थ्याःम्ह लानिं बुइकूपिं काय्पिंसं जक मल्ल च्वइ । मथ्याःम्ह लानिं बुइकूपिं सन्तानं सिंह थर तइ । ख्वपया लिपांम्ह जुजु रणजित मल्लया मथ्याःम्ह लानिया न्हय्म्ह काय्पिंसं सिंह थर च्वःगु खः । थुमित न्हय्म्ह वहालिया नं धाइ । प्राचीन नेपालय् महिषपाल वंशया जुजुपिंसं नं सिंह थर च्वःगु खः । उकिं उगु वंशयात थःगु पुर्खा तायेकाः सिंह सुवाल च्वःगु जुइमाः । थ्व कुनां ज्यापु जक मखु स्यस्यः नं दु ।
सीमाक (२७०) सियूम्ह माकः खः । ख्वाः ह्याउँम्ह मनूयात सियूख्वाः धाइ । वयात माया यानाः सियूम्ह माकः वा सिमाकः धाइ ।

कूल
न्हेमाफुकि (२७१) न्हय्म्ह फुकीया मचाखाचायात धाइ । थुकिं कुल, खलः थुइकी । पसखल (२७२) पसः दुपिनि खलः ख । थन पसः पस जूगु दुसा खलःया खल जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – पसल खलक – पसःखलक [आदिपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – पसःखलः [उत्तरपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – पसखलः [आदिपदान्त दीर्घता क्षय] – पसखल [उत्तरपदान्त दीर्घता क्षय] । साहुखल (२७३) दां दुपिनि दाजुकिजा खः। साहुखल ज्यापु व छिपा नितां दु । थन साहुखलकया साहुखल जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – साहुखलक – साहुखलः [पदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – साहुखल [दीर्घता क्षय]।

ख्वाः
ख्वाः (२७४) पिनें खनेदइगु मनूया न्हापांगु आकृति खः । खिख्वाः (२७५) स्वये मजिउगु ख्वाःयात धाइ । मनूया ख्वाःयात उपमेयकथं छ्यली । खोतेजा (२७६) ख्वाःपाः दयेकेगु जायात धाइ । तुइख्वा (२७७) तुयुख्वाःयात धाइ । चोलेख्व (२७८) स्वकुं लूगु ख्वाःयात धाइ ।
ज्याख्व (२७९) व ज्यापुख्व (२८०) ज्या यानाः त्यानुगु, सिला मतःगु ख्वाःयात धाइ । थुकिया अर्थ ज्यापु ख्वाः खः, गुगु ज्यलाः ज्याख्व जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – ज्यापुख्वाः – ज्यापुख्वः [स्वरक्षय] – ज्यापुख्व [दीर्घता क्षय] – ज्याःख्व [आदिपदान्त वर्ण क्षय, क्षतिपूरक दीर्घत] – ज्याख्व [दीर्घता क्षय] ।
धुँख्वाः(२८१) धुँया थें ग्यानापूगु ख्वाः दुम्ह मनूयात धाइ । नख्वाः (२८२) छाःगु ख्वाःयात धाइ । प्वयासिख्व (२८३) पोटासि थें ह्वगंगु ख्वाः वा छ्याकः ख्वाःयात धाइ ।
मुस्याख्व (२८४) मुस्या थेंज्वःगु सिइसेच्वंगु ख्वाःयात धाइ । सिङख्वाल (२८५) सिँया थुज्वःगु ख्वाःयात धाइ । सिजख्व (२८६) सिजः थें ह्याउँख्वाःयात धाइ ।

खि
खिनाव (२८७) लाक्षणिक कथं छ्यलातःगु खनेदु । थुकिया अर्थ क्वयंम्ह मनू जुइ । सामान्य ल्याखं खिया स्वभाव नवइ । खि धयाः हानं नवः धकाः लिसा काःगु मतलव थन छ्यलातःगु विशिष्ट खः । खिनवः खिनाव जूगु प्रक्रिया थथे खनेदु – खिनवल – खिनवः [क्षतिपूरक दीर्घत] – खिनावः [स्वरक्षय] – खिनाव [दीर्घता क्षय] ।
खितिबकु (२८८) या अर्थ खिति बकु वा बछिकु थाःम्ह मनू जुइ । कु या अर्थ छम्ह मनुखं क्वबुइत गाक्क दुगु भारी जुइ । थुकिया लाक्षणिक अर्थ गुबलें म्वः मल्हुइम्ह तसकं फोहोरी जुइ ।

खु
खु खँग्वलं खुसि थुइकीसा खुँ खँग्वलं सुनां हे मखंक खुयाः यंकीम्ह मनू थुइकी । थन वःगु खु व खुँया कोशीय अर्थ पाःसां सान्दर्भिक अर्थया हिसाबं छगू हे जूगु खनेदत । थुकिया अर्थ थन खँग्वलय् वःगु रूपसन्धि हिउपाः खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – खु – खुँ [अनुनासिकीकरण] ।
दनेखु (२८९) ग्यानापुगु खुसि दन्न खुसिया जःखःया मनू थुइकी । मारि (२९०) या अर्थ मण्डल, व मारिखु (२९१) या अर्थ मण्डलया खुसि जुइ । सुजखु (२९२) या ख्वपया सुजमारि (सूर्यमण्डल) या खुसि खः। सितिखु (२९३) या अर्थ ज्या मवःगु खुसि थें खनेदु । दुग्यय्क वालेबलय् थुकिया अर्थ मेगु हे जुइ । सितिया अर्थ शीत वा सुति, व खुया अर्थ खुसि जुइ । थ्व ल्याखं सितिखुया अर्थ फुतिफुति मुंकातःगु पुखुलिं वइगु लः जुइसा व लागाया मनूयात सितिखु धाइ । थ्व लागा गोमारीया जःखः लाइ ।
गुथि
चौगुथि (२९४) खलकं बिस्काः जात्राबलय् भैलःखः साली । थुमित रथ सायेकेत म्येय् छम्ह बियातःगु दु । थुमिसं दुमाजु दुने यःसिँ थने छन्हु न्ह्यः अर्थात स्याक्वत्याक्व खुन्हु व म्येय् स्यानाः भ्वय् नइ । दुवाः दुने चौगुथी व मूगुथि (२९५) लाकातःगु दु । मोहनिया स्याक्वत्याक्व खुन्हु तलेजुइ सुथंनिसें छुं हे मनसे तुयुगु लं फिनाः चौगुथी व हिफः ऋद्धि व सिद्धि द्यःया न्ह्यःने दनाच्वनी । अले सुइखुम्ह म्येय् स्यानाः थुमित हे हि म्हुकी ।
खाय्मलि (२९६) धलिइ चि, चिकं दूगु प्रसादयात धाइ । खाय्या अर्थ देवीया विशेष पुजाय् छाइगु प्रसाद खः । थुकी धौ, चि, चिकं व लः ल्वाकछ्यानाः दयेकी । थुकी चाकुमरि नं तइ । मरियात येँय् मरि धाइगु खःसा ख्वपय् मारि धाइ । थुकिया पूर्वरुप मधि व मह्रि खः । तामाङ भाषाय् मथेया अर्थ मरि जुइ । डुकुछापया दनुवार भाषाय् नं मथेया अर्थ मरि, थ्वँ जुइ । नेपालभाषाय् र वर्णया पलेसा ल जुयाः खायमरि खायमलि जूगु खनेदु।

छेँ
अदुवा (२९७) लुखा मदुगु छेँया मनूयात धाइ । चपछेँ (२९८) चपाःछेँया बिचाः याइम्ह मनूयात धाइ । थ्व चपाड व छेँ खँग्वः ल्वाकज्यानाः वःगु खनेदु । चपाड धैगु गुथिछेँ जुल । उकी हान छेँ स्वानाः चपाडछेँ जूगुलिं थ्व खँग्वः अतिरेक खः । चपाछेँया व्युत्पादन चपाःछेँ तक जुइमाःगु खः । ख्वपया भाषाय् आकार अकारय् हिलाः स्वरक्षय जुइ । वयां लिपा दीर्घता क्षय जुइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – चपाड–छेँ चपाडछेँ – चपाह्रछेँ [ह्रकारीभवन] – चपारछेँ [रकारीभवन] – चपाःछेँ [अन्तिम वर्ण क्षय, क्षतिपूरक दीर्घत] – चपःछेँ [स्वरक्षय] – चपछेँ [दीर्घता क्षय] । तपोल (२९९) या अर्थ तहाकःगु पोलः वा ताःहाकःगु पौ दुगु छेँया वासिन्दा धैगु थुइकी ।
पुलांछे (३००) पुलां व छेँ स्वानाः वःगु खँग्वः खः । पुलांगु छेँया मनूयात पुलांछेँ धाइ । पुलां खँग्वलय् न्हासं थ्वःगु वर्ण न्‌ न्हापा वःगुलिं लिउनेया न्हासंथ्वः चिं (अनुस्वार) तन । थ्व स्यस्यः व ज्यापु निथी दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – पुलांछेँ – पुलांछे [अनुस्वार लोप] ।
बखुन्छे (३०१) जुयाः बखुं बासं च्वनीगु छेँया मनूयात धाइ । बखुं बलखुनि खँग्वलं वःगु खनेदु । बखुं खँग्वलय् दुगु नासिक्य वर्णया लिउने छेँ खँग्वलय् दुगु अनुनासिक नयाः छे जक जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – बलखुनिछेँ – बलखुनछेँ [स्वरक्षय] – बःखुनछेँ [आदिपदान्तवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – बखुन्छे [अनुनासिकलोप] ।
लाकुलाछेँ (३०२) लँया क्वय् च्वंगु छेँया मनूयात धाइ । थन जुइमाःगु लाकोलाछेँ खः। मध्यपश्च स्वर ओ उच्च पश्च स्वर उ जुयाः लाकुलाछेँ जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – लाकोलाछेँ लाकुलाछेँ लाकोलाछेँ ।
सलिंछे (३०३) या सामान्य अर्थ सलिं तइगु छेँ खः । थ्व छेँ सिलि लूगु छेँ जुइ । थन सलिं व सिलिं ल्वाकज्यानाः सलिछेँ जूगु खनेदु । थन सलिंया न्हासं थ्वःगु सलं छेँया न्हासं थ्वःगु सः नयाः छे जक जुल । थुकिया प्रक्रिया निथी जुइ –(क) सलिन – छेँ – सलिनछेँ – सलिंछेँ [नासिकीकरण] – सलिंछे [अनुनासिक लोप] । (ख) सिलिन – छेँ – सिलिंछेँ – सलिंछेँ [नासिकीकरण] – सलिंछे [अनुनासिक लोप] । थुकी (क) अवधारणा बल्लाःगु खनेदु ।

वास्तु
कुम्पाख (३०४) छेँया कुनय् च्वंगु पाखा खः । थुज्वःगु बनोट खास यानाः मछिंथासय् बुट्टा पिकायेगु ल्याखं दयेकी । थन च्वनीम्ह मनूयात कुम्पाख धाइ । थन कुन व पाखा स्वानाः न्हूगु खँग्वः वःगु दु । न्हापांगु खँग्वःया न लिउनेया खँग्वःया न्हापांगु आखलं सालाः म जुल, अले कुनपाखां कुम्पाखा जुल । उकी नं स्वरवृद्धि जुयाः कुम्पाख जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – कुन – पाखा श्र कुम्पाखा ृपरागत समीभवने – कुम्पाख [स्वरवृद्धि]।
खाइतु (३०५) पुखुलिइ च्वंगु तुंयात धाइ । पुखूयात खाः धाइ । व खालय् दुगु तुं खाःया तुं जुल । अनं स्रुति (या) उच्चस्वरय् (इ) हिलाः खाइतुं जुल । अन्तिम वर्णया न्हासंथ्वः सः तनाः खाइतु जक ल्यन । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – खाःया तुं – खायातु [दीर्घता क्षय] – खाइतुं [अस्रुतिभवन] – खाइतु [पदान्त नासिक्य लोप]। खाताख्व (३०६) खाताया तुतियात धाइ । खाताया तुति क्वसं च्वनीम्ह मनूयात खाताखो धाइ ।
चाकतु (३०७) चाकलाःगु तुंयात धाइ । थ्व छेँया जःखः दइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – चाकलाःतुं – चाकःतुं [आदिपदान्तवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – चाकतुं [दीर्घता क्षय] – चाकतु [पदान्त नासिक्य लोप] । चाँसि (३०८) चस्वां (चम्पक स्वां) या सिँयात ख्वपभासं धाइ । व चँसिया गुँ जूगुलिं चाँगुँ जुल । अन च्वंम्ह नारायण जूगुलिं चाँगुँनारायण धाइ । व चँ सिँया ज्या याइपिं चाँसिँ जुल । छेतला (३०९) छेँया तल्लायात धाइ । थ्व छेँया तला ल्याः खायेगु ताजिग्वः (कोटिकार) खः ।
ताहाकासि (३१०) ताःहाकःगु कःसि दुगु छेँया मनूयात धाइ । थन कःसि कासि जूगु दु । थुकिया सुत्र थथे जुइ – ताहाकःसि – ताहाकसि [दीर्घता क्षय] – ताहाकासि [स्वरक्षय] । ताहामता (३११) ज्वनाः जुइम्ह मनूयात धाइ । यँयाः पुन्हिबलय् ख्वपय् पुलुकिसि प्याखं हुइकी । उबलय् न्याप्वाः न्याप्वाः मत दुगु चिलाख च्याकी । उकियात ताहामता धाइ । थन अकार आकार जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – ताहामत – ताहामता [स्वरक्षय]।
लिवि (३१२) लिउनेया लवियात धाइ । लिवीइ छेँ दुपिंत लिवि धाइ । लाछि (३१३) सामान्य भासं शहर दुनेया चक्कंगु अप्पां सियाः दयेकातःगु थाय् खः । थ्वलिसे ज्वःलाःगु लाय्व, व ननि खः । ऐतिहासिक रूपं रथ वनीगु लँयात रथ्या मार्ग धाइ । रथ्यामार्ग हे थौंया लाछि जूगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – रथ्या – लाथ्या [लकारीभवन] – लाछ्या [सपघर्षिभवन] – लाछि [अस्रुतिकरण] । सिखो (३१४) सिँया तुतियात धाइ ।

जु लितँसा
नेपालभाषाय् दकले अप्वः छ्यलीगु लितँसा –जु खः । सामान्यतः थ्व –जु या छ्यलाबुला मचांनिसें ज्याथः व जुजुपिंत तक नं माने यायेत –जु छ्यली । तसकं यःम्ह मचाया नां हे जुजु छुइ । ख्वपय् न्ह्याम्हसितं –जु तयाः हनेगु चलन दु ।
अगजु (३१५) अवाःयात हनाबना तयाः धाःगु खः। थ्व खँग्वः अतगल व जु ल्वाकज्यानाः वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – अत – गल – जु – अतगलजु – अतगःजु [मध्यपदान्त वर्ण लोप] – अःगःजु [आदिपदान्त लोप] – अःगजु [मध्यदीर्घता लोप] – अगजु [आदिदीर्घता लोप] ।
कजु (३१६) कःचु थुवाःयात धाइ । न्हापा न्हापा बुँइ चीग्वः कय्गू ह्वलेगु चलन दु । व कय्गू लछि निला दयेवं कोलाछि हाकः जुइ । उगु कोलाछि हाकःगु कय्गू मायात कःजु धाइ । उकियात प्यलांगु हाकः जुइक कतानाः केँ खुनी । उज्वःगु कः मुंका तइम्ह कः थुवाःयात कःजु धाइ । कःजुया क्षतिपूरक मात्रा बिसर्ग दुसुनाः कजु जुइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – कःजु – कजु [दीर्घता क्षय] ।
कसुजु (३१७) कय्गू क्यलीम्हेसित धाइ । कय्गू नेवाः समाजय् न्ह्याबलें नं माः । कय्गू फ्वयाः क्यलीम्ह मनूयात कसुजु धाइ । –जु आदरार्थी लितँसा खः ।
काय्काजु (३१८) ककाय्या ज्या याइपिंत धाइ । ककाय् धैगु का नीगु कोटिकार खः । थुकिया ल्याःचाः थुकथं जुइ । च्यापुइँया छकाय्, प्यकाय्या छम्हू, २० म्हूया छप्वः, २० प्वःया छगू गांठ जुइ । का नीबलय् छकाय् निकाय् यानाः नी । का जक धायेमाःसा ककाय् धाइ । ककाय्या ज्या याइम्हसित काय्काजु धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – ककाय् – कय्का [विपर्यास] – काय्का [स्वरक्षय] । काय्का–जु – काय्काजु ।
काय्पाजु (३१९) या शाब्दिक अर्थ काय्या पाजु जुइ । काय्काजु खँग्वःया क वर्ग पाराडाइम शिफ्ट जुयाः प वर्ग जुल, अले काय्पाजु जूगु खनेदु । थुकियात श्रुतिभ्रम नं धाइ ।
कालुजु (३२०) कँ लुइकीम्हसित धाइ । न्हापा (बि.सं. २०२५/२६ साल) नेपालय् देसि साः मदु, बुँइ साः तयेत कँचा माः । कँचा लिकायेत म्होति नं २०/२५ फुट गाः खनाः जमीन दुने वनेमाः । थथे कुहां वनेत त्वाथः त्वाथः दयेका तइ । व त्वाथं जुयाः थहां कुहां जुइ । गालय् कुहां वनाः कँ पालेमाः । थथे कँ पालीपिं तसकं सःम्ह जुइ । अथे पालेत न्हापा कँ लुइकेमाः । कँ लुइकीम्हेसित काँलु धाइसा वयात समान यानाः काँलुजु धाइ । उकिया न्हासं थ्वः सः त्वखिनाः कालुजु जुल । येँ–यलया कँलु ख्वपय् काँलु जुइ । थुकिया सैद्धान्तिक व्याख्या च्वय् वनेधुंकल ।
कापाजु (३२१) कालुजुं लुइकूगु कँ पालीम्हेसित धाइ । नेपाः गालय् देसिसाः मवःनिबलय् कँगाः म्हुयाः कँ पित हयाः पानाः गंकाः उकियात साःया रुपय् छ्यलीगु खः। वि.सं. २०२५÷२६ पाखे देसि साः वल, अले थ्व कँ कायेगु चलन मन्त ।
किसिजु(३२२) ल्ह्वंम्ह मनू वा प्राणीयात किसि धाइ । किसि थें ल्ह्वनाः बांलाक ज्या याइम्हसित हनाबना तयाः किसिजु धाइ ।
कोरञ्जु (३२३) खँग्वः कोरन व जु निगः खँग्वः स्वानाः वःगु खः । कोरनया लिपांगु न नासिक्य वर्णय् हिलाः कोरं जुइ । कोरंया ओकार उकारय् हिलाः कुरन जुइ । थुकिया सूत्र थथे जुइ – कोरनजु – कोरञ्जु [स्पघर्षीकरण] – कोरंजु [नासिकीकरण] – कुरंजु [स्वरवृद्धि] ।
कुम्हरजु (३२४) कुमाःजुयात धाइ । कुम्हरया व्युत्पान निथिकं जुइफु । (क) कुम्हरजु – कुमरजु [अल्पप्राणीभवन] – कुवरजु [श्रुतिभवन]। (ख) कुम्हरजु – कुम्हारजु [स्वरक्षय] – कुमारजु [अल्पप्राणीभवन] – कुमालजु [लकारीभवन] – कुमाःजु [आदिपदान्त वर्ण लोप]। थुकी (ख) थ्व सन्दर्भलिसे पाय्छि खनेदु ।
कुतुवाजु(३२५) कोतवाल वा कोतया पिवाः खः । लाय्कूया पिवाः च्वनीम्ह हे कुतुवाःजु खः । थ्वया बलः झिम्ह मनूया ति धाइ ।
कोजु (३२६) क्वःयात मना बियाः छुनातःगु खँग्वः खः । क्वः नेवाः समाजय् बांलाःगु, बांलाःगु नितां हे सः हइम्ह झंगः खः । व झंगःयात मान बियाः छुनातःगु खँग्वः खः कोजु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – कोख – जु – कोखजु – क्वःजु [आदिपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपुरक दीर्घत] – कोजु [दीर्घता क्षय] ।
कोन्हाजु (३२७) कोल्ला क्वबीम्ह मनूयात मान तयाः छुनातःगु खँग्वः खः । कोल्ला खास यानाः श्राद्धया पिण्ड वायेत दयेकातःगु सिजःया थल खः । कोन्हा व कोल्हाया स्वापू थथे जुइ – कोन्हा – कोल्हा
[पार्शचिकीकरण] – कोल्ला [अल्पप्राणिकरण] ।
खाइजु (३२८) खायूजुया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – खायूजु – खाइजु [अस्रुतिकरण] । खाः वा पुखूया लखय् म्वाइम्ह मनूयात खाइजु धाइ । न्ह्याबलें गरिबीं लखय् च्वनाः ज्या यायेमाः बांलाक नयेमखं । वया ख्वाः खाइसे हे च्वनी, वयात हे खाइजु धाइ ।
खावाजु (३२९) खावा व जु जानाः वःगु खँग्वः खः । खावाया अर्थ ख्वःगु धौ, व–जुयाः अर्थ हनेबहम्ह जुइ । धौ ख्वय्क फी सःम्हेसित हनाः छुनातःगु खँग्वः खावाजु खः । ख्वपय् आः नं खावा धौ दनि ।
खिउँजु (३३०) ख्वाः खिउँम्ह मनूयात धाइ । तःसिंया चरम दलनं म्हय्या आर्थिक अवस्था थुलि बांमलाः कि म्हय्या छेँय् भुतू मच्याः थुज्वःबलय् ख्वाः चकनीगु खँ हे मन्त । उज्वःम्ह मनूयात किउँजु धाइ ।
खिचाजु (३३१) तसकं इमान्दार, तसकं गुण खनीम्ह, छेँ पिवाः च्वनी पशु खः । थुज्वःगु स्वभाव दुम्ह मनूयात हनाः –जु लितँसा छुनातःगु खनेदु ।
खिन्जु (३३२) खिंबाजा थाइम्ह मनूयात हनाबना तयाः धाइ । खिं बाजा छ्यंगू बाजामध्ये दकले सः बांलाःगु बाजा धाइ । उकिं थ्वयात संस्कृत भासं मृदङ्ग धाइ । मृदङ्ग थानाः तपस्या याःबलय् महाद्यः लट्ठया जुयाः थः कलाः पार्वती हे रावणयात बिया छ्वःगु बाखं स्वस्थानी बाखनय् वइ ।
गलजु (३३३) गलः तपूम्हसित धाइ । लौह तत्व म्ह्व जुयाः कथुइ प्वः वइगु ल्वय्यात नेवाःतय्संं गलः धाइ । खँय्भासं गलगाँड धाइ, अंग्रेजी Goiter धाइ । थथे गलः दुम्हेसित नेवाःतय्संं गलःदाः, खँय्तय्संं गल्लरि धाइ । थ्व गलः वःम्हसित गलजु धाइ, ख्वपय् न्ह्याम्हसितं –जु तयाः आदर यायेगु चलन दु । न्हापा थ्व ल्वय् नेपालय् तसकं हे दु । साल्ट ट्रेडिङं आयोडिन दुगु चि बजारय् हसेंलि थ्व ल्वय् म्हो जुयावन धाइ ।
ग्वराजु (३३४) ग्वाराम्ह मनूयात हनाबना यानाः धाइगु खँग्वः खः । थन नं येँ–यलया अ कार ख्वपय् आकार जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – ग्वरा श्र ग्वारा ृस्वरक्षये ।
गाइँजु (३३५) खँग्वः संस्कृतया गायन–जु खँग्वलं वःगु खनेदु । –जु आदरार्थी प्रत्ययकथं वल । गायन खँग्वःया अर्थ म्ये हालेगु खः । गायन खँग्वःया लिउनेया न्हासंथ्वः वर्ण न्ह्यःने च्वंगु आखलय् गयाः गायं जूवंगु खनेदु । गायं यलय् गायां जुल । गायां खँग्वःया लिउनेया वर्ण अर्धस्वर य उच्चअग्रस्वर इ जुल । थुकथं गाँइ जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – गायन – गायं [नासिकीकरण] – गाइं [अस्रुतिकरण, अग्रकरण] ।
घजु (३३६) घः क्वबीम्ह मनूयात धाइ । नेवाःतय् ततःधंगु ज्याखँय् घलय् लः कुबिया यंकेमाः । बुँइ ज्या याइपिं ज्यापयात नं लः घलय् तयाः हे यंकी । थुमिसं ततःधंगु जात्रा, पर्वय् नं घलय् लः कुबियाः त्वंकी ।
चुल्याजु (३३७) चुल्यां ख्वाइम्हसित धाइ । नेपाःगाःया नेवाःतय् वा बाली घाँय् लइबलय् वा तु काइबलय् चुल्यां ख्वाइ । थथे चुल्यां ख्वाइम्ह मनूयात हनाबना तयाः चुल्याजु धाइ ।
च्यःजु (३३८) सांस्कृतिक पर्व खास यानाः श्राद्धबलय् कोल्ला यंकाः खुसिइ वाइम्ह, कोल्ला सिलीम्ह मनूयात हनाबना तयाः च्यःजु धाइ । थ्व ने.सं. ८५९ या अभिलेखय् चेलक खँग्वः वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – चेलक – चेलः [अन्तिम वर्ण लोप] – चेल [दीर्घता लोप] – चेअ [उपान्त व्यञ्जन लोप] – च्यः [दीर्घसन्धि, क्षतिपूरक दीर्घ]।
छुँजु (३३९) छुँयात हनाबना तयाः जु लितँसा छुनाः वःगु खँग्वः खः । छुँया विशेषता धैगु न्ह्याथाय् नं प्वाः खनेफु, अनं दुहां वनेफु । तसकं लगनशील प्राणी खः । थथे हे लगनशील मनूयात छुँजु धाइ ।
छ्वाजु (३४०) वा छ्वाःम्ह मनूयात मान तयाः धाःगु खनेदु । थ्व छ्वाक खँग्वलं वःगु खनेदु – छ्वाक – छ्वाः [अन्तिम वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – छ्वा [दीर्घता लोप] ।
जेरजु (३४१) या अर्थ जेलावंम्ह मनूयात मान तयाः छूगु खँग्वः खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – जेर – जेल [लकारीभवन] – जेअ [अन्तिम व्यञ्जन लोप] – ज्यः [दीर्घसन्धि, क्षतिपूरक दीर्घ]। थौंकन्हय् जेरयात ज्यः धाइ ।
तसिजु (३४२) तसि ताइपिंत धाइ । थ्व विशेष यानाः छेँ दुने तसि ताइपिं सिँकःमि ज्या याइपिं खः । तिविजु (३४३) तिंप्वाः च्याकाः लँ क्यनीपिं खः । थुज्वःगु ज्या विशेष यानाः नवदुर्गा वा भैरवनाथया जात्राबलय् याइ । न्हापा द्यःया जात्राबलय् मचिकं च्याकी मखु । या त तिँप्वाः वा पं च्याकाः मत क्यनी । थुकिया मतय् किचः वइमखु । चिपा तूचिकं वा हाम्वः चिकं तयाः पित्याः (चिलाख) च्याकाहल । थथे तिंप्वाः च्याकाः मत क्यनीम्ह मनूयात तिविजु धाल ।
त्यातजु (३४४) या अर्थ भ्वाथः वा झुलिझुलि जूगु थुइकी । लं झुलिझुलि वयेक फीम्ह वा भ्वजय् त्यातः ला हइम्ह मनूयात त्यातजु धाइ ।
थुयाजु (३४५) लुइकूम्ह वा थुवाःयात धाइ । ख्वपय् या वा जूगु मेगु खँग्वः पिया खः । थ्व पिवाःया पिया जूगु खनेदु (स्वयादिसँ; पिवा) । थुवाः बुँया खः लाकि वा मेगु छुकिया खः सीमदु । थुकिया रुप ध्वनि परिवर्तन थथे जुइ – थुवाल – थुवाः [क्षतिपूरक मात्र] – थुवा [दीर्घता लोप] – थुया [तालब्यिकरण] । थपिवाल – थपिवाः [क्षतिपूरक मात्र] – पिवा [आदिपद लोप] – पिया [तालब्यिकरण] (स्वयादिसँ; पिया)।
दुगुजु (३४६) तसकं कामुक पशु खः । थसथस नवयेक जुइम्ह खः । थथे नवयेक जुइम्ह मनूयात दुगुजु धाइ । थन –जु तयाः हनाबना तःगु अर्थ चान्हि मधासे मदिक्क थःगु ज्या याइबलय् यानाः म्वः तक नं ल्हुइ मलाःम्ह जूगुलिं खः ।
धुसुजु (३४७) झिर दुम्ह हनेमाःम्ह मनू खः । म्हय् वा बोरा दुने च्वंगु वा, जाकि आदि छुं वस्तु लिकयाः नमुना स्वयेत छ्यली । थुकियात नेवाः भासं धुसु धाइ । बुँइ छुं पुसा पीत गाः खनीगु ज्याभःयात नं धुसु धाइ । थथे प्वाः खनाः पीम्ह मनूयात धुसुजु धाइ ।
धोंजु (३४८) धों दुगु छेँय् च्वनीपिं जूगुलिं धाल । थ्व कुनां स्यस्यः व ज्यापु निखलकय् नं दु । थ्व खँग्वः खम्पुइ धुंजु जूगु खनेदु । सामाजिक स्तरय् ख्वपय् यक्व पाः । धुंजु भतिभति ख्वपय् दुसां आपालं धुलिखेल नगरपालिकाया खम्पुइ (श्रीखण्डपुर) खनेदु ।
धवंजु (३४९) धवः स्वां पीपिंत धाइ । धवः स्वां तसकं क्यातु । तसकं बिचाः यानाः जक ह्वयेके फइ । यःयःथाय् ह्वइ मखु । उकिं धवःस्वांया उपमेय बियाः नेवाः समाजय् म्ह्याय्मचायात लनी । ग्वय् बीबलय् धवः स्वांया महत्व आपाः हे जुइ । थुज्वःगु स्वां दुपिं धवंजु जुल । येँ–यलया सःताहाकःगु अकार ख्वपय् नासिकीकरण जुइ । थन धवः धवं जूगु थुकिया दसु खः । थुकिया सूत्र थथे जुइ – धव – धवं [नासिकीकरण] ।
ध्वान्जु (३५०) ढंग मदुम्ह मनूयात धाइ । थुकियात नासिकीकरण जुयाः ध्वांजु नं धाइ । थुकिया सूत्र थथे जुइ – ध्वान्जु – ध्वांजु [नासिकीकरण] ।
नागाजु (३५१) ख्वपय् नागया सन्तानयात धाइ । थ्व हे नागाजुया रूपसन्दि परिवर्तन जुल कि नाय्जु जुइ । नाय्जु ख्वपय् स्यस्यः जुइ, थिमिइ ज्यापु जुइ । थुमिगु वंसया न्ह्यागु ज्याकँय् नं नागयात लुमंकाः पुजा याइ । नेपाः गाःलय् न्ह्यागु धर्म जूसां नागया महिमा यक्व खनेदु ।
पसल्याजु (३५२) पसलय् च्वनीम्ह मनूयात धाइ । थ्व विनिमय युगं ध्यबाया युगय् वंगु चिं खः । ध्यबा बियाः सामान काये बीगु जूगुया चिं पसः वल । व पसलय् च्वनीम्ह हे पसल्या जुल ।
पहिजु (३५३) पंया ज्या यानाः मनूयात माःगु ज्वलं दयेकीम्ह मनू खः । थुमित पही, पइ वा पहरी धाइ । थुपिं गोदावरी नगरपालिकाया तौखेल, धाउलोहं, लेले, सलिमटार, बुरुञ्चुली, जामुने, थोकरपा, पनौति, बल्थलीइ ख्वातुक्क हे दु । थुमिसं थःत नेवाः मखु धकाः बिस्कं हे जातिकथं आदिवासी जनजाति राष्ट्रिय उत्थान प्रतिष्ठानय् नां दुतिउँगु दु । ख्वपया पहिजु नेवाः हे खः ।
ब्रम्हजु (३५४) या अर्थ ब्रम्हुजु खः । थ्व ला मनःपिं अय्लाः थ्वँ मत्वंपिंत धाइगु खँग्वः खः । बाइजु (३५७) बय्चा पुइम्ह मनूयात धाइ । बय् बाय् जुइ, छाय्धाःसां येँ–यलया अकार ख्वपय् आकार जुइ । जु ला आदरार्थी लितँसा जुल ।
बागजु (३५८) चीधिकःम्ह मनूयात धाइ । थन बागःया दीर्घता तनाः बाग जक जूगु दु । थ्व विशेषता ख्वप वा ख्वपभाय्या किचः लाःगु दक्व थासय् खने दैगु भाषावैज्ञानिक चरित्र खः ।
बेकोजु (३५९) ब्यक्वःम्ह मनूयात धाइ । शारीरिक आकृति जक मखु खँ ल्हाइबलय् नं चाःचाः हुइकाः खँ ल्हाइम्ह मनूयात नं ब्यक्वः हे धाइ ।
ब्वेजु (३६०) खँ ल्हाइबलय् मनूतय्त आकसय् ब्वयेकीम्ह मनूयात धाइ । थुज्वःगु छगू कुनां बतास नं दु (स्वयादिसँ; बतास) । ब्वःझंगःयात नं ब्वय्जु धाइ । थुकिया हिज्जे बोय्जु च्वइपिं न दु, खँ छगू हे खः, हिज्जे जक पाःगु खनेदु ।
भाताजु (३६१) हथासं हथासं जुइम्ह मनूयात धाइ । अथे हे भांतां लं फीम्ह मनूयात नं भांताजु हे धाइ । थुकिया नासिक्य सः दुसुनावंगु दु ।
भोखाजु (३६२) भुखाचं वःगु खनेदु । भुखाय् ब्बःबलय् बूम्ह मनूयात भ्वखाय् वा भ्वखा धाइ । जु आदरार्थी खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – भुखाच श्र भुखाय् ृअन्तिम व्यञ्जन लोपे – भुखाः [अन्तिम वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – भ्वखाः [स्वरक्षय] – भ्वखा [दीर्घता क्षय] ।
मगजु (३६३) या अर्थ मगः खः । थुपिं तसकं सोझा जुइ । थःत स्याःगु खँ नं कने मसः । नेवाःतय्संं सीम्हयात नं मगःसि धाइ । थ्व सनी मखु, छुं धाइ मखु । उकिं धाःगु जुइमाः । मनू सीबलय् यनेत मगःननि धकाः सी लँ हे बिस्कं दइ । मुस्याजु (३६४) चिलाख च्याकीम्ह मनूयात धाइ । जात्रां मुस्याः च्याकेमाःगु नेपाःगाःया चलन खः ।
लवजु (३६५) लवत खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – लवत – लवः [अन्तिमवर्ण क्षय] – लवः [क्षतिपूरक दीर्घत] -लव [दीर्घता क्षय] – लः [अन्तिम व्यञ्जन लुप्त, क्षतिपूरक दीर्घत] । लाखाजु (३६६) लाखामरि खास यानाः ब्याहाबलय् बिउ वनीम्ह मनूयात धाइ ।
सकिजु (३६७) दकले अःपुक, मेहनत म्हो जक यानाः बुइगु छभी जक पुसा (Monocotyledonous seed) दुगु वाउँचा खः । थ्व भिटामिन ए या बांलाःगु स्रोत खः । फकं सनाः यँयाः पुन्हि व मेमेगु शुद्ध पर्वय् नं माः । थुकियात सकि हे माः । थथे फकं दुम्ह मनूयात सकिजु धाःगु खनेदु ।
साँय्जु (३६८) सँदेसया विज्ञ खः । थ्व साय्जु, सँय्जु, सैजु वा साँजु स्यस्यः वा ज्यापु निगुलिं समाजय् दु । थ्व जातिगत कुनां मखुसें प्रशासनिक अड्डाया विज्ञकथं वःगु बिनां खः । उकिं थ्व ज्यापु व स्यस्यः निखलकय् नं दु (स्वयादिसँ; सैजु) । सँय्या अर्थ सँदेस वा तिब्बत जुइ । ख्वप नेवाः भाषाय् अकारान्तयात आकारान्त उच्चारण जुइ । मध्यवर्ण तसकं संकुचन जुयाः साँय्जु खँग्वः साँजु जूगु खनेदु । थुकिया
प्रक्रिया थथे जुइ – साँय्जु श्- सँय्जु [स्वरवृद्धि] -श्र साँजु [मध्यस्वर लोप] ।
हेंगोजु (३६९) हेँग्वाःया ज्या याइम्ह मनूयात धाइ । मिलापु सिँ स्यानाः ह्यंग्वाः पिकाइ । थथे ज्या याइपिंत हेंग्वाःजु धाइ, ख्वपय् हेंगोजु धाइ । थुकिया प्रकिया थथे जुइ – हेंग्वालजु – हेंग्वाःजु [अन्तिम वर्ण लोप] – हेंगोजु [स्वरवृद्धि]।

ज्या
अवाल (३७०) अःगलय् अप्पा उइपिंत धाइ । अवाल अतपालया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – अतपाल – अःपाल [आदिपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – अःवाल [स्रुतिकरण] – अःवाः [उत्तरपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – अवाः [दीर्घता क्षय] – अवा [दीर्घता क्षय] । अवालं ख्वपया तलेजु, न्यातपौ, भैलद्यःया देगः व मेमेगु देगःया बुसादँबलय् सुसुपिचु याइ । पौ स्यन कि ल्ह्वनी ।
कुमाल (३७१) कुम्हारया व्युत्पादन खः । जुजु भुपतिन्द्र मल्लं ने.सं. ८२२ स ख्वपया तौमढि त्वालय् न्यातपौ देगः दयेकूबलय् ज्या ब्वथल । चाया थलबल दयेकीपिं कुमालतय्त निब्व थल । (क) ‘सियुज्या याक कुमाल’ (३७२) चाया थलबल छकः छुयाः ह्याउँकीम्ह कुमाःयात धाइ । थ्वयात थावने कुमाल (३७३) नं धाइ । हाकु कुमालं हे नवदुर्गा द्यःया ख्वाःपाः दयेकेत चा विधिपूर्वक पुजा याइ । (ख) ‘हाकु ज्या याक कुमाल’ (३७४) हाकुचायात निकः छुयाः हाकुगु थलबल दयेकीम्ह मनूयात धाइ । थ्वयात कोवने कुमाल नं धाइ । कुमाल खँग्वः कुम्हारया व्युत्पादन खः – कुम्हार – कुमार [अल्पप्राणिभवन] – कुमाल [लकारीभवन] ।
खम्बु (३७५) या अर्थ खःमू जुइ । थ्व अमू छखे जक दुगु तालजुपाः खःसा खमू निखे दुगु ताल्जुपाः खः । ताल्जु थें यानाः क्वबियाः सामान ल्ह्यइगु ज्वलं खमू खः । खमू ज्वनीम्ह मनूयात खम्बु धाइ । थन खमू खँग्वःया लिउने ब आगम जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – खवमुल – खःमुल [आदिपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – खःमू [उत्तरपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – खम्बू [ब आगम] ।
खर्बुजा (३७६) काहार बाजाया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – काहारबाजा – काहरबाजा [स्वरवृद्धि] – कहरबाजा [परागत समीभवन] – खरबाजा [महाप्राणीभवन] – खर्बाजा [अक्षरलोप] – खर्बुजा [स्वरवृद्धि] । काहाबाजा पुइपिंत खर्बुजा धाइ । येँय् काबुजा धाइ (स्वयादिसँ; कावुजा) ।
घांसि (३७७) घाँय् लइम्ह मनूयात धाइ । थ्व खय्भाय् खःसां नेवाःत लिक्क खय्त नं दुगुलिं जःलाखःलाया भाय् नेवाः लागाय् वःगु खनेदु ।
चिकंबञ्जार (३७८) चिकंया व्यापार लाय्कूलिसे याइम्ह भाजुयात चिकंबञ्जार धाल । चोकमि (३७९) या अर्थ च्वकाबजि मीपिं खः । जुवाल (३८०) लँजुवाः खः। थ्व बिनां स्यस्यः समाजय् नं दु (स्वयादिसँ; जुवाः)।
ज्यापु (३८१) या अर्थ ज्यालिसे पुनाच्वंगु खः । थुकी ज्या व पु ल्वाकज्याइ । ई.सं १३८० या अभिलेखय् ज्यापोमि उल्लेख जुयाच्वंगु दु । । ज्यापोया व्युत्पादन ज्यापु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – ज्यापोमि श्र ज्यापुमि ृस्वरवृद्धिे । ज्यापोमिया आक्षरिक अर्थ ज्याया अर्थ ज्या, पोया अर्थ पु वा माः, मिया अर्थ मनू जुइ । ‘ज्या यायेफुम्ह मनूयात ज्यापु’ धाइपिं नं दु । थुकिं शारीरिक सामथ्र्य थुइकीगु थौंया व्याख्या जुल । नेपाःया सामाजिक व इथ्नोलिङ्गुष्टिक व्याख्या कथं सदां ज्याय् तक्यनीम्ह जुइ । गोपालसिं नेपालीजुं ज्यापुया अर्थ ज्या व तौलिवा धकाः छ्यानादीगु दु । ओकुबहाल, मिखाबहालया ने.सं. ८५४ या छगू ताडपत्रय् ज्यापु पुचःयात भावो (३८१) खँग्वः छ्यलातःगु खनेदु ।
ज्यापुआचाजु (३८२) ज्यापुया आचाजुयात धाइ । थुमित भैलःआचाः (३८३) वा भैलः नं धाइ । थुमिसं सरकारी भ्वँतय् कर्माचार्य हे च्वइ ।
दंगोल (३८४) बुँ नापी याइम्ह खः । ने. सं. ६०० पाखे छ्यलाबुलाय् वःगु ‘दंगुलिक’ खँग्वलं डंगोल खँग्वः वःगु खनेदु । न्हापांनिसें हे बुँ नापी याइपिं जूगुलिं डंगोल समुदायया प्रतिष्ठा बांलाः ।
दुवाः (३८५) दुवाल (३८६) या ज्या ध्वाखा पिवाः वा रक्षा याइम्ह मनू खः (स्वयादिसँ; दुवाः) । दुवाः स्यस्यः व ज्यापु निखलकय् नं दु । ध्याक्व दुव (३८७) ध्याक्वया द्वारे खः। मथ्यादुवाल (३८८) मथ्याःम्ह द्वारे खः । याकादुव (३८९) याकःम्ह द्वारे खः। हाकु दुवाल (३९०) हाकुम्ह द्वारे खः ।
नायभारि (३९१) भ्वजय् भलिं जुइपिं मध्ये नायः जुइम्ह मनू खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – नायःभरिं – नायभरिं [दीर्घता क्षय] – नायभरि [नासिक्य ध्वनि क्षय] – नायभारि [स्वरक्षय] ।
ब्यः (३९२) जंगलया सिँ फाइम्ह मनूयात धाइ । थुमित यलय् ब्यं धाइ (स्वयादिसँ; ब्यं) । थुमिसं सिँ फायाः सम्बन्धित थासय् थ्यंकी । राणातय्संं थ्व ज्या तामाङ्गतय्त याकल । बाला (३९३) पुलांगु धुँसिँ (साल) व चाँपया सिमा पालीम्ह मनूयात धाइ । ब्यथी (३९४) फल्चा, पुखुलिइ बुयावःगु घाँय् पुइम्ह मनूयात धाइ । बोस्यो (३९५) पुलांगु सिमा लीम्ह मनूयात धाइ । मनूतय्सं पिनातःगु सिमा व झारपात लिसे सम्बन्धित खँग्वलं नं कुनां तयातःगु दु ।
बासुकला (३९५) बांलाक सु कलि चीम्ह मनूयात धाइ । थन बाया अर्थ बँ, सुया वामा सु, कलि कलि चिनीम्ह मनू जुइ। बँ ख्वपय् बाँ जुइगु नियम च्वय् वनेधुंकल । कलिया कला जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – बँसुकलि – बाँसुकलि [स्वरक्षय] – बासुकलि [नसिक्य ध्वनि क्षय] – बासुकल्या [श्रुतिकरण] – बासुकला [श्रुतिक्षय] । थुकिया अर्थ बुँइ च्वंगु सु कले बांलाक ची सःम्ह मनूयात बासुकला धाइ ।
महर्जन (३९६) महत व जन ल्वाकछ्यानाः ज्यानातःगु खँग्वः खः । थुकिया अर्थ महत ‘मूवंम्ह’ व जन ‘मनू’ जुइ । थुकिया प्रायोगिक अर्थ मदयेक मगाःम्ह मनू जुइ । वर्णाश्रम दुपिं व मदुपिं निखलः नेवाःया नं मंकाः मनू जूबलय् मदयेक मगाःम्ह हे जुल । थ्व समष्टी खँग्वः खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – महत् – जन श्र महत्जन श्र महर्जन ृरकारीभवने ।
सिमाछ्वा (३९७) पुलांगु सिमा लिनाः न्हूगु पीम्ह मनूयात धाइ । सिमालि (३९८) सिमा लीम्ह मनूयात धाइ ।
सुवाल (३९९) तलेजुया सुवाः खः । ख्वपया सुवाःत तलेजुइ तकं थ्याःपिं खः । तलेजुइ पुजा यायेत सुवाःतय्सं भ्वय् ज्वरे याइ । ख्वपया इपाछेँया १२ खा छेँया राजोपाध्यायत (थुपिं तलेजुया नं मू पुजारी खः) सित धाःसा न्यान्हु दुकुन्हु सँ खानाः ब्यंकाः नीसि यानाः न्याफा जाकिया जा थुयाः सीम्ह मनूया म्ह ज्यानाः न्यान्हुमा तइ । झिन्हु दुकुन्हु थुमिसं नं क्रिया च्वंम्हसिनं थें हे ब्यंकी ।
थुमिसं हे राजोपाध्यायतय्गु कू पुजा याइ अले कू नं क्वकाइ । कू पुजा याकेगु धैगु थः तसकं सतीपिंत जक याकी । थुकथं सुवाःतय्त राजोपाध्याय खलकं म्ह्याय्मचां याइगु ज्या फुक्क याकाः थुमित म्ह्याय्मचायात थें इज्जत बियातःगु खनेदु ।
सुवाःत तलेजुइ जा थुइपिं स्यस्यः जातिं वःगु खनेदुसां लिपा ज्यापु जूवंगुलिं थुमिगु थःगु त्वाः मदु । उकिं थुमित त्वाःमदु ज्यापु नं धाइ। सिम्रौनगढया लिपांम्ह कर्णाटवंशी जुजु हरिसिंहदेव थःगु राज्य त्वःताः नेपालय् बिस्युं वल । उबलय् वं ज्वना वःम्ह थः इष्टदेवी तुलजायात छम्हसिनं नित्य भोग जोरे याइगु जुयाच्वन । वयात सुवाल धाल ।

ज्याभः
मनुखं छ्यलीगु हलंज्वलनं कुनां–बिनां छुना तइ । वातांकछि (४००) भाजनय् अन्न संकेगु पंया कथि खः । नेवाः नसा आपाः थे भाजनय् सियाः नइ । कःनि, छुस्या, मुस्या, ताय्, बकुला, वा, माय्, मू सियाः नइ ।
फेलू (४०१) थाज्या थायेत का तुलेगु ज्याभः सामानयात फ्यलू धाइ । फ्यलुइ ककाय् तयाः यनं तुली । अथे हे वारपिन याइबलय् का फ्यलु दाय तुली ।
स्वानेपा (४०२) स्वाने दिकेगु खिचाखः खः । मनू छेँय् थाहा कुहां जुइत स्वाने माः । स्वानेलिक स्वानेबाः नं दइ । वहे स्वानेबाः स्वानेपा जूगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – स्वानेबाः – स्वानेबा [दीर्घता क्षय] – स्वानेपा [अघोषिकरण] ।
भैलःतेप (४०३) भैलःद्यः च्वयातःगु त्यपयात धाइ । थ्व विशेषतः थ्वँ वा अय्लाः जाःगु थल जुइ । कुमाःतय्सं भैरवया ख्वाःपाः तयाः नं त्यप दयेकी । थुकियात भैलःत्यप धाइ । येँया पचलि क्वं, खोनाया सिकालि क्वं थुज्वःगु भैलःत्यप खः ।

थाय्बाय्
मनूया कुनां–बिनां थाय्बाय्लिसे स्वाका छुइगु चलन गाक्क हे खनेदु । ख्वपया ज्यापुत नं वहे जागा दुने लाःगु खनेदु । थुकी दुने प्यथीकं थाय्बाय्या ल्याखं म्हसीकी ।
य् लितँसा
थाय्या नां अकारान्त जुल धाःसा स्थानवाचक लितँसाय् च्वनी । थ्वहे बिनां नं जुइ । य् लितँसा खास यानाः तःधंगु देय्या मनूयात जक धाइ । नेपालभाषाया स्वभावकथं ख्वप व यलया मनूयात जक य् लितँसा तयाः म्हसीकी । थन वःगु पलाञ्चोके खँय् भाषाया किचलं दाःगु खनेदु । ख्वपय् (४०४) ख्वपया मनूयात धाइ । चुके (४०५) चुकया मनूयात धाइ । तजले (४०६) तःजः दुगु छेँया मनूयात धाइ । द्वारे (४०७) द्वारय् च्वनीम्ह मनूयात धाइ । पलाञ्चोके (४०८) या मनूयात धाइ ।

आलि लितँसा
आली प्रत्यय नेपाली भासं छुनातःगु थाय्या नामय् जक वःगु खनेदु । नेपाली भाषाय् आकारान्त खँग्वःया लिपा – आली प्रत्यय स्वानाः वासिन्दावाची प्रत्यय दयेकुगु खनेदु । गथेकि बनेपाली, बुइपाली, रोल्पाली, पाल्पाली इत्यादि । छुं नं थाय् विशेषया नां गथे खः अथे हे कुनांया रुपय् छ्यःगु खनेदु । गोर्खालि (४०९) गोरखाया मनूयात धाइ ।

थाय्
थाय्या नां हे कुनां जूगु नं खनेदु । ओकार (मध्य पश्चस्वर) उकार जूगु (उच्च पश्चस्वर) हिलाः उ जुइ । येँया अकार ख्वपय् आकार व येँया ओकार ख्वपय् उकार जुइ । थिमि (४१०) थिमि थाय् नं खः, मनू नं खः । थैव (४११) यलया गोदावरी नगरपालिकाया छगू गां खः, थ्व बिनां नं खः । नेपाल (४१२) नेपाःगाः नं खः, मनू नं खः ।

मि लितँसा
मि नेपालभाषा व आपालं चिनीया–तिब्बति परिवारया भाषाय् मनू थुइकीगु खँग्वः खः । मि सीप, वासिन्दा व अवस्था थुइकीगु लितँसा खः । मि प्रत्यय चीधंगु थाय्या बासिन्दायात छ्यली ।
नालामि (४१३) नालाया मनूयात धाइ । भ्वमि (४१४) भोंतया मनूयात धाइ । यमि (४१५) यँेया मनूयात धाइ । यँेदेय् आः संघीय राजधानी खःसा शाहकाल न्ह्यः थुकिया हैसियत गां खः । उकिं यमि धाःगु खः ।
मि प्रत्यय खास यानाः पुलांगु नेवाः बस्ती वा वया राजनैतिक, आर्थिक रुपं प्रभावकारी जूगु थाय्या लिउने छ्यःगु खनेदु । मेथाय् अनौपचारिक खँल्हाबल्हाय् प्रायः छ्यलाच्वंगु ‍खनेदु । साकुमि (४१६) सँक्वया मनूयात धाइ । थन रूपसन्धि परिवर्तन जुयाः जक थथे जूगु खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जइ – सँक्वमि – सकुमि [स्वरवृद्धि] ।

थुवाः
मनूतय्गु जःखः दुगु सामान व्यवस्थापन याइम्ह, लजगाः, छेँया थुवाः, नाइके, भण्डारेपाखें वःगु कुनां थन लाःगु दु ।
किबानायः (४१७) केँ, ब, व नायः जानाः थ्व खँग्वःया निर्माण जूगु खः । मध्यअग्रस्वर उच्चअग्रस्वरय् हिलाः (स्वरवृद्धि) कि जूगु दु । अथे हे मध्यनिम्नपश्चस्वर अ निम्नपश्चस्वर आ (स्वरक्षय) जुयाः वा जूगु दु । नायकया अन्तिम व्यञ्जन क् लुप्त जूगु दु अले क्षतिपूर्ति स्वरुप यः जूगु दु, गुगु स्वरवृद्धि जुयाः यो जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – केबनायक – केवनायः [अन्तिम वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – केवानायः [स्वरक्षय] – केवानाय] [स्वरवृद्धि] ।
किलम्बु (४१८) किलं नःगु बुँ दुम्ह मनूयात धाइ । थ्व खँग्वः किल, न, बुँ स्वानाः वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– किल–न–बुँ – किलनबुँ – किलंबुँ [नासिकीकरण] – किलंम्बु [परागत समीभवन] ।
चवाल (४१९) चवपालं वःगु खनेदु । चछि न्हिछिया च्यागू प्रहर दइ । न्हिछिया प्यंगू प्रहर दइ । प्यंगुलिं प्रहर पिवाः च्वनीम्ह गुथि छेँया नायःयात चवाल धाःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – चवपाल – चःपाल [आदिपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – चपाल [दीर्घता क्षय] – चवाल [श्रुतिकरण] ।
देसार (४२०) देश व पाल ल्वाकछ्यानातःगु खँग्वः खः। थुकिया आक्षिरक अर्थ देश ‘देस’ व पाल ‘मनू’ अले प्रायौगिक अर्थ देशया रक्षा याइम्ह जुइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – देस – पाल – देसपाल – देसवाल [श्रुतिकरण] – देसवार [रकारीभवन] – देसवाः [अन्तिमवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – देस्वाः [अक्षर लोप] – देसाः [श्रुतिक्षय] । देसार जाति वादे, थैव, मछेगां, छम्पि, दुकुछाप, बुंग, झरुवारासी यानाः १४०० म्ह ति दु । थुमिगु कुनां सन्सि (४२२), माय्के (४२३), खोसिं (४२४), च्वकि (४२५), ग्वांगे (४२६), त्यापा (४२७) दु ।
पोतामहा (४२१) कर काइम्ह सैनिकयात धाइ । पालुमहा (४२२) तलेजु भवानीया पुजाबलय् पालु, फकं, तु, पालुमा बुँइ फ्वना हइ ।
प्रजापति (४२३) ब्रह्माया काय् खः । प्रजा धायेबलय् मनू व पति धायेबलय् मालिक अर्थात मनू व सकल प्राणीया सृष्टि प्रजापति ब्रम्हां यात धाइ । चाया थलबल नापं कलाकृतिया सृष्टि याइपिंत प्रजापति धाइ । यजुर्वेदकथं सृष्टिकर्ता वा रचनाकारयात प्रजापति धाइ । कुमाःतय्संं थःपिं ब्रम्हाया वंश धाइ । भारतया प्रजापति वंशावलीकथं ब्रम्हाजी प्रजापति नांया छम्ह ऋषिं सृष्टि याःगु खः । चाया ज्या याइपिं कुम्भकारया सन्तान जूगुलिं आः तक नं भारतय् थःपिनिगु थर कुम्भकार च्वइ । चाया लः तयेगु धम्पयात संस्कृत भासं कुम्भ धाइ । कुम्भकार खँग्वः कुम्हारं कुमाः जूगु खनेदु (स्वयादिसँ; कुमाः)। हाकुभाला छीपिं छथ्वः कुमाः नवदुर्गालिसे नालां वःगु धाइ । प्रजापति वा कुमाः दुने यक्व बिनां दु । थुकिया चर्चा थिमि व येँया ज्यापुया झ्वलय् जूगु दु ।
भासिमा (४२४) भ्वासिमहाया व्युत्पादन खनेदु । पोतामाहा (४२५) शक्ति दयाः भ्वासि जूगुलिं भ्वासिमहा जूगु धाइपिं नं दु । पोतामाहानं कर म्हइ । भ्वासिमहा खँग्वःया भ्वाया श्रुति क्षय जुयाः भा जक ल्यन । अथे हे महाया अन्तिम महाप्राण हा या प्राण क्षय जुयाः आ जुल । उगु म आलय स्वानाः मा जक बाँकी जुल । थुकथं भ्वासिमाहा खँग्वः भासिमा जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – भ्वासिमहा – भासिमहा [श्रुतिक्षय] – भासिमां [नासिकीकरण] – भासिमा [अतिरेक क्षय] ।
महाभावो (४२६) तःधंम्ह सेवक खः। भावो ज्यापुयात सम्बोधन याइगु समष्टी खँग्वः खःसा महाभावो तःधंम्ह ज्यापु धाःगु खनेदु ।
सलाँच्यः (४२७) सलच्यःया ख्वप भाषाया खँग्वः खः । न्हापा यातायातया साधन सल ति बांलाःगु मेगु मदु । सलया सेवा कायेत सलया सेवा नं यायेमाः । अथे सेवा याइम्ह मनूयात सलच्यः धाइ । ख्वप नेपालभाषाया विशेषता येँ–यलया अकार आकार जुइ, वयांलि आकार नासिकीकरण जुइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – सलच्यः – सलाच्यः [स्वरक्षय] – सलाँच्यः [नासिकीकरण] ।

नसात्वँसा
मनूतय् न्हियान्हिथं नयेमाःगु नसात्वँसा जा, केँ, तरकारी, अचार, बजि, मरि, सि (फलफूल) आदिया नामं नं कुनां तइ ।
आगन्जा (४२८) आगमय् च्वंगु जा काइपिंत धाइ । आगं आम्नाय दुपिं नेवाःतय्गु पुजाकू खः। थन छता खँ थुइकेमाःगु खँ छु धाःसा नेवाः जाति छगू हे जक जातया पुचः मखु । ज्यापु समाज नं छगू जक पुचः मखु, थुकी थीथी पुचः दु । उलि मध्ये आम्नाय दुपिं ज्यापुतय्संं आगं तयाः पुजा याइ ।
कस्ति (४२९) खास यानाः पुजायात माः । कस्ति सामान्य मनुखं नइ मखु । प्रसादया कस्ति नःपिं मनूतय्त कस्ति बिनां छुत ।
कावले (४३०) काउलियात धाइ । काउलि साइप्रसं बेलायत जुयाः दक्षिण एसियाय् वल । लिपा यलय् नं थ्यंकः वल । ख्वपयापिंसं काउलि पी मसयाः यलय् वनाः न्याइ । लिपा ख्वपयापिंसं पी सयेकल । यक्व काउलि सयेकूगुलिं वया बिनां हे कावले जूवन ।
खाइसि (४३१) विसुद्ध नेपाःगाःया फल खः । मनूयात खुगू सवाः माः धाइ । उकी खायु शरीरयात माःगु छता सवाः खः । खायुगु सवाः दुगु फल खाइसि दुम्ह मनूयात खाइसि धाल ।
ख्वाय्मालि (४३२) लीया थायेगु बाजंया नां खः । थ्व बाजं ख्वातुगु झ्याली खः । ख्वातु व मारिया संयोगं थ्व खँग्वः वःगु खनेदु । ख्वातुपाखें ख्वाय् जूबलय् ध्वनि प्रक्रिया थुकथं खनेदु – ख्वातु – ख्वाचु [स्पघर्षीभवन] – ख्वाच [स्वरक्षय] – ख्वाअ [व्यञ्जन लुप्त] – ख्वाय् [स्वरवृद्धि] ।
गोजा (४३३) नेवाः पुजाय् छ्यलीगु च्वकाबजि न्हायाः दयेकीगु खः । थ्व विशेषतः तान्त्रिक पुजाय्
छ्यली । गोजा दयेकीम्ह मनूयात गोजा बिनां छूगु खनेदु ।
चाकुमनी (४३४) चाकु नये मजिउम्ह मनूयात धाइ । थुकिया अर्थ मसियाः नेपालीकरणया लोभं चक्रमणी खँग्वः छ्यलाहःगु दु । चाकुमारी (४३५) चाकुमरियात धाइ । नेवाः समाजय् भ्वय्पतिकं चाकुमरि माः । छुं नं उत्सवय् चाकुमरि मा हे माः । थुकियात थौंया समाजय् मरि धाइ ।
छुस्याकि (४३६) छुस्यायात धाइ । छुस्या
धैगु सियातःगु छ्व खः । कि धाःगु अन्न खः, खास जाकिया पुलांगु खँग्वः खः । छुस्याबाग (४३७) सियातःगु छ्वया बागः खः । थुकिया लाक्षणिक अर्थ दकले कम जुइ ।
छोसकोस (४३८) छ्वया ग्वः त्वपुइगु ख्वलायात धाइ । थुकियात थौंया भासं छ्वस धाःगु छ्वया ख्वला, कोस धाःगु पुसा वा ख्वला खः ।
तुसिबाख्य (४३९) तुसिबागः नइगु ख्यःयात धाइ । तुसिबागः नेवाः समाजय् लोकंह्वाःगु बाखं खः । वा सामाबलय् वा पाइगु खलय् बहनी पियाच्वनेमाः । अन यक्व मस्त दइ। व इलय् कनीगु बाखं तुसिबागःया खः । थथे तुसिबागःया बाखं कनीगु ख्यःयात तुसिबाख्यः धाल । तुसिबाख्यःयात तुल्सिवाख्यः (४४०) च्वःगु खनेदु ।
पाछै (४४१) चिनिया पे–त्साइ खँग्वलं वःगु खनेदु । चीनय् पाछैयात पे–त्साइ धाइ । नेवाः भुतुलिइ दकले आपाः बुइगु वाउँचा खः । पाछै पीपिं ज्यापुयात पाछै धाइ । येँय् पाछै ज्यापुया नामं न्यतय् पाछैगल्लि त्वाः हे दु ।
प्याथ (४४२) आकृति स्थीर लायात धाइ । थुकिया लाक्षणिक अर्थ कथं फुर्ति मदुम्ह सुतिं जुइम्ह मनूयात प्याथः धाइ । ख्वपय् दीर्घता लोप जुइगु सामान्य खः । उकिं प्याथ जुल ।
बजिक्वः (४४३) वा क्वय्क सियाः बजि ल्हुयाः मीम्ह मनूयात धाइ । न्हापा बजि ल्हुइगु कलघर मदुबलय् मनूतय्संं छेँय् वा मनाः, सियाः उगलय्, कुतिइ बजि ल्हुइ । उगःया बजि ख्वातुइ सा कुतया बजि सालुइ ।
भिंबजि (४४४) भ्वय् सिधयाः कन्हय्खुन्हु
भ्वजय् ज्या याःपिंत सःताः नकीगु भिंबजि धाइ , येँय् थुकियात भिंब्यलि धाइः । मुस्याकि (४४५) मुस्याया ग्वःयात धाइ । थुकिया वर्णन छुस्याकि खँग्वःया सन्दर्भय् वनेधुंकल ।
सकि (४४६) फकंया पु खः । सकिजु (४४७) या सन्दर्भय् जुइधुंकूगुलिं थन लिसा मकया । साँचिन (४४८) या अर्थ सां चि नः धाःगु खः । थ्व मनूया स्वभावकथं छुनातःगु बिनां खः । सिंकेमन (४५९) सिंके मनीगुलिं सिंके मनइम्ह मनूयात धाइ । सिंकेमनी (४६०) सिन्के नये मजिउम्ह मनूयात धाइ । सिंकेँ लैं फिनाः दयेकीगु सनाः खः । थ्व परम्परागत भ्वजय्, खास यानाः दुःखं च्वनीबलय् चि नये मजिउ ।
सिपुसा (४६१) सियागु पुसा दुम्ह मनूयात धाइ । न्हापा आः थें पुसा कायेत नर्सरी मदु । मनूतय्सं थःथःपिंसं ज्या इनाः तइ । थुकिया छता खँ थथे नं दु– सिपुसाः भाःत मदुम्ह भौया प्वाथय् दत खनिं । माजुम्ह अजू चायाः भौयाके न्यंबलय् भौमं थः सीम्ह भाःत चान्हय् वयाः ख्याः याः वइगु खँ कन ।
माजुम्ह पत्याः जुयाः सुम्क च्वन । छन्हु चान्हय् थः भौ मिजंलिसे ख्याः यानाच्वंगु सः तायाः सु धकाः भौया क्वथाय् स्वः वन । अन भौ जक दु, मेपिं सुं हे मखन । धात्थें भौ थः सीम्ह काय्लिसे हे ख्याः यानाच्वंगु खँय् पत्याः जुल । थथे सीम्ह मनूया पुसा दुम्ह मचा धकाः सिपुसा कुनां तयाबिल ।
हाम्व (४६२) चिकंया स्रोत खः । हाम्वःयात संस्कृत भासं तैल धाइ । हाम्वः तिसिनाः पिकाइगु जूगुलिं चिकंयात तैलम धाइ । खँय्भासं तेल धाल । थ्व हाम्वः भिंगु ज्याखँय् माः । यलया हे जलदेसय् हामोल कुनां दुपिं ज्यापुत दु । उमिगु ज्या गुथिया सः न्यंकेगु खः ।
बन्जाः
उप्वः नेवाःतय्गु लजगाः धैगु हे बनेज्या खः। थ्व बनेज्या याइपिंत नेवाः भासं बन्जाः व खँय् भासं बन्जार धाइ । थ्व वस्तु विशेषया ब्यापार अर्थात् बनेज्या याइपिंत म्हसीकेत थ्व खँग्वः छ्यली ।
आलुबन्जार (४६३) आलु मीम्ह मनूयात धाइ । गाबन्जार (४६४) गा मीम्ह मनूयात धाइ । जाकिचुंबन्जार (४६५) जाकिचुं मीम्ह मनूयात धाइ । जाकिबन्जार (४६६) जाकि मीम्ह मनूयात धाइ । तुकंबन्जार (४६७) तुकं मीम्ह मनूयात धाइ । देउबञ्जार (४६८) देव वा द्यः मीम्ह मनूयात धाइ । पालुबञ्जार (४६९) पालु मीम्ह मनूयात धाइ । फौबञ्जार (४७०) फक्व जक ब्यापार याइम्ह मनूयात धाइ । फगुया लिपांगु व्यञ्जन क्षय जुयाः फउ जुइ । फूगु वस्तुया ब्यापार याइम्ह फउबञ्जार खः।
लुबञ्जार (४७१) लुँ मीम्ह वा लुँया तिसा दयेकीम्ह मनूयात धाइ । खास यानाः लुँया कारोबार बरेतय्संं याइ । सिंबञ्जार (४७२) सिँ मीम्ह मनूयात धाइ ।

लवत
नेवाःत छगू हे जक नश्ल, वर्ण, धर्मया शुद्ध समुदाय मजुसे थीथी इलय् उत्तर व दक्षिणं वःपिं मंगोल व आर्य मूलया मनूतय्गु मिलनं पिहांवःगु वर्णशंकर समुदाय खः । थुमिगु वर्ण, भाषा व स्वभावय् उगु छाप बांलाक खनेदु । नेपाःया भूमि स्वखेरं भारतवेष्टित जूगुलिं यानाः मेगु समुदायत थें नेवाः समुदाय नं दक्षिणया सांस्कृतिक, सामाजिक, राजनीतिक, धार्मिक बन्धनं मुक्त जूगु खने मदु । वर्णशंकर जुयाः बूम्हसिया छुं ल्हाः मदु । वया समुदायया भाषाय् यच्चुक किचः लाःगु दसि न्ह्याथासं दु थें लवत खँग्वः नं भ्तजलय ष्लिनगष्कतष्अ दसि कायेफु ।
लवजु (४७३) लवः खँग्वलय् –जु आदरार्थी प्रत्यय वयाः दुगु खः । लवः खँग्वः लवतया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – लवतजु – लवःजु [क्षतिपूरक दीर्घत] – लवजु [दीर्घता लोप] ।

विशेषण
क्यातु (४७४) नच्चागु नाइसे च्वंगु म्हबांयात धाइ । गाँइसि (४७५) गंसिम्ह मनूयात धाइ । थन गँसि – गाँसि [स्वरक्षय] गाँइसि [स्वर आगम] जूगु दु । गोरा (४७६) ल्ह्वंम्ह मनूयात धाइ । ग्वाछा (४७७) छाःगु ग्वाय् दुम्ह मनूयात धाइ ।
चुलिया (४७८) चुल्या दुम्हसित धाइ । चुल्याद (४७९) ख्वाय्त चुल्या दुम्ह मनूयात धाइ । छेगुतला (४८०) छ्यंगू तुला वःम्ह मनूयात धाइ । जताधारी (४८१) जता जूगु सँ दुम्ह मनूयात धाइ । थुमित जडाली (४८२) नं धाइ ।
त्वाय्ना (४८३) मूल खँग्वः त्वानाः (नलिखुट्टा) यात त्वाय्ना (य् आगम), व त्वय्ना (स्वरवृद्धि) याःगु व्यक्तिभाषा खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– त्वाआनाः – त्वाय्नाः [स्वरवृद्धि] – त्वाय्ना [दीर्घता क्षय] ।
त्वाय्नावासु (४८४) त्वाय्नालय् क्रियाविशेषण वासु तनाः न्हूगु खँग्वः वःगु खनेदु ।
दुमरु (४८५) दुरुप्वः मदुम्ह (मिसा) या व्युत्पादन खः । नेवाः भासं दुरु व दुरुप्वःयात दुरू जक धाइ । वहे दुरु व मरु समास जुयाः दुरुमरु जुल । उकी नं न्हापांगु खँग्वःया रु दुसुनाः दुमरू जूगु खनेदु । थुकिया सूत्र थथे जुइ – दुरु – मरु – दुरुमरु – दुमरु [आदिपदान्त वर्ण लोप] ।
न्हिसुतु (४८६) न्हासं न्हि सुलुसुलु वःम्ह मनूयात धाइ । न्हापा मनूत सुचुपिचु यानाः च्वने मसः । उकिं न्हासं न्हि सुलुसुलु वइ । उकियात ख्वपय् न्हिसुतु धाइ ।
पेंतगो (४८७) म्ह स्वयां तग्वःगु प्यं दुम्ह मनूयात धाइ । थ्व खास मिसायात धाःसां मिजंयात धाल कि थुकिया संकेत नकारात्मक जुइ ।
याकामि (४८८) याकःमियात धाइ । याकःया याका जूगु दु । येँया अकार ख्वपय् आकार जुइगुलिं याकःमि या याकामि जूगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – याकःमि – याकाःमि [स्वरक्षय] याकामि [दीर्घता क्षय] ।
स्वंगःमिखा (४८९) खास यानाः ध्यबाय् लोभ याइम्ह मनूयात नकारात्मक संकेत यायेत थ्व खँग्वः छ्यली । सकारात्मक कथं छ्यलीबलय् बुद्धिमान मनूयात स्वंगःगु मिखां खंम्ह धाइ । थन नकारात्मक सुचं बियाच्वंगु दु ।
ह्याउँमिखा (४९०) मिखा न्ह्याबलें ह्याउँसे च्वनीम्ह मनूयात धाइ । थथे अय्लाः थ्वँ त्वना तइबलय् वा तं पिहां वइबलय् जुइ । थुकिया संकेत नकारात्मक खनेदु ।
सिक
मनू सी व स्याइगु कर्मं नं बिनां छुनातःगु खनेदु । मचामासि (४९१) मचाम्ह सीगु छेँया मनूयात धाइ । थुकी मचा नां खँग्वः खःसा थुकियात म्ह लितँसा छुनाः सजीव विशेषण यात । व मचाम्ह सीगुलिं थ्व बिनां छुत । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – मचाम्हसी – मचामसी [अल्पप्राणिभवन] – मचामासि [स्वरक्षय] ।
मेम्हामसिक (४९२) छम्ह सीधुंकल, हानं मेम्ह मसीक ज्या जुइमाःगु खँय् थ्व बिनां छूगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – मेम्ह मसिक श्र मेम्हा मसिक ृस्वरक्षये । थन स्वंगः न्हासं थ्वःगु वर्ण वःगु दु । न्हापांगु वर्ण अल्पप्राण जुल, निगःगु वर्ण महाप्राण जुल, लिपांगु वर्ण अल्पप्राण जुल । उकिं दथुया म्ह महिल ।
माकस्या (४९३) माकः स्याइम्ह मनूयात धाइ । नेवाः समाजय् माकः स्याइ मखु । ख्वपदेय् बुँज्या यानाः हे म्वाइगु जूगुलिं बुँ बाली दुःख बिल कि माकः स्यायेत नं लिस्वइ मखु । थथे स्याइम्ह मनू माकःस्याः जुल । थुकिया निथाय् दुगु ताहासः ज्यलाः माकस्या जूगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – माकःस्याः – माकस्याः [आदिपदान्त दीर्घता क्षय] – माकस्या [उत्तरपदान्त दीर्घता क्षय] । माखास्या (४९४) माखा स्याइम्ह मनूयात धाइ । नेवाः समाजय् माखा स्यायेगु सामान्य ज्या खः।

अनुकरणात्मक खँग्वः
चुँइचुँइ (४९५) सः वयेक छुँ वइ । अथे हे सः वयेक पलाञ्चोके लाकां न्ह्यायेगु चलन दु । व इलय् व तःधंगु शानया खँ खः । मांबौपिंसं मस्तय्त छुं ज्याकेमाःसा लोभ क्यनेकथं चुँचुँइ सःवःगु लाकां न्याना बीगु धाइ । अथे हे लोभं कःम्ह मचाया नां चुँइचुँइ जुइ ।
तुँइतुँइ (४९६) सुं म्हमसिउम्ह मनूयात सुलासुलाः स्वइगु पह खः । आत्मविश्वासया म्होतिं थथे स्वइ । न्ह्यःने वयाः स्वइगुयात भ्वाँय्भ्वाँय् धाइ, गुगु अस्यः पह खः । सुलासुलाः स्वइगु पह हे बिनां जुल ।

जनबोलिं ज्यापु धाइपिं महर्जन नेपाःगाःया आदिवासी खः । पाय्छि तथ्याङ्क मवःसां नेवाः मध्ये थुपिं बच्छिं मयाक दु धैगु विश्वास दु । येँया परम्परागत ३२ गू त्वाःया (थौंकन्हय् ६३ गू धाइ) ज्यापु कुनांया अध्ययन जूगु दु । येँ देय्यात थथु, दथु व क्वथु यानाः स्वब्व थलातःगु खनेदु । गल्कोपाखांनिसें असंतक थथु, असनं मरूतक दथु व मरूंनिसें क्वःनेतक क्वथु धाइ । महर्जन खँग्वः महत् ‘मू वंपिं’, जन ‘मनू’ ल्वाकज्यानाः पिदंगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – महत्–जन – महर्–जन [रकारीभवन] – महर्जन । येँ देय्या भलननि, भिन्द्यः, बम्र्हुत्वाः, द्वाकाधः, गल्कोपाखा, हँय्पूननि, झ्वाःबहाः, ज्यापुननि, ज्याथा, किलागल, कुमाःननि, कोबहाः, लस्कःननि, माकःगल्लि, मैतीदेवी, मखं, मरू, नाय्पाःच्व, न्यत, पाछैगल्लि, प्यंगःथां, सीघः, सुन्ताःगल्लि, तमोगल्लि, तेबहाः, तेंगल, थमेल, त्यःरः, वंघः, वतु, यतखायात पुलांगु ज्यापुत्वाः धाइ । ज्यापुत भाषिकरूपं समरूपी संस्कृति दुपिं खः । भाषिक अध्ययनकथं ज्यापुयात महर्जन, कुमाः व सुवाः यानाः स्वब्वथलेगु ज्या जूगु दु । सुवाः ख्वपं वःगु धाइ ।

ख्याः
ख्याः (१) यक्ष खँग्वलं वःगु खनेदु । थुपिं क्यपुछेँ, क्यवछेँ वंघःया लिउने च्वकाछेँय् दु । केँया अर्थ केँ (दाल), पुया अर्थ पुसा व बया अर्थ थाय् जुइ । लाखे (२) खँग्वः राक्षसं वःगु खनेदु । लाखे ज्यापु, सायमि व स्यस्यः स्वंगुलिं समाजय् दु । थुकिया अर्थ, व्युत्पत्ति छगू हे खनेदु (स्वयादिसँ; सायमि व स्यस्यः लाखे) ।

छेँ
चि व त न्हेतँसा तयाः खलःया आकार थुइकी । चीजःखलः (३) चीधंगु परिवार दुपिं ज्यापुतय्त धाइ । तःजःखलः (४) परिवार जः यक्व दुपिंत तःधंखलः वा तःजःखलः धाइ । न्हय्मू (५) न्हय्गू मूल ल्वाकज्याःपिंत धाइ । बैगःमरू (६) छेँया बइगः मरूपिंत धाइ । लाकांदेसी (७) विदेशी लाकां न्ह्याइपिं यंगालया ज्यापुतय्त धाइ दु ।

ज्या
असंकिसंमि (८) असंया किसानयात असंकिसानी धाइ । थ्व थाय् थुइकीगु खँग्वः असंलिसे किसंमि ल्वाकज्यानाः असंकिसंमि जूगु दु । असं येँ देय्या मूल बजार खः ।
काः (९) काहार खँग्वलं वःगु खनेदु । काः मनू सीबलय् व देवदेवीया जात्राबलय् पुइगु बाजा खः । थुकिया प्रक्रिया थुकथं क्यनेछिं– काहार बाजा – काहाः बाजा [क्षतिपुरक दीर्घ] – काःबाजा [महाप्राण क्षय] – काःबुजा [स्वरवृद्धि] ।
कुमाः (१०) चाया ज्या याइम्ह मनूयात धाइ । कुमाःतय्संं थलबल ज्याइगुलिं ब्रम्हाया सन्तानकथं संस्कृतभासं प्रजापति नं धाइ । प्रजापति दुने नं यक्व बिनां दुपिं दःसां बिनां मदुपिं प्रजापति नं यक्व दु । कुमाः कुम्हारया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – कुम्हार – कुमार [अल्पप्राणीकरण] – कुमाल [लकारीभवन] – कुमाः [न्तिमवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – कुमः [स्वरवृद्धि] । कुमाःतय्संं थःत ज्या स्यना बिउम्ह गुरू विश्वकर्माया बां जूगुलिं हँय्या ख्यें नइ मखु । थुकिया बाखं थथे दु– छम्ह कुमाःनं चा थल ज्यानाच्वन । थल त जक ज्याइगु, प्य हे मपुं । कुमाःनं अनेक बिचाः यात, ज्या हे मवल । उबलय् हे लाक्क हँय् छम्ह फितिफिति यानाः म्ह संकाः वल । कुमाःनं फि ति धाःगु थुइकाः चाय् फि ल्वाकछ्याना ज्यात, थल प्यपुन । उबलय्निसें हँय्यात गुरु नालाः हँय्या ला मनःगु धाइ । थ्व कवलय् कुमाःनं ज्याइगु थलया नामं कुनां छुनातःगु खनेदु । कुमाःतय्सं याइगु ज्या स्वयाः व च्वनीगु थाय्कथ कुनां छुनातःगु खनेदु ।
आपाकुमाः (११) अप्पा वा अत छीम्ह कुमाःयात धाइ । थुमित यलय् अःवाः धाइ, खँय्भासं अवाले च्वइ । क्वहिति कुमाःतय्सं अप्पा नं छीगुलिं आपाकुमाः नं धाइ । पचली भैरवया जात्राबलय् मूस्याः च्याकीपिं जूगुलिं मूस्याःकुमाः नं धाइ । गुलिसिनं मूस्याः (चिलाख) या अन्तिम दीर्घमात्रा तनाः मुस्या जूगु दु ।
गुलुपाःकुमाः (१२) भिक्षा फइगु थल गुलुपाः ज्याइम्ह त्यंगःत्वाःया कुमाःयात धाइ ।
छुस्याकुमाः (१३) छुसि मुना हइम्ह येँया क्वहिति त्वाःया कुमाःयात धाइ । क्वहिति कुमाःतय्सं अप्पा नं छीगुलिं आपाकुमाः नं धाइ । पचली भैरवया जात्राबलय् मूस्याः च्याकीपिं जूगुलिं मूस्याःकुमाः नं धाइ ।
धौभ्यगःकुमाः (१४) धौभ्यगः ज्याइम्हसित धाइ ।
मरिकसिकुमाः(१५) मरिकसि दयेकीम्ह कुमाःयात धाइ । न्हापा प्लास्टिकया थल मवःबलय् भ्वय् वनेत मरिकसिइ चाकुमरि तयाः यंकेमाः ।
मुस्याःकुमाः (१६) पचली भैरवया जात्राबलय् मूस्याः च्याकीपिं क्वहितिया कुमाःयात धाइ ।
वन्देकुमाः (१७) वन्दे त्वाःया धौभ्यगः दयेकीम्ह कुमाःयात धाइ ।
सलिंकुमाः (१८) अय्लाः तइगु सलिं ज्याइम्ह ज्याथा त्वाःया कुमाःयात धाइ ।
दगू (१९) बुँ दाइपिं ज्यापुतय्संं दंगोल च्वइ ।
दिंगः (२०) रङ्ग पाइपिं ज्यापुतय्त धाइ ।
पाछै (२१) पाछै पीपिं पाछैगल्लिया ज्यापुतय्त धाइ ।
ब्वस्यः (२२) वन, जङ्गल स्वइपिं, बिचाः याइपिंत धाइ । ब्वस्यः वा बुस्यः वनस्यः खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया प्रायोगिक अर्थ वनरक्षक वा रेञ्जर जुइ । वन बु जुइबलय् स्वरवृद्धि जुइ । थ्वहे खँग्वलय् न्हासं थ्वःगु वर्ण लोप जुयाः बु जक ल्यन । थुकिया सुत्र थथे जुइ – वन–स्यः – वं–स्यः [नासिकीकरण] बुँस्यः – [स्वर वृद्धि] – बुस्यः [नासिक्य वर्ण लुप्त] – बोस्यः [स्वरक्षय] – ब्वस्यः [श्रुति आगम]।
मुनिकार (२३) या चिहाःगु रूप मू खः (स्वयादिसँ; मू) । थुमिसं सांस्कृतिक मू दुगु तसकं नस्वाःगु स्वां पी । थ्व स्वां बुंद्यःया जात्राबलय् माः । थुपिं मैतिइ ख्वातुक दु ।
मू (२४) मुनिकारया चिहाःगु रूप खः (स्वयादिसँ; मुनिकार) । थुमिसं सांस्कृतिक मू दुगु तसकं नस्वाःगु स्वां पी ।
वासिं (२५) वा सिनीपिं ज्यापुतय्त धाइ । थुमिसं त्वाःयाम्ह द्यःया वाःपतिकं सेवा याइ । थुकियात वासि धाइ ।
सुवाः (२६) या ज्या जा थुइगु खः । थुपिं ख्वपं बाय् हिलावःपिं जूगुलिं थुमित त्वाःमरू ज्यापु (२७) नं धाइ ।

झंगः, पशु
खिचाखुँ (२८) खिचा खुयाः नःम्हसित धाइ । भजन सयेकेबलय् खा खुयाः नल कि बांलाक भजन सइ, बांलाक मे हाले सइ, बाजं थाये सइ धैगु विश्वास खनेदु । ज्यापु पुचलय् ८–१२ दँ दुम्ह मचायात वःलाः तयेमाः । वःलाः खँग्वः संस्कृतया अहोरात्रं (चच्छिन्हिच्छि) वःगु खनेदु । वःलाः तइबलय् स्वदँतक सुथ न्हापां नसंचा इलय् (चान्हसिया २।३ ताःई) दनाः बुँइ ज्या वनेमाः । थुकियात पूर्वय् लुँमधि, दक्षिण पचलि, पश्चिम स्वयम्भु, उत्तर यःपि खेलय् वनेमाः । थुलि यानाःलि जक व मचा धात्थेंया ज्यापु जुइ । थथे पक्का ज्यापु जुइधुंकूपिं मध्ये त्वालय् भजन स्यंबलय् खिचा खुल खनिं । उकिं वया नां खिचाखुँ जुल धाइ ।
झंगः (२९) आकासय् ब्वइम्ह झंगः खः। मखुगु खँ ल्हाइपिं मनूतय्त नं झंगः धाइ । झंगःखत्री (३०) झंगः मखुगु खँ ल्हाइम्ह खःसा खत्री धाल कि व स्वयाः नं चंखम्हसित धाइ । क्वः स्वयां कोइली चंख, कोइली स्वयां खत्री चंख धैगु खय्भासं छगू खँत्वाः दु । थुकियात क्वः स्वँय् ख्यें खुइम्ह धका नेवाः भासं धाइ । थुकिया अर्थ क्वः झंगः तसकं चलाख, तर वया स्वँय् थ्वयातःगु ख्यें खुइम्ह झंगः कोइली खः । उज्वःम्ह कोइली स्वयां खत्री चलाख धाइ । थन झंगः खत्री धकाः कोइली व खत्री निम्हसिया नं चंख ल्वाकछ्यानाः धाःगु खः ।
नवःचा (३१) प्वालय् सुलाः वामा नइम्ह छुँ जातिया पशु खः । थथे बाली नास जूगुलिं न्हिच्छि हे नवःचा मालाःमालाः स्याइपिंत नवःचा धाल । थुपिं ज्याबहाः त्वाःया पकुलाछिइ च्वनी ।
पशु लहीगु, जवाः जुइगु ज्यापु पुचःया छगू मूख्य पेशा खः । थुकिं वइगु धनयात पशुधन धाइ । वि.सं. १९९० साल तक ज्यापुया म्ह्याय्मचायात क्वसःकथं च्वलय्, सा, म्येय् बी । अथे बिउगु वस्तु लहीम्हेसित नां बिल, लिपा वहे कुनां जुल । पू तँसाया अर्थ लहीम्ह जुइ ।
फैपु (३२) फै लहीम्ह ज्याःबहाः ज्यापुतुंया ज्यापुयात धाइ ।
मेपू (३३) म्येय् लहीपिंत धाइ । सापु, म्येय्पु, हँय्पु खलः इतुंबहाः थुज्वःगु लःया मुहान दुगु थाय्या जःखः च्वनी । सा, म्येय्, हँय् स्वम्हसित नं लः मा हे माः ।
माकःखलः (३४) नाय्पाःच्व त्वालय् च्वनी ।
सवल (३५) सल लहीम्ह ज्यापुयात धाइ । थुपिं वलाछि त्वालय् दु ।
सलखों (३६) सल गइम्ह सइस ज्यापुयात धाइ । ख्वं खँग्वलं चातः थुइकीसां थन सल गइम्ह थुइकी । थुपिं थाय्मरू प्यंगः थामय् दु ।
सापू (३७) सा लहीपिं किलागःया ज्यापुयात धाइ ।
सिं (३८) या अर्थ जङ्गलया जुजु खः । सिंह खँग्वः सामन्ती समाजय् तःधं छुइत नांया दथुइ व लिउने तइ । थौंकन्हय् न्ह्यलुवातय्संं सिंह च्वइ । ज्यापुतय्संं महर्जन मतसे सिं च्वयाहःगु दु । आः वयाः थःपिनिगु कुनां मालाहःगु दु ।
हँय्पू (३९) हँय् लहीपिं ज्यापुयात धाइ ।

थुवाः
देसि (४०) विदेसी सामान दुपिं यंगाःया ज्यापुयात धाइ ।
धिके (४१) पुलांगु भ्वाथःगु लं फीपिं गोफलया ज्यापुतय्त धाइ ।
न्हय्दंकाः (४२) न्हय्म्हसिया दं नःपिंत धाइ । नेपालय् मस्त मदुसा सम्पत्ति लःल्हायेगु प्रथा मदु । मनुखं बाजे बराजुं बिउगु सम्पत्ति थः काय्म्ह्याय्पिन्त लःल्हायेमाः । थथे मस्त मदुसा लिक्क लाःपिं थःथितियात दं वनी । थथे न्हय्म्हसिया दं नःपिंत न्हय्दंकाः धाइ ।
लाकादेसी (४३) न्हूगु विदेसी लाकां न्ह्याइम्ह न्यत (नरदेवी)या ज्यापुयात धाइ ।

द्यः पाः
ज्यापुत बुँज्या सिधयेकाः त्वाःया द्यः, देगःया पाः च्वनी । त्वाःपतिकं गनेद्यः दइ । व द्यःया पाःलाः जुइगु थुमिगु छगू मूख्य ज्या खः । थथे पाःलाः जुइगु सुवाः खलःयात मौका दइमखु, उमि त्वाः नं दइमखु । गनेद्यःया लिसें कालिया नं पाः च्वनी । येँ देशय् परम्परागत ३२ गू त्वाः दु । ईया चाकलय् थुपिं ६३गू त्वालय् न्यनावन । थुलि जूसां ३२ गू त्वाःया गौरव तायेकी ।
भिंद्यःपालाः (४४) भिमसेनया पाःलाःयात धाइ ।
मरूकिसानी (४५) मरूगनेद्यःया पाःलाः खः । मरुकिसंमि मरुया किसानीयात धाइ । किसानी खँग्वः खँय्भासं वःगु खनेदु । थ्व थाय् थुइकीगु खँग्वः मरूलिसे किसंमि ल्वाकज्यानाः मरूकिसंमि जूगु दु । मरू लाय्कू लिक्क लाःगु थाय् खः । मरूयात येँ देय्या पिवाः धाइ ।
महा (४६), महानायः (४७) व महाने (४८) कुमारी द्यःया पाःलाः खः । थुपिं स्वखलः नं ब्रम्ह त्वालय् दु ।

नसाज्वलं
तुकंपू (४९) तुकं ह्वलीपिं तुकं बहाया ज्यापुयात धाइ ।
फकं (५०) सकि पिनाः फकं सयेकीपिन्त धाइ ।
बकं (५१) दक्व हे ज्यापुतय्सं पिउ ।
म्हुकं (५२) दक्व हे साग खः । पुलां नेवाः भासं कं धालकि केँ वा तरकारी थुइकी । नसाज्वलंया नां वःपिं वंगः जःखः क्यवछेँ, किपुछेँनिसें यतखा, पाछैगल्लि, सुन्तागल्लि, न्यत जःखः मुनाच्वंगु दु ।
कःनिमनः (५३) कःनि मनइम्ह ज्यापु खः ।
पःमाय् (५४) ह्याउँगु माय् खः । थ्व साय्मि व स्यस्यः समाजय् नं दु (स्वयादिसँ; स्यस्यः, साय्मि, पँमाय्) ।
बकुलाः (५५) किलागःया सापूया छता कुनां खः । बकुलाः स्यस्यः व सायमि कुनां नं दु (स्वयादिसँ; स्यस्यः, सायमि बकुलाः) ।
यःमरि (५६) नेवाः समाजया विशिष्ट मरि खः । थ्व जाकिचुंयात हायाः छुइगु मरि खः । थुकिया पौष्टिक मूल्य बिस्कं हे जुल । दक्षिण एसियाय् जाकि प्रचुर मात्रां दुगुया भूसांस्कृतिक चिं खः । थ्व नां दुम्हेसिया छेँय् यःमरि छूबलय् बांमलाःगु घटना जूगु दयेफु ।
लामनः (५७) ला मनइम्ह ज्यापु खः । ज्यापुया मचां न्हिच्छि ज्याय् घोंस्याइम्हं ला थुज्वःगु याकनं पोषण वइगु नसा मनल कि तसकं अजूचाःगु खँ जुइ । उकिं थ्व नां थन च्वंगु खनेदु ।
हाकुया अर्थ रंग नं खः, उकिया नापं मनय् खँ वायेकीम्ह, जालियात नं लाक्षणिककथं धाइगु बांमलाःगु खँग्वः खः ।
काउलिहाकु (५८) खलःया काउलि थ्वाकलय् हाकलं दाःगु खनेदु ।
गुफाहाकु (५९) मतिइ यक्व खँ तयाः जुइम्हसित ब्वः बीबलय् धाइ ।
फसिहाकु (६०) फसि यक्व दुम्ह हाकुम्ह मनूयात धाइ ।
भोपाहाकु (६१) भोपाहां खँग्वलं वःगु खनेदु । भोछि हे हाकुगुलिं भोपाहाकु नां जूवंगु दु ।

चा दाये पाले यानाः बुँ क्यब आदि थासय् पुसा पिनाः तरकारि सयेकी। जा बजि नयेत ल्वसाया रुपय् नइगु तरकारि थीथी कथंया दु। कचिकं नयेज्यूगु, बुकाः जक नयेमाःगु, कचिकं नं बुकाः नं नयेज्यूगु नं तरकारि दु। थथे नयेगु तरकारिइ गुगुं तरकारिया हः क्वतानाः नयेगु याइसा गुगुं तरकारि मानापं लिनाः नयेगु याइ। सि सयेकाः सि जक खानाः नइगु तरकारि नं दु। चाया तःलय् सि सइगु नं दु, द्यःने सइगु नं दु। स्वां थें ह्वयेकाः स्वांफ्वः जक नयेगु तरकारि नं दु।
बखत अनुसारं तरकारि पीगु याइ। बरखां जक ब्वलनीगु तरकारि नं दु। चिकुलां जक ब्वलनीगु नं दु। चिकुलां पीगु तरकारि बरखां पिनां बांलाइ मखु अथे हे बरखां पीगु चिकुलां पिनां बांलाइ मखु। चिकुलां पीबलय् चिकु सहः याये मफुगु तरकारि नं दु, बरखां तांन्वःगु व वा वइगु सहः याये मफयाः नायावनीगु भय दइगु तरकारि नं दु।
दक्वं तरकारि छगू हे कथं पीगु याइ मखु। गुगुं पुसा थःसालाः पीमाःगु दुसा गुगुं ह्वलाः पीमाःगु दइ। गुगुं पु हे तप्यंक पीगु याइसा गुगुं मा दयेकाः जक पीगु याइ। छकूचा थासय् हे यक्व पुसा वंक पीमाःगु तरकारि नं दु । छमा निमा जक प्यूसां तःकू थासय् न्यनाः मा झाङ्ग चिनाः जक सइगु तरकारि नं दु। थुकथं पीगु तरकारिया मा नं छगू हे कथंया जुइ मखु। लहरा वनाः गसि तया मबिलकि बांमलाइगु तरकारि नं दु। बँय् हे जक लहरा वनीगु नं दु। लहरा मवंसे सइगु तरकारि नं दु।
गुगुं तरकारि माथनय् हे पीगु याइ, गुगुं पौ (द्यागिं÷म्ह्की) दयेकाः जक पीगु याइ। पौ दयेकाः पीमाःगु तरकारि माथनय् पिनां बांलाइ मखु। माथनय् पीगु पती पिनाः नं बांलाइ मखु। लखं थनेबलय् नं यक्व लः माःगु नं दइ म्ह्व जक दयेवं गाःगु नं दइ।
तरकारियात साः तयेगु नं भिन्न भिन्नकथं तयेमाःगु दइ। द्यःने जक ह्वलाबीवं गाःगु नं दइ। प्वाकः म्हुयाः तयेमाःगु नं दइ। चा प्याःथाय् द्यःनेतुं जक प्वाकः म्हूसां गाइसा चा गंथाय् गाः वंकेमाली। तरकारि मायागु स्वरुपकथं साःया मात्रा तयेगु याइ। याकनं वइगुयात म्ह्व जक तःसां गाइ। झाङ्ग चिनाः तमा जुयाः ता ई तक च्वनीगु तरकारियात भचा अप्वः तये माली। किलं दुख बिल धाःसा ह्वखाति लः, सुर्ति फ्वयातःगु ति व सिमनौ तयेगु याइ।
अजःमू
उसुसे बास वइगु छता वाउँचा। हः ख्वला बां लुइ। हःया दं ताःहाकः जुइ। तरकारि दयेकाः नयेगु सिकं नचुक तानाः मसलाया रुपय् व सलादय् तयेगु याइ।

आलु
आलु छगू चाया तःलय् सइगु तरकारि खः। तःलय् कण्दमुल थें सइगु जूसां आलुयात कण्दमूलकथं कायेगु याना मतः। थ्व तुयूगु, ह्याउँगु व भत्तुआलु यानाः स्वंगू कथंया दइ। ह्याउँगुली नं ज्यापु आलु व यलय् आलु यानाः निथी दइ। यलय् आलुया मिखा गाः गाः वनी। थ्व बाहेकं न्हू दुहां वःगु थीथी कथंया आलुं यानाः आलु यक्व जात व ताजि दु।
आलु थज्याःगु हे चाय् पीमाः धयागु दइ मखु। अथे खःसां पँचां ज्याःगु चाय् बांलाइ। चा नचुक दाये पाले यानाः पौ (म्हकी÷द्यागिं) दयेकाः आलु पीगु याइ। साः लानाः पौ दयेकातःगु जूसा साःया तःलय् थ्यंक क्वानाः पी। छमां मेगु मा म्हुकुछिति पाकी।
आलु पीत न्हापां आलुइ चुलि वयेकी। चुलि मदुगु पी मखु। पुसाया निंतिं आलु लीधुनेवं हे ल्ययाः छथाय् तयातइ। सुसुप्त अबस्था सिधयाः चुलि वइथे जुल धायेव तँचा तँचा यानाः टोकरिइ बाय् तखता दयेकाः तइ। थाय् दःसा बँय् हे नं सालुक हिलेगु याइ। चुलि पिहां वल धायेव पीमत्यःतले संकेगु याइ मखु।
स्वनिगलय् दँय् निकः आलु पीगु याइ। छकः याकनं लये ज्यूगु वा लयाः कौलापाखे पी। थुकियात बरखा आलु धाइ। बरखा आलु पीबलय् चा तसकं प्याःसा छह्राः जक बुँ पालाः नं पी। मेगु सिल्लां पीगु याइ। थुकियात हिउँदे आलु धाइ। पहाडी लागाय् चिल्लां जक पी। तांन्वःथाय् जूसा कौला कछलां हे पी। मा थ्वाकलं लात धायेव चा दायाः पौ छपतिं न्यंक क्वानाः घाँय् दःसा लिकाइ। तिक्वया चा इयाः ल्हुनाः प्वलय् चां भुनेगु याइ।
आलुयात साः भचा अप्वः माः। साः मगातकि मा बांलाक ब्वलने मफयाः म्ह्व जक आलु सइ। थुकियात न्हापा हे साः लानाः पौ दयेकाः नं पीगु याः। लिपा जक प्वाकः म्हुयाः नं तयेगु याः। कँसाः तइबलय् धाःसा साः लानाः हे पौ दयेकेगु याइ। चा गंक तयातइ मखु। गन धायेव लखं थनेगु याइ। ह्वपुक थनी मखु। तसकं गंसा बातिक्वं भचा अप्वः तइ। यक्व मगंसा तिक्वं जक स्वाकेगु याइ। यक्व चा गंथाय् जूसा पी धुनेवं हे नं भचा भचा लखं थनेगु याइ।
बरखा आलु सिल्लां लीगु याइ। हिउँदे आलु चौला बछलां जक ली। हिउँदे आलुया अनुपातय् बरखा आलु सइ मखु। याकनं पु गात धायेव ला झन म्ह्व जक सइ। आलु छगू लोकं ह्वाःगु नसा खः। थुकियात थीथी कथंया परिकार दयेकाः नयेगु याइ। छ्वंक्वाः दयेकेत आलु मदयेकं मगाः। सिथि नखःबलय् वःया लिसें आलुवः नं छुनाः नइ।

ककःचा
कैचा कैचा वःथें खनेदइगु छता तरकारि। लहरा वनाः सइ। तुयूगु व वाउँगु दइ। सवाः खाइसे जुइ। पुकाः, खुनाः व अचार दयेकाः नइ। थुकिं चिनिल्वय्यात वासःया ज्या बी।

काउलि
काउलि छगू स्वां थें ह्वयाः सइगु तरकारि खः। थुकिया उन तुयू रंगया जुइ। निलां वइगु स्वलां वइगु व प्यलां वइगु यानाः स्वंगू जातया दइ। थुकिया पुसा तूग्वः थें जुइ।
काउलि पीत न्हापां पु थसालेगु याइ। चमे वयाः निहः लुत धायेव प्यलांगु पाकाः जखदय् (कलमि) याइ। तिंहा पिहां वयाः बःचामा जुल धायेव पीगु याइ। थ्व पीयंकीबलय् फयां फक्व ककिचां क्वानाः चा ग्वारा वयेक पुया यंकेगु याइ।
बगलं ज्याःगु बाहेक न्ह्याथें ज्याःगु चाय् नं काउलि पीगु याइ। थ्व पीत चा नचुक दाये पाले यानाः पौ दयेकाः पी। जात अनुसारं फासला पाकी। निलां वइगु जातया फासला म्हुकुछिति जक पाकी। स्वला व प्यलां वइगु जातया फासला कुछिंनिसें कुत्यातक नं पाकी।
दिल्लाया बखतंनिसें काउलि पीगु सुरु याइ। निला व स्वलाया काउलि पाखा बाली पी। न्हापालाक काये दुगु कःनि मल्ता बाली कायेधुनेवं दिल्लापाखे निलां वइगु पी। भचा लिपा कायेगु बाली कायेधुनेव गुंलापाखे स्वलां वइगु पी। न्हापालाक वा लयेदुथाय् नं स्वलाया काउलि पीगु याइ। प्यलाया काउलि पीत वा लयाः कौला कछलापाखे पीगु याइ।
काउलियात साः भचा अप्वः माः। थुकियात क्व वयेकातःगु साः (रसायनिकसाः वयेन्ह्यः) तयेगु याइ। माया जःखः प्वाकः म्हुयाः तइ। छक्वलं गाक नं तयेगु याइ। भचा भचा यानाः छवाःति पाक निखें म्हुयाः नं तयेगु याइ। घाँसं दुख बीके बी मखु। छकःपतिं पुइ। मा भ्वंगाचा चिन धायेव तिक्वया चा इयाः पती भुनाः ल्हुनाबी।
काउलि पी धुनेवं प्वाकःपतिं लः बीगु याइ। चा प्याःथाय् जूसा न्हिं छकःया ल्याखं छन्हु निन्हु जक बी। मप्याःथाय् जुल धायेव हा मकाःतले बीगु याइ। चा गंकातइ मखु। छकःपतिं लखं थनेगु याइ। ह्वपुक धाःसा थनी मखु। हा प्याः ज्वलं जक थनी। जा बजि नयेबलय् काउलि तरकारि दयेकाः नयेगु याइ। भ्वका भ्वजनबलय् काउलियात नं छता घासा कथं तइ। बाभू जक वंक मनाः अचार दयेकाः नं नइ। काउलि हःया गुन्द्रु फी। ह्वयेकाः छाकातःगु काउलिया नं गुन्द्रु फीगु याइ।

कुरिल
क्यातुगु दं नयेगु छता तरकारि। चाया तःलय् च्वंगु हां च्वः जायावइ। क्यातुबलय् कयाः तरकारि नयेगु याइ। छात धायेव मा छाइ। माय् हः नचुसे च्वनी।

कःछे
कय्गूमाय् सइगु धे। गसि वनाः मा ब्वलनाः स्वां ह्वयाः सइ। तग्वः कय्गू, चिग्वः कय्गू व मतरकय्गुलिइ कःछे धे सइ। ग्वः पोष्ट मजूनिगुयात न्हाय्कंधे धाइ। छधेय् स्वंगलंनिसें न्हय्गः तकं दइ। कचिकं नं नयेगु याइ, मेमेगु परिकारय् ल्वाकछ्यानाः नं नइ। सिसाबुसा ह्वलेत व श्राद्ध भ्वजय् सिसाबुसा तयेत चिग्वः कय्गू तयेगु याइ। पुजाभलय् व पस्ताः भ्वजय् सिसाबुसा यायेत मतर कय्गू व तग्वः कय्गू तयेगु याइ।

ख्वःचासिमि
थीथी कथंया सिमिया जात मध्यय् ख्वःचा सिमि नं छगू सिमिया जात खः। थुगु जातया सिमि लहरा वनाः सइ। धे तधेगु व चिधेगु यानाः निगू कथंया दइ। चिधेगुया मा यक्व झाङ्ग चिनी मखु, तधेगु पति यक्व झाङ्ग चिनी। तधेगुली सि सइगु भचा लिपा व चिधेगुली भचा याकनं जुइ। थुकिया पु भचा ग्वलाः थें जुइ। पाकय् जुइ गाये धुंकूगु पुइ मिखायाथाय् लिक छचाःलिं तुइक घेरा दइ। स्वयेबलय् बुत्ता तयाः बांलाकातःगु थें च्वनी। थुकिया पु सियूगु व हाकुगु यानाः निथी दइ।
ख्वःचा सिमिं चिकु सहः याये मफु। अथे जुयाः चिल्लां भूमि क्वात धायेव जक पीगु याइ। थ्व पीबलय् तप्यंक ग्वलंग्वः चाय् ल्हाकाः नं पीगु याइ अलग्ग छथाय् मा थःसालाः नं पीगु याइ। यक्व मा म्वाःलीगुलिंं चिकुलाया बखतय् हे थःसालाः यता लिक्क तयाः नं मा ब्वलंकेगु याइ। थज्याःगु हे चाय् ख्वःचासिमि पीमाः धयागु मदु। न्ह्याथें ज्याःगु चाय् नं थ्व ब्वलनी। लः धाःसा यक्व मज्यू। वा वःगु लखं हे गाइ। थुकिया हा यक्व बल्लानाः तपु नं जुइ। उखें थुखें साः नं मालाः नइ। अथे जुयाः थुकियात साः यक्व तये मज्यू। साः अप्वः जुल धायेव मा जक ल्वायां ल्वायां थहां वइगु व झाङ्ग तझाङ्ग जुयाः सि सइगु लिपालाइ।
ख्वःचासिमि झाङ्ग चिनाः यक्व थासय् न्यनावनी। थुकियात गसि तइबलय् हाकःलाक तयेगु याइ। गसि मतसे झाःसिमा बाय् सिमाय् गयेकाः नं सयेकेगु याइ। मा ब्वलना वःलिसे माय् गौपतिं च्वः जायाः हः लुयावइ। हः पानबुत्ता लुइ। जवं खवं निहः व दथुइ छहः दयाः स्वहः दइ। स्वहःया पुचः नं पानबुत्ता थें हे खनेदइ। ब्वलने गाःगु माय् हः वइथाय् कापिं हःया लिसें च्वः नं जायाः च्वःया गतिइ हःया लिसें सि सइगु तिकःया नं विकास जुयावइ। तिकः ताःहाकः जुइ। तिकःया च्वय्पाखे झ्वाः चिंक बुँ दयावइ। बुँ ब्वलने गात धायेव मुखू ब्यनाः स्वां ह्वइ। स्वां रङ्गीचङ्गी खनेदइ। पिनाः स्वला स्वलात्यां जक सि सइ। सि सल धायेव लत्या निला तक सःगु सलं जुइ। क्यातुगु ख्वःचासिमि तरकारि दयेकाः नइ। छिपय् जुइ धुंकाः बूबःया रुपय् नं नयेगु याइ।
नेवाःतय् संस्कृतिइ ख्वःचासिमियात नं दुथ्याका तःगु दु। स्वन्तिबलय् लक्ष्मीद्यः पुजा यानाः द्यइत भ्वय्ब्व छायेगुली मेमेगु घासाताया लिसें ख्वःचासिमि छता नं तयेगु याइ। अथे जुयाः थुकियात लक्ष्मी सिमि धकाः नं धायेगु याः।

गाजर
चाया तःलय् सइगु म्हासुगु लैं। हः धन्या थें च्वनाः चिबाला जुयाः किचाकिचा जुइ। कचिकं नइ। भ्वय्् व पुजाभलय् सिसाबुसाया रुपय् नं ज्या कायेगु याइ।

गोलभेरा
तरकारि, अचार, सलाद व कचिकं नं नयेज्यूगु छता तरकारि। तग्वःगु, चिग्वःगु, ग्वल्लाःगु व खेँय् बांलूगु आदि यक्व जातया दइ। वाउँबलय्सिकं पाकय् जुइकाः नयेगु याइ।

घ्यःसिमि
घ्यःसिमि धेया दुने पिलि मदइगु छगू जातया सिमि खः। थ्व लहरा वनाः सइ। ग्वलाःगु व भचा पति चिंथें जूगु यानाः निगू कथंया दइ। थुकिया पु सीसे ह्यंगले चिनी। लहरा मवंसे सइगु न्हू दुहां वःगु घ्यःसिमि नं दु। लहरा वंगुली सिकं लहरा मवंगुली म्ह्व जक सिमि सइ।
घ्यःसिमि पीत पौ दयेकाः पीगु याइ। पु गाना च्वंतले पी मखु। पु गाःगु दितकि पीगु याइ। थ्व पीत न्हापा हे थसालाः पु गातले खः दयेकाः त्वपुयाः मा दयेका तयेगु नं याइ। लिपा जक तप्यंक पु हे नं पीगु याः। थसालाः पीगुली भचा याकनं सयेगु याइ। पु पीगुली भचा लिपा लाइ। पु पीबलय् छगः छगः जक पी मखु प्वाकलं निगः निगः पीगु याइ। छमां मेगु मा छगूत्या फुट पाकी।
फिसलं ज्यानाः छ्वासुसे च्वंगु चा घ्यःसिमियात मज्यू। थज्याःथाय् तःनायू जुइ मखु। अथे जुयाः क्वातुक हा काये मफयाः मा बांलाक ब्वलने फइ मखु। थुकियात पँचां ज्यानाः तःनायूगु चाबुँ बांलाइ। थज्याःथाय् सल्लफल्लं ब्वलनाः सि नं यक्व सइ।
घ्यःसिमियात साः यक्व म्वाः। भचा भचा जक तयाबीवं गाइ। बःचामा जुल धायेव प्वाकः म्हुयाः साः तयेगु याइ। लः नं यक्व मज्यू। प्याःथाय् जूसा चा प्याःगुलिं हे गाइ। तसकं हे चा गंसा भचा भचा लः बीगु याइ।
मा बःचामा जुल धायेव तिक्वया चा इयाः ल्हुनाबी। घाँय् दःसा ल्हुइ न्ह्यः हे पुइ। ब्वलनाः च्वः वल धायेव गसि तयाबी। निपौया गसि ल्वाकाः बेसाः तयाः नुनं हिनाः बल्लाक ची। च्वः ब्वलना वःलिसे हः जाया वइ। हःया कापिइ बुँ ज्वनावःगु तिकः वयाः सि सइ।
घ्यःसिमि क्यातुसे च्वनी। थ्व पुकाः तरकारि दयेकाः नइ। वाउँ म्हुकनय् नं चिचीचाकू यानाः ल्वाकछ्यायेगु याइ।

चसू
पलःनाप ल्वाकछ्यानाः तरकारि नयेगु छता वाउँचा। भचा उसु सवाः वइ। हः किचाकिचा जुयाः चिबाला जुइ। स्याःथाय् लेप तइबलय् थुकिया पु नं निनाः ल्वाकछ्यात धायेव लेपं क्वातुक ज्वनी।

च्वलःचा
च्वलःचा छगू वाउँबलय् तरकारि नयेगु बनस्पति खः। थुकिया हः लाभाया हः थें च्वनाः बालाचा जुइ। यक्व तबाला जुइमखु। बांलाःगुली छलांगु बाला तक जुइ। दं यक्व ताहाकः जुइमखु। ख्वातुक हः दइ। मू च्वतं हः जाया वयाच्वनी।
तःगू जातया च्वलःचा मदु छगू हे जातया जक जुइ। हः तहः व चिहः जुइगु थाय् अनुसारं व सालं यानाः पाइ। छकः पित धायेव न्ह्याबलें दयाच्वनी। हाय् चिकीचाग्वःगु प्याज थें ज्याःगु सकिग्वः दइ। थ्व दयेकेत पुसा थसालाः दयेकी मखु। थ्वाकलय् पुइँ न्हायाः दयेकेगु याइ। थ्व पीत थबलय् अबलय् धयाच्वने म्वाः। शुद्ध चिकुलां बाहेक न्ह्याबलय् प्यूसां जिउ। अथे खःसां चिल्ला चौलापाखे पीबलय् याकनं हा कयाः सल्लफल्लं ब्वलनी। पिनाः निन्हु स्वन्हुतक चा प्याकातल धायेव हा कयाः म्वानावइ। चिकुला ज्वःछि च्वलःचा कय् कुनाच्वनी। बांलाक सप्रे जुइ मखु। ता थिना वःलिसे बांलाना वइ।
ध्वप दाः थें जुयाः तसकं न्हसि जूथाय् च्वलःचा पी मज्यू। लः मुनीथाय् नं पी मखु। चा तारातारां गंथाय् नं पु बांलाक ब्वलने मफयाः सिंकुति जुयाच्वनी। थ्व पीत तः नाइयाः सालं बूगु चाय् झ्वः झ्वः लाकाः पीगु याइ। छपतिइ निचु नं पीगु याइ। छमांं मेगु मा क्वलाछिति पाकी। लः मथाःथाय् भचा भचा वा वयाच्वनीबलय् याकनं ब्वलनी। थ्वाकः नं लाइ।
च्वलःचित क्ववयेका तःगु साः तयेगु याइ। साः तयेबलय् प्वाकः म्हुयाः तइ। छकलं मगाःसा निखें म्हुयाः निकः यानाः नं तयेगु याइ।
थ्व तरकारि नयेबलय् भचा भचा लाभा सवाः वइ। लाभा थें वालाः घासा यानाः नइ मखु। अथे नयेबलय् साइ नं मखु। चिचीचाकू यानाः तानाः आलुकेँय् ल्वाक–छ्यानाः नं च्वलःचा नयेगु याः। चि मसला तयाः तरकारि दयेकाः नं नइ। नचुक तानाः चुंला ल्वाकछ्यानाः नं नयेगु याइ। च्वलःचा नयेत मा लयाः कायेगु याइ। थ्व लइबलय् चाया च्वसं लयाकाइ। लयाथाय् छन्हु निन्हु हे च्वः जायावःगु खनेदइ। ता थिनावः लिसे बांलाना वइ।

छाःकीसिमि
सिमिया प्रजातिइ छाःकीसिमि छता नं दुथ्याना च्वंगु बनस्पति ख। थ्व लहरा वनाः तःझांङ्ग जुयाः सि सइ। थुकियात गसी गयेकेगु सिकं झाःसिमा बाय् सिमाय् गयेकाः सयेकेगु याइ। पःखाः आदि थासय् जक गयेकाः नं सयेकेगु याइ।
छाःकीसिमिया पु÷ग्वः हाकुगु व तुयूगु यानाः निगू कथंया दु। तुयूगुली नं तग्वःगु व चिग्वःगु यानाः निगू कथंया दु। तग्वःगुया धे भचा तधे व चिग्वःगुया धे भचा चिधे जुइ।
पु गाःगु लनाः भूमि क्वात धायेव छाःकीसिमि पीगु याइ। बुयाः च्वः थहां वइबलय् भचा सित्यांचा खनेदइ। हा उखें थुखें न्यनावंलिसे च्वः व दं बांलानाः ब्वलना वइ। बल्लाःगु माय् गौपतिं हः जायावइ। हरेक गती निखे निहः व च्वय् छहः यानाः स्वहः दइ। हःया स्वरुप पानबुत्ता बां वयाः भचा हाकःचा जुइ।
थज्याःगु हे चाय् छाःकीसिमि पीमाः धयागु मदु। थ्व न्ह्याथें ज्याःगु चाय् नं हा न्यनाः ब्वलने फु। लः मुनीथाय् बांलाक ब्वलने फइमखु। थथ्याःथाय् थासय् पिनाः बुँया सिथय् वाः पेनेथें यानाः झाःसिमाय् गसि गयेकाः फसं ह्वानाः मा ब्वलने छिंंकथं पीगु याइ। थज्याःथाय् छमा हे यक्व झाङ्ग चिनाः सि नं ज्वाँय् ज्वाँय् सइ।
छाःकीसिमियात साः यक्व तइ मखु। भचा भचा जक तयाबी। उखें थुखें न्यनावनीगु हां थुकियात साःया आपुर्ति याइ। साः अप्वः जुल धायेव मा जक झाङ्ग चिनाः सि सइगु लिपा लाइ।
ब्वलने गानाः छिपय् जुल धायेव हःया कापिं च्वःया लिसें सि सइगु तिकः ब्वलना वइ। तिकखय् झ्वाः चिंक सि सइगु बुँ ज्वनावइ। बुँ ह्वइबलय् बुँया दुने दथुइ कनाच्वंगु मिखा थें च्वंक हाकुक बुत्ता छकूचा दइ। सि झ्वाःचिंक सइ। छझ्वाकलय् भिंmन्याधे तक नं दइ। बःचाधे जुसेंनिसें धेय् चिचीचा हाकःगु चिम्सँ दइ। तःधे जुल धायेव हाइ। छिपय् जुइगात धायेव धेया उन हाकुइ। गंगुया ख्वला तसकं छाइ।
छाःकीसिमियात आयुर्बेदिक वासःया रुपय् छ्यलेगु याइ। नयागु पचय् मजुयाः झारा जुइबलय् छाकीसिमि निगः प्यंगःति सियाः बाय् मनाः नयाबिल धायेव झारा जूगु लनावनी। प्वाः गरबर जुइबलय् सियागु छाकीसिमि नचुक निनाः पाचः थें यानाः नं नयेगु याइ। चिचीधेगु अबस्थाय् क्यातुया च्वनीबलय् थुकिया तरकारि दयेकाः नं नयेगु याइ। नये यल धकाः यक्व धाःसा नये मज्यू। भचा अप्वः नल धायेव थुकिं काये यः।

छाःचा
मसला जातया छता तरकारि। चिहःगु प्याजया हः थें जुयाः दुने फुस्कुलु जुइ। वाउँबलय् नं गंकाः नं नयेगु याइ। मुकं थ्व जक नयेगु याइ मखु। मसलाया रुपय् मेमेगु परिकारय् तयेगु याइ। तायेबलय् व छ्यायेबलय् उसुक बास वइ। छिपय् जुल धायेव हाय् ग्वः खानावइ। ग्वःयात गंक पानाः सुरक्षित यानातइ। गंगु छाःचा छ्यानाः चिकनय् क्वयेकाः नं झ्वाँय् याइ। लायागु परिकारय् छाःचा मसला दत धायेव सवाः
हे साइ।

झेकूचा
झेकुचा छगू मसला नं याये ज्यूगु व तरकारि नं नये ज्यूगु बनस्पति खः। थुकिया हः छाःचिया हः थें त्याचिंक ग्वलानाः दुने खालि जुयाः हाकः लाःगु जुइ। यक्व तत्याः व ताःहाकः जुइ मखु। छ्वालि बःपु व म्हुकुछि हाकः तक जुइ।
तःगू जातया झेकूचा मदु। दक्वं छगू हे जातया जक जुइ। थुकिया मा दयेकेत पुसा थःसालाः नं दयेकू, पुँइ न्हायाः नं दयेकेगु याइ। पु थःसालाः दयेकेत चिल्ला चौलापाखे थःसालेगु याइ। बःचामा जुल धायेव पीगु याइ। मा ब्वलनाः तमा जुया वःलिसे प्वलय् चिचीचा ग्वःगु प्याज थें ज्याःगु ग्वःया बिकास जुयाः थ्वाकः लानावइ। थथे बिकास जुयाः थ्वाकः लानावःगु मां कौला कछलापाखे पुँइ न्हायाः मा दयेकी।
न्ह्याथें ज्याःगु चाय् नं झेकूचा पीगु याइ। तसकं न्हसि जुयाः तःनायू थाय् झेकुचा पीगु याइ मखु। यता लीथाय् बांलाइ। थुकिं यक्व लः सहः याये मफु। लः अप्वः जुल धायेव हा चनाः ग्वः नापं ध्वगिना वनेयः। अथे जुयाः झेकूचा पीत लः मथाइथाय् पीगु याइ।
झेकूचा छकः पित धायेव न्ह्याबलें दयाच्वनी। गुलि गुलि मा ब्वलन उलि उलि हा नं यक्व दयाः धी जुयाः जं चिनी। अथे जुल धायेव न्हूगु हा विकास जुयाः साः नयेत अबरोध जुयाः मा बांलाक ब्वलने फइ मखु। थथे मजुइकेत दँय् छकः बाय् छलि अतः कछला थिंलापाखे लिनाः अप्वःगु हा चानाः हानं पीगु याइ। थ्व पीथाय् मेगु छुं नं पीगु याइ मखु। तमा जुल धायेव चायागु सतह द्यःनेलाक लयाः काइ। निभालय् मपासे किचलय् हिलाः गंकेगु याइ। स्ववाः प्यवाःया दुने हानं च्वः जायावइ। तछला दिल्लापाखे दाहा थहां वयाः बुँ ह्वयाः पु सइ। बुँ ह्याउँसे वँचुसे च्वनाः छिरेबिरे खनेदइ। चु ताःहाकः जुइ। थ्वयाः फुलदानी नं तयातयेगु याइ।
झेकूचित थज्याःगु हे साः माः धयागु मदु। थुकियात क्ववयेका तःगु साः नचुकाः तयेगु याइ। साः बरोबर तयाबीगु याइ। साः मगात धायेव पु चिचीचा पु जुयाः याकनं छाख्वाः वइ। नयेबलय् नं सु नये थें जुइ। सुकू यायेबलय् नं संगु थें चिचीचा पु जुइ। क्वयेकेबलय् नं यक्व तःसां खने मदइ।
झेकूचा वाउँबलय् तरकारि दयेकाः व गंकाः क्वयेकाः नयेगु याइ। माय्केँय् झेकूचा क्वयेकेगु याइ। भुति कय्गू आदि बूबः घासा दयेकीबलय् नं झेकुचा क्वयेकल धायेव बूबःया सवाः हे साइख्वाः वइ। पाउँक्वाः दयेकीबलय् नं झेकुचा क्वयेकेगु याइ।

तुकं
तुकं छगू वाउँबलय् तरकारि नयेज्यूगु वाउँचा खः। कँतू व मरय्तू यानाः थ्व निगू कथंया दइ। हः ततःहः जुयाः पु तपुगु कँतूयात द्वाःतुकं व कँख्वतय् ह्वलातःगु दं हेंगलय् चिनाः पु तपुगु तुकंयात ह्याउँदं तुकं नं धाइ। थज्याःगु तुकंया सवाः माकुसे च्वनी। मरय्तूयात बरखातुकं नं धाइ। हः ततःहः जुयाः दं नं तपु जुइगु छथी तुकं नं दु। थुकियात तुकं जक मधासे छ्वय्संतुकं धायेगु याः।
तुकंया पुयात तू धाइ। भूमि ख्वाउँगु बखत जुल धायेव कँतू ह्वलेगु याइ। थ्व पीत पुसा थसाला च्वनी मखु। तूग्वः हे सालुक ह्वलेगु याइ। चा तफिक ल्हाइ मखु। ह्वलाः द्यःने भचा पारापारा जक दायाबी। ता थीबलय् जूसा ह्वलाः स्वन्हु प्यन्हुं बुइ, ख्वाउँबलय् जूसा खुन्हु न्हय्न्हुं जक बुइ। खुवाः निसें च्यावाः दतकि नयेजी। चमे लुयाः थहां वल धायेव दंया बिकास जुइ। गुलि गुलि दंया बिकास जुल उलि उलि मा तमा जुयावइ। यक्व ताथीगु व यक्व वा वइच्वनीगु बखत चिल्लानिसें दिल्लातक तुकं ह्वलेगु याइ मखु। थुगु बखतय् ह्वलीगु तुकं निसुसे च्वनाः लखं नः थें निभालं पू थें जुइ। वा वयेगु म्ह्व जुइवं मरय्तू ह्वलेगु याइ। थ्व बखतय् ह्वलाः स्ववाः निसें प्यवाःया दुने तुकं नयेजी। थारा थारां गंगु चाय् बाहेक न्ह्याथें ज्याःगु चाय् नं तुकं ह्वलेगु याइ। तः नायूथाय् जुल धायेव सल्ल फल्लं ब्वलनाः बांलाना वइ। निभालं मखःथाय् ह्वलातःगु तुकं जुल धायेव निसुसे च्वनाः सवाः नं न्यालुसे च्वनी।
तुकंयात साः यक्व म्वाः। भचा भचा तयाबीगु याइ। साः ह्वलाः तइ। ततःकू जूसा तुकं ह्वले न्ह्यः तइ। नचुसा बुइ धुंकाः जक नं तयेगु याइ। कँख्वतय् ह्वलीगु तुकंयात साः तयाबीगु याइ मखु।
नेवाःतय् संस्कृतिइ प्यता घासाता ब्वयाः नयेमाःगु भ्वजंनिसें चौरासि ब्यञ्जन ताःलाकाः ब्वयेमाःगु भ्वजय् तुकं घासाता कथं तयेगु याइ। भ्वय्बलय् न्हापांगु सराय् हे तुकं घासा तइ (भ्वय् क्वचायेकेत जक तइपिं नं दु)। गुथि भ्वय्या कचा गुथिकथं तुकंकाकु गुथि न्यायेकी बलय् तुकंचिया घासायात मूघासा कथं कायेगु याइ। थुबलय् माकुग्वारा धकाः मुस्याचुं नं वालेगु व खायू ग्वारा धकाः मीचुं नं वालाः तुकं घासा दयेकेगु याइ। पस्ताः भ्वय्बलय् जुगाब्वय् घासाता ब्वइगुली तुकंघासा छता नं तइ। तुकं वाउँबलय् तरकारि व वालाः नयेगु याइ। माः हनाः सुखू गंक पानाः लिपा नयेत नं तयातइ।
इताः बुलेत तूचिकनं बुली। सुकुन्दा च्याकेत तूचिकं हे तयाः च्याकी। म्ह स्याइबलय् व मचाबूपिन्त तूचिकनं हे बुकेगु याइ। नकतिनि बूपिं मस्तय्त फुंगा तयेकेत तू तयाः फुंगा सुयातइ। थज्याःगु फुंगा तयेकाः मचाया छ्यंया बान्कि मिलय् यायेगु याइ।
तुकंया बुँ म्हासुसे च्वनी। थुकियात लुँबुँ धायेगु चलन दु। पाहांचःह्रेबलय् लुकुमहाद्यःयात पाछैबुँया लिसें तुकंबुँ व लैंबुँ नं तयाः लुँबुँ वहःबुं कुइकेगु याइ।

तुसि
कचिकं व अचार नयेगु छता तरकारि। कचिकं नइबलय् जीची थुनाः नइ। अचार नइबलय् चिचीचा कुइक तानाः मसला चि व पाउँनं वालाः नयेगु याइ। थुकिया मा लहरा वनी। गसि तया ब्यूसा गसि कयाः वनी, मब्यूसा बँय् हे लहरा वनेगु याइ। तुसि तरकारि जक मखु, सिसाबुसा नं खः। पुजाभलय् चिचीचा कुइक तानाः सिसाबुसाया रुपय् नं तइ। भ्वय्बलय् धौ तये क्वचायेकाः सिसाबुसा तइबलय् तुसियात नं सिसाबुसाया रुपय् तयेगु संस्कृति दु।

धन्या
धन्या छगू मसलाया रुपय् म्हसीका दुगु वाउँचा खः। थ्व ह्वासा ह्वासां बास वइ। थुकिया हः चाकु चाकु लाइ। मा तमा जुइ मखु। थ्वाकः लानावइ। थ्वाकः लायेगात धायेव दुकु थहां वयाः पु सइ। दुकुइ वइगुु हः नचुसे चिचीचा बाला जुइ। धनिया पुयात ग्वःसं धाइ। थ्व ग्वग्वलाइ। छगः ग्वःसँलय् स्वपु प्यपु पुसा दइ।धनिया पीगु सिकं ह्वलाः चां ल्हाकेगु याइ। थ्व ह्वलेगु बखत कछला थिंलां याइ। थुबलय् बाहेक मेमेबलय् नं ह्वलेगु याइ। ह्वलेन्ह्यः घिरिघिरि यानाः ग्वः छुतय् यायेगु याइ।
थज्याःगु हे चाय् धनिया पीमाः धयागु मदु। तः नायूगु न्ह्याथें ज्याःगु चाय् नं ज्यू। पौ दयेकाः ह्वलेगु याइ। लाभा प्याज पी थें सिथय् सिथय् नं ह्वली। निभाः मदुथाय् सिकं यताय् धनिया बांलाइ। सवालय् नं तिखर जुइ। निभालं मखःथाय्यागु निसुसे च्वनाः न्यालु पहः वइ। धनियायात लः यक्व मज्यू। यक्व वा वइच्वनीगु नं थुकिं सहः याये मफु। वा यक्व वइगु बखत दिल्ला गुंला निला धनिया बांलाके थाकुइ। यक्व वां दाल धायेव तमा जुइ धुंंकूगु जूसां हे नायावने यः। अथे खःसां थथः धायेक चा गंका तयेगु याइ मखु। थुकियात साः यक्व म्वाः। भचा भचा दयेव हे गाः। तःलय् हे तयेमाः धयागु नं मदु। मा बुयाः बःचा मा जुइकाः द्यःने सालुक हायाब्यूसां ज्यू।
नसाया पाख बांलाकेगु व साकेत धनियायागु तःधंगु भूमिका दइ। वाउँगु धनिया नचुक निनाः अचार नयेगु याइ। सलाद, लैं अचार, काउलि, गोलभेरा तरकारि साकेत धनिया नचुक तानाः तयेगु याइ। धनिया पु नचुक चुं ल्हुयाः मसलाया रुपय् तइ। जीचुं ल्हुइबलय् जीलय् ल्वाकछ्यायेगु नं याः। धनिया ल्वाकछ्यानाः दयेकातःगु जीचुंया सवाः हे पाइ।
पलः
पलः छगू वाउँबलय् तरकारि नयेगु बनस्पति खः। थुकिया तरकारि नयेत दायेकाः बाय् खुनाः दयेकाच्वने म्वाः। यच्चुक सिलाः चिकनय् झ्वाँय् यानाः चि मसला तयाः बुकाः नयेगु याइ। पलः तरकारि दयेकीबलय् चसू मिचः ल्वाकछ्यानाः नं दयेकेगु याः। थुकिया हः सिमाहः बां वयाः चु भचा ताःहाकः जुइ।
यलपलः व ज्यापुपलः यानाः निगू जातया पलः दयेगु याः। यलपलःयात यलय् पलः नं धायेगु याः। यलपलःया हः भचा वाउँसे भुयूनयाः सालुइ। हः यक्व वइ मखु। प्यवाः न्यावाः दतकि हे ब्वलनाः दं थहां वयाः बुँ ज्वनावइ। सवाः भचा न्यालु पहः वइ। ज्यापुपलःया हः हाकु वाउँ रंगया जुइ, भचा ख्वातु खनेदइ। दं याकनं थहां वइ मखु। फ्यतुनाः थ्वाकः लानाच्वनी। यलपलःया सिकं भचा लिबाक्क जक ब्वलनी। सवाः तिखर जुइ।
सवाः मयःपिन्त चा सवाः वः थें जुइ। हः गाक्क वये धुंकाः जक दं थहां वयाः दनावइ। चां ल्हाःगु पलःया हा पुचा लानाः ह्याउँसे च्वनी। च्वकापाखे छुँया न्हिप्यं थें चिपु जुयाः च्वामुसे च्वनी। थुकी मेगु यक्व संगुहा दइ।
पलखय् दुच्वतं दं थहां वइ। छिपय् जुयावःलिसे हःया कापिं बुँ व च्वः जायावइ। च्वः तःहाकः जुलकि उकी बुँ व च्वः दयावइ। बुँ वःसां स्वां वइ मखु। बुँइ चिम्सँ थें ज्याःगु केस वाल्ल दइ। थुकिं हे पराग सेचन जुयाः छगू बुँइ स्वपु प्यपु पु सइ। सँ मदुगुली पु सइ मखु। पुसाय् कं थें च्वामुक दुगु ख्वलां छबलं भुनाच्वनी। छगू बुँइ ग्वःगः पु दइ वःगू हे कं थें च्वामुक दइ। पुसा पाकय् जुल धयेव कं छाइ। गन धायेव स्वय्पियाः लिकाइ। पुसा पीत घिरि घरि यानाः पु छुतय् यानाः पी।
पलः ह्वलाः पीगु याइ। पौ भचा तपौ यानाः सालुक ह्वलाः पु खने मदयेक चां ल्हाइ। पलः चिकुलाया बखतय् पीगु याइ। थुकिं लः व तांन्वः सहः याये मफु। यक्व ता थित धायेव याकनं छाइ। लः यक्व जुल धायेव नं नायावनी। फिसलं ज्याःगु व छाःगु थ्यंक चाय् पलः बांलाइ मखु। नेवाः संस्कृतिइ घ्यःचाकु संलूबलय् माय्केँय् तरुल ल्वाकछ्यानाः पलः तरकारि दयेकाः नइ।
माघ महिनां नादि खुसिइ माधवनाराणया धलं दनाच्वंपिन्त पलः तरकारि नकः वनेगु याइ। सिरादान बीबलय् जाकि बजि व माय् मूया लिसें वाउँचिया रुपय् म्हूचिना तःगु पलः नं तयाबीगु याइ।

पाछै
हः ततःहः जुइगु छता वाउँचा। केँ खुनाः व तरकारि दयेकाः नइ। नयेत क्वतानाः काइ। थुकी पःका सइ। पःकां चिकं दयेकेगु याइ। थुकिया चिकं उसुसे च्वनी। सनांघासा फीत नं पःकाचुनं वाली।

प्याज
मसला व केँ नितां यायेज्यूगु छता तरकारि। वाउँनिबलय् मानापं केँ वा तरकारि दयेकाः नइ। छानावःलिसे हाय् ग्वः खानावइ, मा सुकूचिनाः गनावनी। तुयू, ह्याउँगु व म्हासुगु दइ। तायेबलय् उसुक पालुक बास वइ। बास तच्वः जुल धायेव मिखां ख्वबि हे नं वइ। तानाखतं लखय् तल धायेव बास म्ह्व जुइ। चिचीकुइक तानाः मसलाया रुपय् ज्या कायेत न्हापां थ्व निं चिकनय् सी। सुकूचिंगु प्याजमायागु गुन्द्रु दयेकेत नं ज्या कायेगु याइ।

प्वलःचा
लहरा वनीगु छता तरकारि। खः ग्वयाः गसि तयाबीगु याइ। थुकी सइगु सि ताःहाकः जुइ। वाउँबलय् तरकारि दयेकाः नइ। छात धायेव नयेजी मखु, दुने जालि दइ।

प्वात्या
हः नं ग्वः नं नयेजिउगु छता तरकारि। केँ खुनाः व तरकारि दयेकाः नइ। तुयूगु व ह्याउँगु यानाः निथी दइ। चीमाबलय् साकिचा यानाः नइ। थुकियात सलगम नं धाइ।
फकं
कं परिवारय् दुने लाःगु फकं वाउँचाकथं म्हसीका दुगु बनस्पति खः। थुकिया दँनय् कुसा थें ज्याःगु तहःगु हः व हाय् सकि सयेगु याइ। फकंया जातय् सादा फकं बाहेक ह्याउँफकं, दुरुफकं, गनेफकं व गुँफकंं दइ। गनेफकं नइ मखु। गुँफकं नं नये ज्यूगु व नये मज्यूगु दइ। अथे जुयाः गुँफकं नं नयेगु याइ मखु। चिकुला फुनाः भूमि क्वाना वलकि चिल्लां फकं पीगु याइ। बःचा बःचा ग्वःगु सकि पिनाः फकं दयेकी। चा नचुकाः पुवादे पौ थें यानाः नं पीगु याः। आलुपौ थें दयेकाः नं पी। चीमाबलय् नयेगु जूसा ख्वातुक पी। तमा यायेत जूसा भचा तापाक पी। निभालं खःथाय् फकं पीगु याइ। मखःथाय् फकं बांलाइ मखु। थज्याःथाय्या फकं ह्याउँसे च्वनाः सवाः नं न्यालुइ।
फकं पीत थज्याःगु हे चा माः धयागु मदु। तसकं छाःगु चाय् व लः मुनीथाय् फकं पी मखु। यक्व न्हसिथाय् थ्व उलि बांलाक ब्वलनी मखु। तः नाइयाः द्यःनेया सतह छ्वासुथाय् बांलाक ब्वलनी। थुकियात लः यक्व म्वाः। भचा भचा प्याःगु व वा वइगु लखं हे गाइ। फकंया हा क्वतां मवंसे जःखः न्यनावनेगु याइ। थुकिया हा ततःपु जुयाः चाय् बल्लाक हा कयाच्वनी। अथे जुयाः फकंमा यक्व फय् वःसां काचाक्क ग्वतुली मखु। फकंयात चासाः व क्व वयेक त्यनातःगु कम्पोष्ट साः तयेगु याइ। थज्याःगु सालं बांलाक ब्वलनीगु जक मखु नये बलय् सवाः नं साइ।
फकं नयेत मा छमां लिनाः नंं कायेगु याइ। गाभा जक लिकयाः नं नयेगु याः। हः जक क्वतानाः पिलि तुनाः केँ दयेकाः नं नयेगु याइ। हः क्वतानाः कायेबलय् मा हे मदयेका छ्वयेमाली मखु। ताउत तक कयाच्वने दइ। मा लीबलय् छक्वलं हे फुइ। हः लिकायेबलय् प्वलय् ख्वं मल्यंक चहिकाः कायेमाः। ख्वं ल्यन धायेव ल्यंगु ख्वं नायाः मानापं नायेकेयः। थुकिया दं नलु कियाः व हः किचलय् पानाः गुनूचा व स्वकंचा यानाः केँ नयेगु याइ। दुरुफकंं केँ खुनाः नयेगुया सिकं सनांघासा दयेकाः नयेगु याइ।
ह्याउँफकं नयेबलय् कथु उलु उलु जुयाः चासुइ यः। अथे जुयाः थ्व नयेत पाउँ ल्वाकछयानाः नयेगु याइ। थज्याःगु फकनं अप्वः धया थें गुनूचा व स्वकंचा दयेकेगु याइ। नेवाः संस्कृतिइ फकंयात नं
छ्यलातःगु दु। सकिमिला पुन्हिबलय् चाकुहिया लिसें सकि नं मनाः नइ। चथाःबलय् बहनी तिमिलाद्यःयात पुजा याइबलय् पल्लप्तेया पलेसा फकंहःयात नं तयेगु याः। वथं गयाः फोहर जुयाच्वनीगु धातुया द्यः स्वकंचा दायेकाः सिलेगु याइ। पञ्चदानया बखतय् घासाता फिनाः नइ। श्रावण महिनाय् फकं नल धायेवं जिवय् उर्जा अप्वः दयावइ धयागु लोक मान्यता तइ।

फसि
घासाताया रुपय् नं छ्यलीगु छता तरकारि। लहरा वनी, च्वः यक्व वइ। फसि मसःनिबलय् च्वः ध्यनाः नं नइ। फसि ग्वारा ग्वारा जुइ। क्यातुबलय् नं छाकाः नं नयेगु याइ। छाःगु फसिया ख्वला छाइ। नयेत ख्वला स्वःस्वः याइ। दुने पु दइ। पय्नंबिया भ्वय् व श्राद्धया प्रसाद नकीबलय् फसिघासा छता नं तयाबीगु याइ। घासाता ब्वयाः नयेमाःगु भ्वजय् फसियागु खय्पि चय्पि दयेकी। सब्जं ब्वय् झंगःचा फसिइ तीगु याइ। मेय् कै वइबलय् फसिपु नचुक न्ह्ययाः नल धायेव कै लनावनी।

बकुलाः
सिमि जातया छता बूबः। ग्वः तग्वः जुइ। क्यातुबलय् आलु प्याज आदि तरकारिनाप ल्वाकछ्यानाः नइ। छात धायेव घासा दयेकाः व सियाः नइ।

भान्ता
मल्ता सये थें सइगु छता तरकारि। हाकुगु व तुयूगु यानाः निताजि व ग्वारागु नं दइ। तरकारि दयेकाः नइ। सिकिया छुं नं भ्वजय् भान्ताया परिकार तइ मखु।

भुति
भुति छगू लहरा वनीगु बनस्पति खः। थ्व थःथम्हंतुं दने मफु। गसि तयाः थनाबीमाः। घ्यःभुति, कातिभुति व लाखेभुति यानाः भुति स्वंगू कथंया दइ। घ्यःभुतिया पु भचा तपु जुइ। यक्व ताःहाकः जुइ मखु। भचा तुयू नः थें जुइ। पिलि दइ मखु। वाउँबलय् क्यातुसे च्वनी। थुकियात भुते नं धाः।
कातिभुति तपु जुइ मखु। सइगु भचा लिपा लाइ। झ्वाः झ्वाःचिंक सइ। धे वाउँ नइ। हाकः क्वलाछि, क्वलात्याति जक जुइ। क्यातुबलय् तरकारि नइ। छात धायेव पिलि दयावइ। पु तपु जुइ मखु। ग्वः धाःसा ख्वातुक दइ।
लाखेभुति कुत्या हाकःतक नं जुइ। धेय् ग्वः सालुइ, ला अप्वः दइ। पिलि दइ मखु, क्यातुसे च्वनी। ग्वः सियूगु व हाकुगु यानाः निथी दइ। ग्वः पोष्ट मजुसे पतिचिं थें जुइ।
चिकुलां भुति पी मखु। भूमि क्वानाः लुमुया वल धायेव जक पीगु याइ। छमां मेगु मायागु फासला कुत्या पाकी। भुति पीबलय् पु ग्वलंग्वः नं पीगु याः, थःसालाः मा दयेकाः नं पीगु याइ। पु पीबलय् गनं बू गनं मबू जुयाः अजःबिजः जुइयः। अथे जुयाः फयां फतले थःसालाः मा पीगु याइ।
बगलं ज्याःगु चाय् भुति बांलाक सपे्र जुइ मखु। अम्लियपन दुगु चाय् नं बांलाइ मखु। ६ निसें ८ पि. एच. दुगु चाय् पीबलय् थ्व बांलाक सपे्र जुइ। थुकियात यक्व साः तये मज्यू। भचा भचा तयाबीवं गाः। साः अप्वः जुल धायेव मा जक ल्वाँय् ल्वाँय् थहां वयाः सि सइगु लिज्यां वनेयः।
मा ब्वलनाः बःचामा जुल धायेव च्वः बिकास जुयावइ। च्वःयात गसी तयाः हिनाबीगु याइ। च्वतं गसि हिनावं लिसें च्वःया गौपतिं च्वः जायाः हः व मेगु च्वः खने दयावइ। च्वः वयाः मा झाङ्ग चिनावल धायेव च्वःया कापिं सि सइगु तिकः खने दयावइ।
भुतिया तिकः ताःहाकः जुइ। छतिकलय् प्यबुँ तक दइ। प्यबुं छक्वलं ह्वइ मखु। निबुँ न्हापा व निबुँ भचा लिपा ह्वइ। लिपा ह्वइगुली सि सइगु म्ह्व जक जुइ। भुतिया बुँया दुने ह्याउँसे हाकुसे च्वंगु बुत्ता थें दयाः स्वये हे बांलासे च्वनी। नेवाःतय् संस्कृतिइ भुतिया तःधंगु भूमिका दु।
भ्वय्बलय् न्हापांगु सराय् भुति घासा तयेमाःगु चलन दु। च्याता घासाता ब्वयाः नयेमाःगु भ्वजय् भुतियात नं छता घासाता मानय् याइ। आलुछ्वं क्वाः दयेकीबलय् भुति नं तयेगु याइ। गुनपुन्हिबलय् ब्यांचित जा नकेत भुतिहलय् तयाः नकेमाःगु नेवाःतय् रिति दु।

भ्वकाचा
ग्वारागु लौका। लहरा वनाः सइ। तरकारि दयेकाः नइ। सवाः भचा खखःधाः थें जुइ। छात धायेव गंकातइ। लँय् मत तयाः वनेमाःगु संस्कारय् भ्वकाचिया ख्वलाय् बीबःता तयाः मत तइ।

मल्ता
मल्ताया सवाः पालुइ। तग्वः मल्ता चिग्वः मल्ता व न्यामल्ता यानाः स्वथी दइ। मल्ता थीथी कथंया दइ। तग्वः मल्ता, चिग्वःमल्ता, न्यामल्ता, भिम्पूमल्ता व जीमल्ता आदि दइ। तग्वःमल्ता ग्वारा जुइ। न्यामल्ता किसिया स्वँ थें जुयाः ताःहाकः जुइ। चिग्वः ्मल्ता चिकिचात्याः जुयाः हाकःचा लाइ। जीमल्ता चिचीचा ग्वः व भिम्पूमल्ता गुच्चा थें ग्वलाइ।
मल्ता पीत चिकुला न्ह्यः हे पुसा थःसाला तइ। पुगाइबलय् खः ग्वयाः त्वपुइगु याइ। स्वनिगलय् पुगाःगु लन धायेव सिल्ला धुंधुं मल्ता पीगु याइ। मा चिमानिसा जखदय यानाः तमा जुइकाः पी। न्हापा हे तमा जुइ धुंकूसा जखदय मयासे हे पीगु याइ। थुकियात पौ दयेकाः पीगु याइ। छमां मेगुमा म्हुकुछि पाकी।
छ्वासुगु चा दुगु फिसःबुँइ मल्ता पीगु याइ मखु। थज्याःथाय् हा क्वातुक काये मफयाः मा ग्वाराचिना वनीगु भय दइ। तः नायूगु चाबुँइ पीगु याइ। थज्याःथाय् क्वातुक हा कयाः सल्लफल्लं ब्वलनी। मल्तायात साः यक्व म्वाः। हः चकनाः हा बांलाक काः थें जुल धायेव प्वाकः म्हुयाः साः तइ।
मल्तायात पिसेंनिसें भचा भचा लः बीगु याइ। भचा चा गंथाय् जुइबलय् न्हिं निकः नं बीगु याइ। लः बीबलय् यक्व बीगु याइ मखु। भचा भचा जक बीगु याइ। गुलि लः बिल उलि थुकिया हः चचकनाः ब्वलना वइ। लखं थन धायेव हा कय् कय् कुनाः मा ग्वाराचिने यः। अथे जुयाः चा गंसां लखं थनेगु धाःसा याइ मखु।
मल्तायात घाँसं दुख बीके बी मखु। छकःपतिं घाँय् पुइगु याइ। क्वायेगु याइ मखु। ल्हुनाः प्वलय् चां भुनी। ल्हुइत तिक्वया चा इयाकाइ। ल्हुइबलय् तिक्व चीधं जूसां पती भचा भेसें च्वंक छानाः तबाला खने दयेकी। थथे जुल धायेव् मल्ता खायेबलय् थल दिकेगु व ल्यां थ्यां जुइ अःपुइ। तग्वःमल्ता व न्यामल्ता ग्वः ब्वलंलिसे वाउँबलय् हे छकः पतिं खायेगु याइ। मेगु माःसा जक वाउँबलय् खाइ, म्वाःसा ह्याउँकाः जक मानापं लिनाः खाइ। मल्ता छुयाः अचार दयेकाः नइ। तग्वःमल्ता व न्यामल्ता तरकारि दयेकाः नं नइ। ह्याउँगु चिग्वःमल्ता चुं यानाः मसलाया रुपय् छ््यली। तसकं पालुक नये माःसा जी मल्ता व भिम्पू मल्ता नयेगु याइ।

मिचः
तरकारि नयेगु छता वाउँचा। हः चाकलाइ, वाउँसे च्वनी। कचिकं नं नयेज्यू। सवाः भचा खखःधाइ। चसू व पलःनाप ल्वाकछ्यानाः तरकारि दयेकाः नइ।

मुस्या
धे धे जुयाः सइगु छता बूबः। हःया कापिइ झ्वाः झ्वाः सइ। वाउँयाः क्यातुनिबलय् मनाः व गुलितिनाः मेमेगु तरकारिनाप ल्वाकछ्यानाः नइ। गन धायेव सियाः नयेगु याइ। तुयूगु, हाकुगु व सियूगु यानाः स्वताजि दइ। घासाता ब्वयाः नयेमाःगु भ्वजय् मुस्यायात छता घासाताया रुपय् तइ। मुस्याबिलि मुस्यां दयेकी। मोहनिया भ्वय् नयेत हाकुमुस्या सियाः घासाता याइ। हाकुगु मुस्यायात कयाः मोहनिबलय् मे नापं हालेगु यानातःगु दु।

रामतोरिया
रामतोरिया छगू कचिक नं, बुकाः नं नये ज्यूगु तरकारि खः। थुकियात कोसेबालीया धलखय् दुथ्याका तःगु दु। थ्व वाउँगु, तुयूगु व ह्याउँच्याः दयाः छिरिबिरि खनेदुगु दइ। धेय् सिलिं लुइ। सिलिं लूगुली चिम्सँ दुगु व मदुगु यानाः निथी दइ। चिम्सँ दुगु छेंक च्वनी। चिम्सँ मदुगु नाइसे च्वनी। कचिकं धेनापं नयेबलय् छेंक च्वंक चिम्सँ दुगु सिकं थज्याःगु पती नयेगु याइ। थुकिया पु कय्गू थें ग्वः ग्वः जुइ।
चिकुलाया मौसम क्वचायाः भूमि क्वानाः लुमुया वल धायेव रामतोरिया पीगु याइ। थ्व पीबलय् पु थःसालाः नं पीगु याइ ग्वलंग्वः नं पीगु याः। थःसालाः पीबलय् छःन्ह्याकाः उति ग्यंक पीदइ। ग्वलंग्वः पीबलय् गनं बू गनं मबू जुयाः उति मग्यने यः। ग्वःयात माःबुइक फ्वयाः चुलि पिकयाः जक नं पीगु याइ।ं बुयाः बःचामा मजूतले चा प्याकातयेगु याइ।
रामतोरियां चिकु सहयाये मफु। थ्व चिकुलां ब्वलनी मखु। मौसम ख्वाउँगु बखतय् पिनाः उजुंसुजुं बुइ नं मखु। बुया हे वःसा नं मा ब्वलने मफयाः ख्वता कयाच्वनी। भूमि क्वानाः लुमुया वल धायेव जक ब्वलनेगु याइ। मौसम क्वाइथाय् तराइ लागाय् धाःसा ख्वँपु ख्वयाच्वनीगु बखत बाहेक चिकुलाया बखतय् नं पीगु याइ। फिसलं ज्याःथाय् रामतोरिया पी मखु। चाबुँइ पीगु याइ। चीमाबलय् दँथय् पिंm पुत धायेव नायावनी।
मा चीमाबलय् रामतोरियाय् साः तइ मखु। बःचा मा जुइकाः जक तयेगु याइ। थुकिं साः यक्व नयेफु। साः अप्वः तयाब्यूसां असाः जुइ मखु। साः मगात धायेव धे चीधे जुइ। क्ववयेका तःगु साः तइ। थुकियात लः नं यक्व माः। चा प्याःथाय् याकनं ब्वलनी। मा भचा तमा जुइ धुंकलकि लः मुंसां छुं जुइ मखु।
रामतोरिया माय् पाछि पाछि पाक हः दइ। क्वय् क्वय्या हः ग्वः मुनाः ख्वलचा बां वइ। मा ब्वलनाः बःचामा जुल धायेव हः वःथाय्या कापिं धे सइगु बुँ ज्वनावइ। तःनायूगु चा व साः नं गाःथाय् जुल धायेव याक्वच्वः वयाः मा नापं झाङ्ग चिनाः धे नापं यब्व सइ। थुकिया मा स्वकु प्यकु तक तमा जुइ।
रामतोरिया तरकारि व केँ खुनाः नयेगु याइ। यःपिन्सं कचिकं नं नयेगु याइ। केँ खुनेबलय् थुकी लाः पिहां वःथें जुयाः चुलुचुलु धाइ। चिनिल्वय् दुपिसं कचिगु रामतोरिया कुचा कुचा यानाः चछि फ्वयाः सुथय् प्वंप्वाथय् कः नं ति नं त्वनेगु याइ।
लाभा
लाभायात चाकु, पाउँ, पालु, माकु व न्यालु सवाः दुगु पञ्च रसं जाःगु बनस्पतिकथं कयातःगु दु। झीथाय् लाभा छगू हे जक जातया दु। थ्व छात धायेव ग्वलय् भे दयावइ। लाभा तायेबलय् व छ्याये बलय् छगू कथंया बास वइ। कचिकं नयेबलय् थज्याःगु बासं सासः नवः थें जुइ। न्हू दुहां वःगु भे तभे जुइगु छता नं लाभा दु। थुकिया नँ (गन्ध) उसुसे पालु थें जुइ।
ग्वलानाः कसय् जूगु व भे तभेगु ग्वलं लाभा पुसा काइ। दुभे, गलःभे व इताःभे पुसायात काइ मखु। पिभे जूसा चिभेगु जूसां पीगु याइ। वा लयेधुंकाः कछलाया अन्त अन्तय् लाभा पीगु याइ। थ्व पीत दाये पाले यानाः चा नचुकाः चः दयेकाः पी। छचःया ब्या स्वकुति याइ। चलं चःया दथुइ चा त्याचा तयाः द्यांचा थें दयेकी। चलय् प्यलांगुति पाक ध्वः की। ध्वलय् प्यलांगु न्यालांगुति पाकाः लाभा पिनाः ध्वः ल्हाकी। ल्हाके धुंथाय् न्हुयाः पिप्युं न्ह्याः वनेगु याइ। दथुया द्यांचाय् नं लाभा हे पी।
तसकं न्हसिं काःथाय् लाभा पी मखु। तः नाइयाः पँचां ज्याःगु चाय् बांलाइ। थज्याःथाय्या लाभापु ततःपु जुइ। ग्वः खाइबलय् नं ह्याउँ ह्याउँ धायाः तग्वः खनेदइ। लाभा पीबलय् चा गंसा पी धुंकाः भचा भचा लः थनाबीगु याइ। मा तमा जुइधुंकाः नं चा गंसा बरोबर लखं थनेगु याइ। लीगु छवाः छवाःत्या न्ह्यःनिसें लः तये मज्यू। थबलय् लः तल बाय् यक्व वा वल धायेव जँ नाया वनेयः।
वाउँबलय् लाभा तरकारि व वालाः नयेगु याइ। ज्याय् तयाः न्यायेके माःगु भ्वजय् न्हिनय् बजि नकी बलय् लाभा घासा छता नं तयाबी। पाँचःह्रेयात लाभा घासाया नखः नं धाइ। छ्वय्लाय् चिचीचा कुइक लाभा तानाः ल्वाकछ्यात धायेव लाया सवाः साइ। लाभाया हा यच्चुकाः झेकूचिया पलेसा क्वयेकाः नं नयेगु याइ। गंगु लाभा छ्यानाः मसलाया रुपय् तइ। लाभा लीबलय् लिनाः निभालय् भचा पाइ। क्वय् क्वय्या हः लिकानाः गाजः हनाः लिपा तकं नये दयेक सचय् यानाः तयातइ।
लाभायात वासःया रुपय् नं कयातःगु दु। गंगु लाभा चच्छि फ्वयाः ति नं कः नं नयेत्वने यात धायेव ग्यास्तिक व अल्सरया ल्वय् क्वलाकेगु याइ। घाः जुइ बलय् गंगु लाभाया ख्वला यच्चुकाः तयाबिल धायेव हि दिनाः घाः नं याकनं लाइ।

लैं
लैँ छगू कचिकं नं, बुकाः नं नये ज्यूगु तरकारि खः। कचिकं नइबलय् जीचिइ थुनाः नयेगु याइ। बुकाः नइबलय् तरकारि दयेकाः नइ। कचिकं व बुकाः नयेगुया बाहेक चिप्स थें यानाः तानाः बाय् चुलाः बाबूवंक हां जक बुकाः अचार दयेकाः नं नयेगु याइ। सुकू पानाः लैंसूया चानाक्वाः व सिंकेँ फिनाः नं नयेगु याइ।
लैं ह्याउँगु व तुयूगु यानाः निगू कथंया दइ। ह्याउँगुली ताःहाकःगु, ग्वारागु व यःमरि बां वःगु कथंया दइ। ताःहाकःगुली नं वाख्वंलैं व कःनिब्वलैँ यानाः निगू जातया दइ। कःनिब्वलैंयात तपुलैं नं धायेगु याः। वाख्वंलैं यक्व तपु जुइ मखु। कःनिब्वलैं तपु जुइ।
ग्वारागु लैंया जात चिचीचाग्वःगु व तग्वःगु यानाः निगू कथंया दु। काचाक्क स्वयेबलय् सलगमचा थें च्वनी। चिग्वःगु जात पिनाः स्ववाः प्यवालं हे नयेजी। तग्वःगु जातया धाःसा यक्व तग्वः जुइ। छगःया हे प्यंगू न्यागू किलोतक नं दइ। थ्व लिबाक्कं जक पाकय् जुइ। थुगु जातया लैं बजारय् म्ह्व जक खनेदयेगु याः। तुयूगु जातया लैंयात दोको लैं नं धाइ। यक्व तपु जुइ मखु। तपुगुली हे नारि बःपु तक जक जुइ।
लैं पीत पुसा थःसाला च्वने म्वाः। पु हे पीगु याइ। पौ ज्यानाः ६÷६ इञ्चति पाक निपु स्वपु वंज्वलं पिनाः चां ल्हाकी। वाख्वंलैं वा लयाः कछला थिंलापाखे व सिल्ला चिल्लापाखे पीगु याइ। कःनिब्वलैं पाखा बाली कःनि मल्ता बाली काये धुन धायेव पीगु याइ। ग्वारागु लैं ह्याबलें नं पीगु याइ। दोको लैं पाखा बाली
पीगु याइ। छाःगु चाय् लैं पी मज्यू। थ्व थःथम्हंतुं प्वाकः म्हुयाः क्वहां वनीगु जूगुलिं छाःगु चाय् बांलाक क्वहां वने फइ मखु। अम्लियपन दुगु चाय् नं लैं बांलाक ब्वलनी मखु। लः कुनीथाय् व ध्वप दाःगु बुँइ नं लैं बांलाइ मखु। तः नाइयाः छ्वासुसे च्वनाः पँचां ज्याःगु चाय् लैं बांलाइ।
लैं ब्वलनाः ख्वाखः वयेगात धायेव दुचुली चिचीपुक बुँ ज्वनावःगु दुकु थाहां वइ। थुकी गौपतिं ख्वाखः हः व हःया कापिं हानं बुँ ज्वनावःगु दुकु वइ। थुकथं झाङ्ग खानाः तःझाङ्ग जुइ। बुँ ब्वलने गात धायेव तुइक स्वां ह्वइ। थुकी देगः बां वयेक लैंसि सइ। छधे लैंसी च्यापु झिपु तक नं पु दइ। लैंया पुसायात क्यपु धाइ।
लैंयात कम्पोष्ट साः तयेगु याइ। मा चिमाबलय् सिकं लैं पुचा लाकाः तयेगु याइ। चीमाबलय् तल धायेव ख्वाखः जक यक्व जुयाः पु उजुंसुजुं ब्वमलनेयः।
नेवाः संस्कृतिइ लैंया यक्व भूमिका दयेगु याः। पुजा याइबलय् लैंयात सिसाफुसाया रुपय् छायेगु याइ। न्हापा न्हापा तःकै मवयेकेत ख्वपय् यानाः नीछन्हु दयेकाः कैद्यः पुज्याइबलय् मेमेगु पुजा सामग्रीया लिसें चिचीचापुगु नीछपु लैं नं छायेगु याइ। पाहांचःह्रे बलय् लुकुमहाद्यः पुजा यानाः लुँबुँ वहःबुं कुइकीबलय् वहःबुँया रुपय् लैंबुं कुइकेगु याइ। जन्मन्हिया गनेद्यइके वनीबलय् फ्वयातयागु कय्गूया लिसें ख्वाखःहः नापं दुगु लैं सिसाफुसाकथं तयायंकेगु नेवाःतय् चलन दु। भ्वय् नकीबलय् लिपांगु सराय् धौ तइबलय् सिसाबुसाया रुपय् लैं छकू छकू नं तयाबीगु याइ। घासाता ब्वयाः नयेमाःगु भ्वजय् घासाताकथं तइगु खय्पि चय्पि दयेकेत फसि मदइगु अवस्थाय् लैंयागु दयेकेगु याइ। म्हुतु मसानाः नसा नये मयया च्वनीबलय् क्यपु सियाः अम्बः सुकू ल्वाकछ्यानाः दयेकागु अचार ल्वसा तयाः नसा नये ययेकेगु याइ। खाइसंल्हूबलय् खाइक्वातिइ लैंसि नं तयेगु याइ।

लौका
लहरा वनाः सइगु तरकारि। गसि तयाब्यूसा गसि कयावनी, मब्यूसा बँय् हे लहरा वनी। छिपय् जुइ गाःगु माय् सि सइ। सि हाकः चिनी। तरकारि दयेकाः नइ। छिपय् जुइ गात धायेव दुने जालि दइ।

सिलिंप्वलःचा
सिलिं लूगु प्वलःचा। प्वलःचामा थें हे जुइ। माय् छगू कथंया नँ दइ। यक्व ताःहाकः जुइमखु। म्हुकुछिति जक जुइ। ग्वलय् खुसिलिं दइ। छात धायेव दुने जालि दइ।

स्वःबुसः
स्वःबुसः छगू मसला परिवारदुने लाःगु बनस्पति खः। हः चीहः जुयाः नचुसे खनेदुगु व भचा तहःगु यानाः निथी दइ। थुकी छगू कथंया बास दइ। हः नचुगुली बास अप्वः वइ, तहःगुली म्ह्व जक वइ। थुकिया पु बालाचा लाइ। छबालाय् निपु स्वपु पुसा दइ।
स्वःबुसः न्ह्याथाय् नं पीगु याइ । पँचां ज्याःगु
चाय् व यता लीथाय् थ्व थ्वाकः लानाः तमा जुयाः बांलासे च्वनी । यक्व फिसलं ज्याःगु चाय् धाःसा चा गन धायेव याकनं छाःगु थे ंजुयावनी । स्वःबुसः
झरि दिकाः कौला निसें सिल्ला तक सालुक ह्वलाः पीगु याइ । बखतं लिपा पीबलय् याकनं दुकु थहां वयाः छिपय् जुयाः बांलाइ मखु ।
स्वःबुसःया हा पुचा लानाः बल्लाइ । थुकिइ ह्वलाः बाय् प्वाकः म्हुयाः भचा अप्वः साः तयेगु याइ । साः तये बलय् छक्वलं मतसे पुसा ह्वले धुंकाः भचा व बःचामा जुइकाः भचा यानाः तयाबीगु याइ । मा ब्वलनाः छिपय् जुयावःलिसे च्वकाय् बुँया झ्वाः ह्वइ । छगू झ्वालय् यक्व झुप्पा दयाः स्वां तफ्वः जुयावइ । बुँ ह्वइबलय् म्हासुगु लिपा छिपय् जुयाः सीसे च्वनावनी ।
स्वःबुसः भचा उसुसे बास वइगुलि थ्व नये मयःपिं नं दइ । उसुसे बास वःसां थुकिया बास जिवय् मनिं मजू । तानाः भचा भचा ति तयाः चिग्वः कय्गू
ल्वाकछ्यानाः तरकारि नयेगु याइ । लाया परिकार व अचारय् भचा बास वयेक नं तयेगु याइ । थुकिया तपुगु हाया रस लिकयाः सुप व अचारय् बास वयेक तयाः नं त्वनेगु याइ ।