इन्द्रायणी पीठ देगः
किपूया पश्चिम सिथय्‌ द्यःध्वाखां पिने इन्द्रायणीया पीठ देगः दु । खु्ल्लागु थासय्‌ दुहां वनेवं छज्वः ल्वहंया द्वारपाल तयातःगु दु । दुने वंगलसिमाक्वय्‌ दुगु थ्व पीठ किपूया शाक्ततय्‌ तसकं हनाबना दुगु धार्मिकस्थल खः । न्याम्ह मातृका देवीपिनिगु मूर्ति दुगु ल्वहंया तोरण दुथाय्‌ बँय्‌ स्वंगः अमूर्त शिलायात देगःया रुपय्‌ थन पुज्याइ । जवय्‌ जवंखवं अष्टमातृका, दथुइ महिषासुर मर्दिनी व न्हापा खुल्लागु थासय्‌ धलान यानाः छतँ तयाः आधुनिक स्वरुप बियातःगु दु । अथे हे नयागु पाइप तयाः गं घायेगु थाय्‌ नं दयेकातःगु दु । छखेलिक्क पुलांगु पीगं फल्चाया नकतिनि हे जीर्णोद्धार जूगु दु । थनया तोरण व देगः ने.सं. ७९०या जःखः दयेकातःगु खः ।

उमामहेश्वर क्वाःच्व
किपूया दकलय्‌ तजाःगु थासय्‌ कलात्मक उमामहेश्वर वा भवानीशंकरया देगः दु । थ्व थाय्‌यात स्थानीय भासं क्वाःच्व धाइ । समुद्री सतह स्वयां १४१८ मिटर तजाःगु थासय्‌ वनेत थ्यंमथ्यं ५० तगिं दुगु ल्वहंया त्वाथः गयेमाः । थ्व प्यागोडा शैलीया
देगः प्यतजाः फःया द्यःने झिंनिगः कलात्मक थांया दथुइ दयेकातःगु दु । देगलय्‌ वनेगु स्वाहानेया निखेर किसि पाः तयातःगु दु, किसिं सुं शत्रु जुजुयात न्हुयातःगु दु । वर्गाकार देगलय्‌ प्यखेरं कलात्मक लुखा दुसा मूलुखां गर्भगृहया द्यः खनेदुसा मेगु स्वंगू लुखाय्‌ देवी, दुर्गा व सरस्वतीया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । दुने शिव पार्वतीया कलात्मक ल्वहंया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थन दु्गु त्वानाःसिँ धाःसा कलात्मक खनेमदु । थ्व देगः गबलय्‌ दयेकूगु धइगु खँय्‌ विवाद दुसां ने.सं. ७७५ स्वयां न्ह्यः थुकिया निर्माण जुइधुंकूगु सीदु ।

चिलंच्व
किपूया छगू प्रमुख बौद्ध सम्पदा चिलंच्व स्तुप खः । थुकिया स्थापना सम्राट अशोकलिसे स्वानाच्वंगु किंवदन्ती दुगु ल्याखं थ्व किपूया हे दकलय्‌ पुलांगु सम्पदा जुइमाः । किपूया पूर्वी लागाय्‌ चकंगु थासय्‌ वर्गाकार जगय्‌ छगू मूलगु चैत्य अधिकांश भाग अपां दनाः दयेकाःगु दु । अप्पा व ल्वहंया मिश्रणं थ्यंमथ्यं १० मीटर तजाःगु कलात्मक चैत्यया निर्माण जुयाच्वंगु दु । पश्चिमपाखे मूलुखाय्‌ छज्वः किसि द्वारपाल थें दु । च्वय्‌ निम्ह वज्रयानी द्यःपिं दु । अनं दुने ल्वहंया तोरण तयाः प्यखेरं ध्यानी बुद्धपिं स्थापना यानातःगु दु । च्वय्‌ कलात्मक मिखा च्वयातःगु दुसा वयां च्वय्‌ हर्मिका तयाः द्यःने झिंस्वंगू भूवन तयाः बौद्ध वास्तुकला कथं गजू छुनातःगु दु । वथें प्यकुनय्‌ हानं मेगु देगः तनाः तारापिं स्थापना यानातःगु दु । मूल चैत्य स्वयां पिने प्यकुनय्‌ मेगु प्यंगः चैत्य स्थापना यानातःगु थनया विशेषता खः । थ्व स्तुपया स्थापना गबलय्‌ जूगु धइगु प्रमाण मदुसां थन इस्वी १५१५या शिलापत्र लूगु ल्याखं थ्व स्वयां न्हापा हे थ्व स्तुप अस्तित्वय्‌ दुगु खनेदु ।

च्वभाःद्यः आनन्दादी लोकेश्वरया देगः
किपूया लिक्क आनन्दादी लोकेश्वर वा च्वभाःद्यःया देगः दु । नेवाः बौद्धतय्‌सं हनाबनातइपिं प्यम्ह करुणामय मध्ये छम्ह थ्व नं खः । थुकियात आदिनाथ धकाः नं धाइ । थनया कच्छपाल गुँया च्वय्‌ दथुइ प्यखेरं छें चाःहुइकातःगु बहाःया क्वाःपाःद्यः थें अलग्ग च्वभाःद्यःया देगः दु । हिन्दु व बौद्ध अनुयायीतय्‌सं थःथःगु श्रद्धा कथं पुज्याइ । बौद्धतय्‌सं आनन्दादी लोकेश्वर धाइ धाःसा हिन्दुतय्‌सं आदिनाथ व अर्धनारेश्वर धकाः नं धाइ ।
बहाः थें जाःगु थासय्‌ स्वतँ जाःगु प्यागोडा शैलीया च्वभाःद्यःया देगः दु । निम्ह सिंहया दथुइ कलात्मक लुखा दु । लुखाया द्यःने न्याम्ह बुद्ध सहितया तोरण दु । दुने तिसावसतं छाय्‌पियातःम्ह ह्याउँम्ह द्यःया चायागु मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । मातनय्‌ न्यापाः चिचीपाःगु झ्याः दु । वयां च्वय्‌ सँझ्याः पिकयातःगु दु । त्वानाःसिँइ कलात्मकरुपं द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । वयां च्वय्‌या तल्ला प्यागोडा देगः थें त्वानाःसिँ तयाः तिकिझ्यालं भुनातःगु दु । वयां च्वय्‌ छतँ तयाः उकिया द्यःने गजू छुनातःगु दु । देगःया न्ह्यःने छगः कलात्मक शिखर शैलीया द्यःगः दु । छतँ धुंकाः प्यखेरं प्यंगः द्यःछेँ थें पिकयाः अले प्यकुनय्‌ नं थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति स्थापना यानातःगु दु ।
देगलय्‌ व नापसं च्वंगु सतलय्‌ बसजाः तानातःगु थनया विशेषता खः । सुं मनू मंत धाःसा वयागु सुगति कामना यानाः थन थःथितिं बसजाः छायेगु चलन दु । देगःया खवय्‌ सतलय्‌ भजन हालेगु थाय्‌ दु । थन कोजाग्रत पुन्हिनिसें लछि तक मेला जुइ । थन मनूत थीथी ल्वय्‌ लंकेत व छेँय्‌ त्यपू जीवन सुथांलाकेत वइ । विशेष यानाः हरिबोधनी एकादशी निसें मिस्त निराहार व्रत च्वनेगु याइ । देगलय्‌ थः मदुपिं थःथितिपिंत मेगु लोकय्‌ अःपुइमा धकाः थीथी बसजाः थन छायेगु वा अंगलय्‌ तायेगु चलन दु ।
लिच्छविकालय्‌ दयेकूगु धायेगु यानाच्वंगु थ्व देगः निर्माण जूगु तिथिमिति स्पष्ट मदु । अथेसां मूल देगः लिच्छविकालया जुइमाः धइगु अनुमान दु । न्हापा थ्व द्यः थसि (अथवा थैबय्‌) च्वंम्ह अले अन अतिवृष्टि व अनावृष्टि जुयाः थ्व द्यःयात हे गोदावरी खुसिइ
वानाछ्वःगु अले लिपा छम्ह स्थानीय ग्वालां नखु दोभानय्‌ लुइकाः आःया चोभार डाँडाय्‌ तल धइगु किंवदन्ती दु । उकिं दँय्‌दसं चैत्रशुक्ल अष्टमिकुन्हु थ्व द्यःयात नखुइ यंकेगु याइ । वंशावली कथं गुणकामदेवं कलिगत संवत् ३८२५य्‌ थ्व द्यःया रथजात्रा न्ह्याकूगु धइगु दु । थ्व देगः सन् १६४० पाखे जीर्णोद्धार जुल ।

जगतपाल महाविहार
किपूया चिलंच्व स्तुपया जवय्‌ जगतपाल महाविहारया क्वाःपाःद्यः दु । परम्परागत शैलीया स्वतँ जाःगु छेँया न्हापांगु तल्लाय्‌ स्वदुवाः लुखा दु, दथुया तोरण सहितया लुखाया दुने क्वाःपाःद्यःया तिसावसतं छाय्‌पियातःगु बुद्धमूर्ति दु । मातं तल्लाय्‌ दथुइ न्यापाः व जवं खवं स्वपाः स्वपाः झ्याः दुगु कलात्मक झ्याः दु । वयां च्वय्‌ झ्वःलिक बरण्डा पिकयातःगु दु । च्वय्‌ आँय्‌पापौ तयाः दथुइ स्वंगः गजू दु । थनयागु गुथिया बज्राचार्यं थन पुजाआजा याइ । थ्व विहारया निर्माण यलया जुजु जगतपाल वर्मां सन् १५३३य्‌ याःगु खः ।

नगोचा सरस्वती
किपूया उमामहेश्वर देगः स्वयाः भचा पश्चिमय्‌ सरस्वतीया देगः दु, उकियात स्थानीय भासं नगोचा ससुद्यः धाइ । प्यखेरं खुल्ला लुखा तयाः दक्षिणपाखे शिलापत्रया लिउने विणा ज्वनातःम्ह सरस्वतीया मूर्ति दु । देगलय्‌ राधाकृष्ण व गरुड नारायणया मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु । वयां क्वय्‌ मञ्जुश्रीया पादुका दु । अथे हे थुकिया आग्नेय कोणय्‌ गोरखनाथया पुलांगु देगः नं थन दु । थ्व देगःया जीर्णोद्धार ने.सं. ८४१य्‌ क्वाथनायक लक्ष्मीसिंहं याःगु खः ।

पुखुसि नारायण देगः
बाघभैरव देगःया न्ह्यःनेसं च्वंगु देय्‌पुखूया लिक्क च्वंगु तुयुगु देगः पुखुसि नारायणयागु खः । नितँजाः फःया द्यःने थ्व देगः दयेकातःगु दु । ल्वहंया स्वाहाने दुथाय्‌ छज्वः सिंह व छज्वः शार्दुल थनातःगु दु । देगः धाःसा साधारण राणा शैलीं दयेकाः प्यखेरं ततःपाःगु लुखा तयाः द्यःने बज्रया प्लास्टर यानातःगु दु । द्यःने गुम्बज दयेकाः गजू छुनातःगु दु । दुने गर्भगृह दयेकाः दुने छखे लक्ष्मी व मेखे गरुडया दथुइ दनाच्वंम्ह विष्णुयागु ल्वहंया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थ्व मूर्ति लिच्छविकालीन जुइ धकाः अनुमान यानातःगु दु । थ्व देगःया निर्माण ने.सं. ७२५पाखे क्वाथनायक जकेराजं याःगु खँ ताडपत्रय्‌ उल्लेख जुयाच्वंगु दु । अथेसां थ्व न्हापा तजाःगु देगः जुइमाः । लिपा जक भुखाचं यानाः दुनेवं आःया स्वरुपय्‌ जीर्णोद्धार यानातःगु जुइमाः । थ्व मूर्ति छक्वः थनं खुयायंकूगु, लिपा थनया हे हनुमानघाटय्‌ लुइवं थन हयाः स्थापना याःगु धइगु न्यनेदु ।

बाघ भैरव
किपूया बजार दथुइ देय्‌पुखूया न्ह्यःने धुँआजु, आजुद्यः, ब्याघ्रेश्वरभैरव वा बाघभैरवया देगः दु । आयताकार प्यागोडा शैलीया थ्व देगः किपूया दकलय्‌ पुलांगु व दकलय्‌ तग्वःगु देगः खः । थ्व ल्याखं थुकियात किपूया रक्षक देवता कथं हनातःगु दु । देगःया मूलुखा दथुइ अले द्यः दुने भचा खवय्‌ दु । देगः दुने खवय्‌ म्हुतु वांखायाच्वंम्ह धुँआजुया मूर्ति दु । चायागु मूर्तिइ वहःया ख्वाःपाः दु । लुखाया पिने तःधंगु निगू कलात्मक तोरणया क्वय्‌ अमूर्त शिलायात नं अन पुज्याइ । स्वतँ जाःगु थ्व देगःया हरेक पलिइ गजू छुनातःगु दुसा दकलय्‌ च्वय्‌ नापं यानाः मुक्कं १८ गः गजू दु । आः स्वतँय्‌ नं सिजःपौ तयाः जीर्णोद्धार यायेधुंकूगु दु । देगःया चाकःलिं च्वंगु अंगःपौ आः स्यनावनाच्वंगु दु । नितँया पलिइ तरवार खुँडा आदि ल्वाभः यखायातःगु दु । व दक्व थन पृथ्वीनारायण शाहं हमला याःबलय्‌ वयात बुकाछ्वयेवं वं त्वःताथकूगु ल्वाभः खः धायेगु चलन दु । तःधंगु चुकया दुने संरक्षित थ्व थासय्‌ गणेश, नारायण, शिव, भवानी शंकर, श्रीधर विष्णु, विश्वकर्मा, रामचन्द्र, मन विनायक, विश्वकर्मा, धरतीमाता, तुलसी इत्यादिया देगः दु ।
वंशावली कथं देगःया स्थापना ने.सं. २१९ व २४६या दुने जुजु शिवदेव तृतीयं दयेकूगु खः । थुकियात ने.सं. ६३५य्‌ महापात्र जगतपाल वर्मां जीर्णोद्धार यात । किंवदन्ती कथं न्हापा थन जंगल दुगु, मस्त चाया धुँ दयेकाः म्हिताच्वंगु अले व धुँइ भैरव दुबिनाः दुगुचा नःगु अले मस्तय्‌सं म्ये तयामबिउगु व वयात द्यः थुइकाः पुज्यायेगु याःगु धाइ । वि.सं २०१४ सालनिसें थन दँय्‌दसं भाद्र १ गते खःजात्रा यायेगु जुयावयाच्वंगु दु ।

ल्वहं देगः
कीर्तिपुर चिलंच्व वनेगु लँय्‌ सिंहदुवाः त्वालय्‌ बुद्ध देगः दु । बुद्धया देगः हे यक्व मदुथाय्‌ थ्व शिखर शैलीया ल्वहँतं दयेकातःगु कलात्मक देगःया विशेष महत्व दु । नितँजाःगु फःया द्यःने च्वंगु देगलय्‌ वनेत ल्वहंया त्वाथः दु । निखेरं सिंह व निम्ह द्यःपिं द्वारपाल दु । मूलुखाया च्वय्‌ ल्वहंया कलात्मक तोरण दु । झिंनिगः थांया दुने गर्भगृह दयेकाः दुने ल्वहंया द्यः स्थापना यानातःगु दु । दुने शाक्यमुनि बुद्ध दथुइ अले निखेरं षडक्षरी लोकेश्वर व ताराया मूर्ति दु । देगःया च्वय्‌ प्यखेरं चिचीग्वःगु देगः पिकयाः द्यःपिं प्रतिष्ठा यानातःगु दु अथे हे प्यकुनय्‌ नं शिखर बांलुइकाः चिचीग्वःगु देगः थनातःगु दु । थ्व देगः सन् १६६४इ यलया जुजु श्रीनिवास मल्लया पालय्‌ दयेकूगु खः ।

स्वनिगःया मेगु नांजाःगु नेवाः बस्ती तोखा खः । ऐतिहासिक, सांस्कृतिक व पर्यटकीय ल्याखं अतिकं महत्वपूर्णगु तोखायात ‘थःने’ व ‘क्वःने’ यानाः निब्वय् ब्वथलातःगु दु । पञ्चायतकालय् प्रशासनिक विभाजन याःबलय् थनया उत्तरपाखे च्वंगु थःनेयात टोखा चण्डेश्वरी गाउँ पंचायत (लिपा गाउँ विकास समिति) व दक्षिणपाखे च्वंगु क्वःने लागायात टोखा सरस्वती गाउँ पंचायत दयेकूगु खः । थ्व निगू लागाया दथुइ च्वंगु ‘तोखाय्चालँ’ यात सीमारेखा दयेकल । तोखा नगरपालिका दयेकेवं थ्व निगुलिं लागा उगु नगरपालिकाय् दुथ्याः वन । तोखाया पूर्वय् भुइजःसि व खड्का भद्रकाली, पश्चिमय् मनमैजु, साङ्गला व फुटुङ, उत्तरय् झोर महाँकाल, दक्षिणय् धापासी व ग्वंगःबुँ लाः । थःने लागाय् यलाग, थलाग, गँछें, पुखुसि, देमलाछि, पिठेटोल, इकुलाग, तोठीलाग, दुँधीघले, बाले, त्वापचा त्वाः दु । अथे हे हासल, दुनिखेल, सागल, इकगल, लाछीचुक, धसीत्वाः, लाछीचा, ल्होहखल, चोकछेँ, लाम्ने, ससिख्यः, ध्वत्वाचा, वामफल क्वःने लागाया त्वाः खः ।
तोखा प्राचीनकालंनिसें विकास जुया वःगु बस्ती खः । थन संवत् ५१९ या लिच्छविकालीन अभिलेख दु । उकी थ्व थाय्या नां च्वयातःगु मदु । मध्यकालंनिसें तोखा (टोखा) धकाः स्पष्टं च्वयातःगु दु । थनया नांजाःगु तीर्थ ‘स्वप्नतीर्थ’ खः । थनया साङ्गला खुसि व बिष्णुमती खुसिया दोभानयात ‘स्वप्नतीर्थ’ धाइ । तोखा नां प्रचलित जूगुबारे नं थीथी धापू दु । छगू धापू थथे दु– तोयनाथ नांया छम्ह ऋषिं सकल अपाङ्गपिं मनूतय् ल्वय् लनाः शरीर पूर्ण जाया वयेमा धकाः दँय्दसं मेष संक्रान्ति (वैशाख १) कुन्हु ‘स्वप्नतीर्थ’ य् म्वःल्हुइगु धकाः दिन तोके याना ब्यूगुलिं थ्व थाय्या नां तोखा जूगु धाइ । मेगु धापू कथं, नेपालभाषाया ‘तुख्यः’ खँग्वःपाखें तोखा जूगु खः । थ्व थासय् तुबुँ यक्व दु । तु यक्व उत्पादन जुइगु जुयाः थ्व थासय् चाकु दयेकेगु ज्या च्वन्ह्याना वन । चाकु दयेकेत तु यक्व माः । तु माक्व उत्पादन जुइगु जुयाः थ्व थाय्यात ‘तुख्यः’ धायेगु याना हल । वहे ‘तुख्यः’ खँग्वः अपभ्रंश जुयाः आः तोखा धया हल । थ्व थाय्यात मध्यकालय् ‘जयपुली (री) देश’ नं धायेगु याः । तोखा (टोखा) नेवाः भासं वःगु नां खःसा जयपुरी संस्कृत भासं वःगु नां धैगु सीदु ।
थ्व थाय् भौगोलिक ल्याखं भतिचा डाँडा च्वय् लाः । गोपालराज वंशावली हरिशचन्द्रदेव (नायकदेवीया भाःत) या किजा गोपालदेव तोखा किल्ला दुने वंगु खँ च्वयातःगु दु । थुकिं मध्यकालय् तोखायात सामरिक दृष्टिकोणं महŒव बियातःगु सीदु । उबले थ्व थाय् व्यापारिक केन्द्र कथं नं विकास जूगु खः । मध्यकालय् व्यापारीत थ्वहे थासं नुवाकोट जुयाः ल्हासा वये–वने याइगु खः । स्वनिगलय् राजनैतिक विभाजन लिपा थ्व थाय् येँ (कान्तिपुर) राज्य दुने लात । तोखा चण्डेश्वरी देगःया पःखालय् तयातःगु ने.सं. ७९४ (१६७३ ई.) या अभिलेख व तपलाछि त्वालय् तयातःगु ने.सं. ४८१ (१७२० ई.) या अभिलेख निगुलीसं थ्व थाय्यात येँया विजयराज्य धयातःगु दु ।
नीतिशास्त्र हिमवत्खण्डय् चण्डिकेश्वर पिण्डारक–यात तोखा चण्डेश्वरी देवी खः धयातःगु दु । तोखाया मेगु नांजाःगु धार्मिकस्थल सपनातीर्थ खः । मेगु धार्मिक सम्पदात गणेद्यः (सपनविनायक), महाद्यः, नारांद्यः, गणेद्यः, भिंद्यः, सूर्यविनायक, कार्यविनायक, महाँकाल, चण्डिकेश्वर, चुनदेवी, जलेश्वर, सतीदेवी, काली, गौरीशंकर, तलेजु भवानी देवदेवीया झ्वाता व देगः खः । अथे हे पिगंद्यः (पीठ देवता), अगंद्यः, करूणामय, बौद्धस्तुप व बुद्धया झ्वातात नं अन दु । दक्षिण लागाय् दुगु सम्पदा सरस्वती (सस्माद्यः), नारांद्यः, इन्द्रायणी व कोथु गणेद्यः खः ।
तोखामितय्सं चिल्लागा (चैत्रकृष्ण) पिसाच चतुर्दशी कुन्हु थीथी द्यःया जात्रा यानाः पाहांचः¥हे हनेगु याइ । वैशाख (मेष) संक्रान्ति कुन्हु बिस्काः जात्रा हनी । पाहांचः¥हे कुन्हु थंगु यःसिं क्वःमथसें चैत्र मसान्त निसें वैशाख ५ गतेतक चण्डिकेश्वर महादेव, सपनातीर्थ गणेश, च्वय्गणेश, कोटुगणेश, मसानकाली, चण्डेश्वरी व सरस्वतीया खः जात्रा यानाः बिस्काः हनी । पाहांचः¥हे कुन्हु थंगु यःसिंद्यः वैशाख ५ तिनि क्वःथइ । अथे हे वैशाख १ गते बहुमुखी गंगा व दुतमुखी गंगाया त्रिवेणीइ सपनतीर्थ मेला जुइ । वैशाख १ गते मेष संक्रान्ति कुन्हु थ्व खुसिइ म्वःल्हुल धाःसा फुक्कं ल्वय् लनाः स्यंगु शरीर नं हाकनं जाया वइ धैगु मान्यता दु ।