हँय् लहिगु ज्या याइपिन्त हँय्पू धाइ । थ्व ज्यायात थाकुगु ज्या कथं कयातःगु दु । हँय् जये यंकेत कुबियाः यंकेमाः । छन्हु म्हाल धकाः धायेदइ मखु । छम्हसिया मलाःसा मेम्हसिनं जूसां यायेमाः । यंके मलाःसा छेँय् हे लखय् म्हितकाः जूसां नकेगु याइ ।
हँ्य्पूतय् माखा छम्ह निम्ह नं लहिनातइ । कुकू च्वन धायेव हँय्खेँ अप्वः व खाखेँ छद्धगः निगः तयाः खासा बी । मचा थ्वल धायेव खाया मचा जक कताकाः हँय् जक अलग्ग यानाः थःपिसं बिचाः याइ । मचाचानि बलय् अथलय् लः तयाः बाय् गनं नं लः कुनाः लखय् म्हितकाः नसा नकेयु याइ । भचा ब्वलन धायेव कुबिया जय् यंकी । अथे जुयाः खायां ब्यं हँय्यां ब्यं हँय्पूया मब्यं धायेगु याइ ।
हँय्यात न्यासिकी मखु । न्यासिकलकि खेँ थ्वइगु पाः जुइ । जय् यंकेत क्वय्ली तयाः कुबिया यंकी । लिकाये तयेगु यायेत ककुइ ज्वनाः ल्ह्वनी । मचा बलय् याउँसे च्वंसां ब्वलना वःलिसे झ्यातुयावइ । न्हिं न्हिं भचा भचा अप्वः झ्यातुइ । अथे जुयाः गुलि कुबीफु उलिया ल्याखं जक लहीगु याइ ।
लः दुथाय् हँय् जय्गु याइ । पुखू, ध्वप व वाब्वय् नं जय्गु याइ । लखय् दइपिं न्या, संखूचा, हँय्चा नाः व की नकेगु याइ । चिधिकःपिं हँय् जय् यंकबिलय् नवःचा तीगु भय्दइ । ततःग्वःगु द्यां व द्वंबः दुथाय् नवःचा दयेगु याइ । थज्याःथाय् जय् मालीबलय् भचा होस यानाः जय्गु याइ । हँय्या खिं छाये यः । वाब्वय् जइबलय् खि फानातल धायेव तुकाज्या याइपिन्त छाइ । अथे जुयाः बुँथुवालं खन धायेव हँय् जय्के
मबीगु याइ ।
बाहँय् लाया लागि व माहँय् खेँय्या लागि लही । खेँय् व हँय् मियाः हँय्पूतसें आय् श्रोत दयेकी । नेवाः समाजय् हँय् व हँय्खेँया अलग्ग हे पहिचान दयेगु याः । देखा दुपिसं खा व खाखेँय् मछ्यसे हँय् व हँय्खेँ छ्यली । खा व खाखेँय् यंके मजिउपिं द्यःपिनताथ् नं हँय् व हँय्खेँय् हे यंकेगु याइ ।

नेवाः बस्तिइ दुगु हिति प्रणाली नेवाः प्रविधिया छगू उत्कृष्ट दसु खः । दक्वं पुलांगु शहर बस्तिया त्वाः त्वाःपतिकं ल्वःवनापुक बुट्टा कियातःगु ल्वहंया हितिं मदिक्क हायाच्वनीगु लःधालं उबलय्या नेवाः सीप, प्रविधि जक मखु नेवाःतय्गु सभ्यता, जीवनशैली व दर्शन नं क्यनाच्वंगु दु । बँतःलय् दइगु जलभण्डारया लः हितिदुं जुयाः माःगु थासय् हयाः हितिमंगलं लः हायेकेगु प्रविधि हे हिति प्रणालीया प्रविधि खः । ल्वहंया हितिधालं मदिक्क लः हायेकेगु थ्व नेवाः प्रविधि धात्थें अजूचायापुसे च्वं । नेवाः समाजय् तन्त्रया शत्तिंm बाय् द्यःया शत्तिंm हितिधालं लः हायेकूगु यक्व न्यनाकना बाखं दुसां थौंया वैज्ञानिक युगय् थ्वयात छगू बिस्कं पहःया नेवाः प्रविधिकथं थुइकेमाः । थ्व प्रविधिया विशेषज्ञ हे तान्त्रिक खः । उप्वः थें हिति क्वथ्याःगु गालय् दयेकातइगु जुयाः गाःहिति धाइसा हिति ल्वहँतं दयेकातःगु जुयाः ल्वहंहिति नं धायेगु याः । हितिया नामं यक्व नेवाः त्वाः व बस्तिया नां दु । गथेकि मरुहिति, थँहिति,
क्वहिति, बञ्जाःहिति, सिन्चाहिति, धोलाहिति, गैह्रीधारा, लुँहिति । नेवाःतसें तापाक्क वने म्वायेक छेँलिक्क हे दुगु हितिया लः त्वनेगुलिसें माःकथं छ्यलाः थःगु जीवन न्ह्याकावंगु खः ।
थ्व प्रविधिं लः हायेकेत खनेदयेक हितिधाः जूसां थुकिइ खने मदयेक यक्व संरचना स्वानाच्वनी । उकिं थ्व छगू प्रणाली खः — हिति प्रणाली । अंशुवर्मा व मेमेपिं लिच्छवि जुजुपिनिगु ल्वहंपतिइ हितियात प्रणाली धकाः कियातःगु दु । गुलिखे विद्वानपिन्सं हिति प्रणालीयात किराँत व लिच्छवि सभ्यताया मिलनकथं थुइकाच्वंगु दु । उमि विचाःकथं भीरपाखाय् दइगु लःया मूल सम्बन्धी किराँततय्गु ज्ञान व बँतःलय्या लः व तुं सम्बन्धी लिच्छवितय्गु ज्ञान ल्वाकज्यानाः हिति प्रणाली पिज्वःगु खः । मल्लकालय् हितियात लः कायेगु थाय् जक मयासे थुकियात कलात्मक यानाः थ्व प्रविधिया उप्वः थपु जूगु खनेदु ।
काठमाडौं उपत्यका खानेपानी व्यवस्थापन बोर्डं सन् २०१९ य् याःगु छगू अध्ययनकथं स्वनिगःया मुख्य शहर दुगु १० गू नगरपालिकादुने मुक्कं ५७३ धाः हिति प्रणाली लूगु दु । हिति लःया श्रोत जक मखु गुलिखे हिति धार्मिक व सांस्कृतिक ज्याखँलिसे नं स्वानाच्वंगु दु । गथेकि येँयाःबलय् क्वःनेयाःकुन्हु दागिंलिसे देय् चाःहिले क्वचायेकाः सकलें मरुहितिया लखं नसला कयाः तिनि यंकिदहँ वनेगु चलन दु । ल्हुतिपुन्हिकुन्हु येँ ल्हुतिया (बालाजु) नीनिधाः हितिइ म्वःल्हुयेगु मेला व ख्वपय् छन्हु विशेष दिनय् पूर्वस्वःगु हितिइ जक म्वःल्हुयेगु नं हितिलिसे स्वानाच्वंगु नेवाः संस्कृति खः ।
दक्वं हितिया लः त्वनेत जक मखु बरु थीथी ज्याखँया नितिं थीथी हिति नं दइ । हितिया लः छ्यलेकथं हितियात स्वताजिकथं ब्वथले ज्यू ।
बस्ति दुनेया हिति — बस्ति दुनेयापिन्सं त्वनेगु, म्वः ल्हुयेगु, वसः हीगु आदि ज्याया निंतिं छ्यलीगु
बस्ति पिनेया हिति —बस्ंित पिने बँुज्याय् वनीपिं व लँजुवाःया निंतिं
प्राकृतिक आधारलागाया हिति — गुँक्वय् मूल दुथाय् मदिक्क लः हायाच्वनीगु हिति
हिति दयेकेगु गुबलय्निसें न्ह्यात धयागु यकीन मजूसां गोपाल÷किराँतकालय् हे हिति प्रणाली वयेधुंकूगु व लिच्छविकालं थुकिया थपु जूगु व मल्लकालं यक्व थासय् न्यनावंगु यक्व इतिहासकारपिनि बिचाः दु । पुलांगु अभिलेखय् हितियात ‘यिति’ च्वयातःगु दु । नेपालभासं ‘यि’ धयागु यचु अले भोतबर्मेली भासं ‘ति’ बाय् ‘डि’या अर्थ लः खः । यचुगु लः धायेत यिति नां जुल । खुसः न्हय्सः दँ न्ह्यःनिसें तिनि यितियात हिति धाःगु खने दु । यलया नागबहालयात आःतक नं हिति दुगु चुककथं इतिलहनय् बाय् इलहनय् धाः । गुलिं विद्वानपिन्सं धाःसा नेपालभाषाया खँग्वः ‘हि’ व ‘तिल’ ल्वाकज्यानाः हिति जूगु नं धाः । उमिसं ‘हि’या अर्थ हिलेगु बाय् न्ह्यानाच्वंगु व ‘तिल’या अर्थ थल जूगुलिं हायाच्वंगु लःथलया अर्थय् हिति नां थुइकाच्वंगु दु ।
चकंगु गालय् दुगु हितिमंगलं लः हायाच्वंगु जक खनेदुसां हिति प्रणाली दुने थथे दइ ।
– देय्धः (राजकुलो)
– पुखू
– बँतःलय्या जलभण्डार
– नाभिमण्डल
– हितिदुं
– फिल्तर
– हितिगाः
– हितिमंगः
– हितिध्वं (निकास)
देय्धः, पुखू, हितिगाः व हितिमंगः जक खने दइसा मेगु दक्वं बँ तःलय् ल्हानाच्वंगु दइ । थ्व बाहेक जःरुँ, तुं व लःघः नं हिति प्रणालीलिसे हे स्वानाच्वंगु दु ।
गाःहितिया छगः अंगलय् बुट्टा कियातःगु लः हाइगु ल्वहंया हितिमंगः दइ । छगू हितिगालय् छगुलिं मयाक हितिमंगः नं यक्वथाय् दु । हितिया लिक्कसं बाय् यक्व तापाक्क बँतःलय् लः बुयावइगु मुहानं (जलभण्डार) निसें हितिमंगःतक भेसेंलुइक ल्हाकातःगु सिँ बाय् तेराकोताया हितिदुं जुयाः लः हाइ । मुहानया जलभण्डारं ध्वं जुयाः हितिमंगलय् लः हयेथाय् विशेषकथंया मंगाः (नाभिमण्डल) दयेका तइ । हितिदुंया दिशा हीकेत व यक्व पाःलूथाय् छिंकेत थाय्थासय् ल्वहंया अथः नं ल्हाकातइ । बँतःलं बुलुहुं सुतिं वनाः जलभण्डारय् लः सायेत जःखः पुखू दइ । थजाःगु पुखू देय्धःया लखं जाइगु यानातइ । थुकथं गुँया लः मुहानं देय्धः, देय्धःपाखें पुखुलिइ, पुखुलिं जलभण्डारय्, जलभण्डारं नाभिमण्डल व अथः जुयाः हितिदुंदय् व हितिदुं जुयाः हितिमंगलय् लः हाइ । थ्व हे नेवाःतय्गु हिति प्रणालीया प्रविधि खः ।
लिच्छविकालंनिसें नेवाः जनजीवन व सभ्यता म्वाकेत गुहालि यानाच्वंगु हिति प्रणाली थौंकन्हय् सुनावनेगु व न्हनावनेगु अवस्थाय् दु । द्वलंद्वः दँनिसेंया सम्पदा थुगु अवस्थाय् थ्यनेत ताःईनिसेंया तःगू राजनैतिक व सामाजिक हुनि दु । लिपांगु इलय् वयाः हिति संरक्षणया नामं हितिगाःयात बांलाक दाचि अप्पा व थीथी बुट्टादुगु अप्पां सियाः बांलाकेगु ज्या थासंथाय् न्ह्यानाच्वंगु दु । हितिगाः व अन दुगु हितिमंगः, जःरुँ व द्यःया मूर्ति जक सम्पदा जुयाच्वन समग्र हिति प्रणालीया संरक्षण मजूनि ।
स्वनिगःया हिति प्रणाली
स्वनिगलय् जक मखु डोटीनिसें इलामतक नेवाःत दुगु नेपाःया यक्व पहाडी थासय् हिति दु । नेवाः बस्ति मदुगु पश्चिम नेपालय् नं ‘मगराउ’ बाय् ‘मुंग्रोधारा’ धकाः गोही (मकर)या बुट्टा दुगु ल्वहंया हितिमंगलं लः हायेकातःगु दु । अथेसां अनया हिति नं स्वनिगः ज्वःलाःगु हिति प्रणालिं हे लः हायेकातःगु खः कि मखु माला स्वयेमानि । गथेकि चित्लाङ्या नांजाःगु साय्मि हितिइ तप्यंक बुँइ लः हयातःगु धःया लः हायेकातःगु दु । अथे जुयाः धलय् लः मन्तकि थ्व हिति हाइ मखु ।

दकलय् पुलांगु हिति
येँ नरःया सत्यनारायण देगः न्ह्यःने दुगु गाःहिति हे आःतक लूगु दकलय् पुलांगु हिति खः । थ्व हिति लिच्छवि जुजु मानदेवया म्ह्याय् विजयवतीया काय् भारविं दयेकूगु खँ अनया इ.सं. ५५० या ल्वहंपतिइ कियातःगु दु । नीदँ लिपा थुम्ह भारविं यल लाय्कूसिथय् मंगःहिति नं दयेकूगु खः । थ्व स्वयाः न्ह्यः प्राचीन नेपालया जुजु वृषदेवं सिनगु (स्वयम्भु) विहारलिसें पनालिका (हिति प्रणाली) दयेकूगु खँ गोपालराज वंशावली च्वयातःगु हे हितिया दकलय् पुलांगु अभिलेख खः । थौंकन्हय् थ्व हिति गन दु धकाः मस्यू । वयांलिपा केलत्वाः येँय् लिच्छवि जुजु मानदेवया ई सी मदुगु छपु ल्वहंपतिइ लोकया सुविस्ताया निंतिं लः हयागु धकाः कियातःगु नं हिति हे दयेकूगु धयागु अनुमान याये छिं ।

देय्धः (राजकुलो)
लःया मूलं बस्तितक लः यंकेत दयेकातःगु तःधंगु धःयात देय्धः धाइ । मूलया लः थीथी देय्धलं देसय् सिथय्तक हयातइ । देय्धःया लः बस्तिइ माःकथं बुँइ लः छ्वयेत, पुखुलिइ मुनेत व हिति हायेकेत छ्यली । लिच्छविकालय् तःगू देय्धः दयेधुंकूगु व उमिगु अभिलेखय् देय्धःयात किराँत खँग्वः ‘तिलमक’ छ्यलातःगुलिं देय्धः दयेकेगु प्रविधि किराँतकालयागु खः धकाः क्यनाच्वंगु दु ।
लिच्छविकालया अभिलेखं उगु इलय् देय्धः दयेकेत, ल्ह्वनेज्या यायेत, लः इनेत दण्ड सजायया व्यवस्था यानातःगु सीके फु । आःतक लूगु देय्धःया दकलय् पुलांगु अभिलेख लिच्छवि जुजु शंकरदेवया ईसं. ४६४ या सक्वया देय्धःया अभिलेख खः । थौंया इलय् यक्वथाय् देय्धः ल्हाकाः उकिया द्यःने न्हून्हूगु बस्तिया निंतिं लँ दयेकूगु दु । थुकिं यानाः यक्व हिति प्रणाली स्यनाः हितिं लः महाये धुंकल ।

पुखू
बँय् चकंक गाः खनाः लः मुंकातःगु थाय्यात पुखू धाइ । नेवाः बस्तिपतिकं यक्व पुखू दयेकातःगु दु । किराँतकालय् हे गुँच्वय् पुखू दयेकाः क्वय्या बस्तिइ लः इनेगु ज्या जूगु दसु दु । उकिं पुखूया इतिहास निद्वः दँ स्वयाः नं पुलांगु खः । देय्धःया लः मुंकाः बँतःलय्या जलभण्डारय् लः सुतिं छ्वयेत जक मखु बस्तिया मनूतय्त माःकथं लः छ्यलेत पुखू यक्व ज्या वः । बाः वःगु लः मुंकेत, बस्ति सिचुकेत, बाः वइगु लः बस्तिइ दुहां मवयेकेत नं पुखू दयेकातःगु खनेदु ।
नेवाः सभ्यताय् पुखूयात प्यंगू ब्व थलेफु — बस्ति फुसय्या पुखू, बस्ति दुनेया पुखू, बस्ति पिनेया पुखू व फ्वति बाय् फ्वंगाः । पुखू बस्ति बांलाकेत जक मखु न्ह्याइपुक ई छ्यायेगु नं थाय् जुइ । थाय्थासय् पलेस्वां ह्वयेकेगु पलेस्वां पुखू नं दयेकातःगु दु । गुलिखे नेवाः बस्तिया पुखुलिइ यक्व धार्मिक व सांस्कृतिक ज्याझ्वः न्ह्याकेमाः । गथेकि येँ तंगालया तिसा मालेगु जात्रा, तोखाया सपन तीर्थ जात्रा । नेवाः बस्ति व त्वाःया नां पुखूया नामं दु । गथेकि – खेचापुखू (खिचापुखू), पुखूद्यां, पुखूलाछि, निगूपुखू, कमलपुखू, न्हूपुखू (रानीपोखरी), पानीपोखरी । पुखुलिइ लः जाइगु देय्धः स्यनाः, पुखूया महत्व मथुयाः, पुखूया परम्परागत नेवाः प्रविधि मसयाः व पुखू ल्हाकाः उकिया जग्गा मेमेगु ज्याय् ख्यलेगु, फोहर वांछ्वयेगु आदि हुनिं यक्व पुलांगु पुखू नां जक ल्यंक न्हनावनेधुंकूगु दु । हिति प्रणालिं लः महाःगु दकलय् तःधंगु हुनि हे थाय्थासय् दुगु पुखू न्हनावंगुलिं खः । लिपांगु इलय् गुलिखे पुखू बांलाक ल्ह्वनेज्या नं जूगु दु ।

बँतःलय्या जलभण्डार
हिति प्रणालीयागु नुगः हे बँतःलय्या जलभण्डारयागु लः व्यवस्थापनया ज्ञान खः । थीथी भौगर्भिक हुनिं थाय्थासय् बँतःलय् लः मुनेयः । थथे बँतःलय् लः मुनाच्वनीगु थाय् हे भुमिगत जलभण्डार खः । थुकियात बोलिचालिइ लः बुया वइथाय् धाइ । लः मज्वइगु कँचाया द्यःने फि, ग्राभेल बाय् छ्वासुगु चा दतकि वा वःगु व बाः वःगु लः कँचातःलय् ज्वयावने मफयाः थन हे मुनी । उप्वःथे हितिइ ३ मितरनिसें ५ मितर तःलय्या जलभण्डारं लः हायेका तइ ।
बँतःलय्या जलभण्डारय् लः बुया मवइगु, छेँखापतिं तुं खनाः यक्व लः लिकायेगु व वा वःगु लः बँय् दुसुना वने मफयेक बँय् ल्वहं लायेगु, धलान यायेगु, बँतःलय् जलभण्डार दुगु थासय् छेँ आदि दयेकेगु ज्यां यानाः धमाधम बँतःलय्या जलभण्डार सुनाच्वंगु दु । थुकिया लिच्वःकथं हितिइ लः महाइगु खः ।

नाभिमण्डल
बँतःलय्या जलभण्डारया लः हितिइ हायेके न्ह्यः अन दयेकातःगु विशेषकथंया मंगाःयात नाभिमण्डल धाइ । नाभिमण्डल हितिया म्हुतु थें खः । थ्व लः मुनीगु बँतःलय्या चीधंगु गाः थें जुइ । तान्त्रिक बाहेक मेपिंसं उलास्वये मज्यू धकाः नाभिमण्डलयात गोप्यरुपं सुरक्षित यानातःगु दु । स्यूपिंके न्यनेकने व थ्यासफुतिइ ब्वनेदुुकथं नाभिमण्डल न्याताजि तक लूगु दु ।
हितिदुं
बँतःलय्या जलभण्डारं हितिमंगः तक लः हयेत दयेकातःगु सिँ बाय् टेराकोटाया दुंदयात हितिदुं धाइ । थथ्याःथाय्या जलभण्डारं क्वथ्याःथाय्या हितिगालय् बँतःलं लः हयेत त्वाः त्वाः स्वानाः हितिदुं लानातइ । अप्पा सियातःथाय् द्यःने माःकथं भेसेहें लुइक ग् आकारया हितिदुं लानातइसा थुकियात द्यःने अप्पां त्वपुयाः लः मज्वयेक प्यखेरं हे तःफिक गथुचां भुनातइ । थुकथं धलय् लः न्ह्याके थें बँतःलय्या हितिदुंदय् लः न्ह्याइगु खः । लिच्छविकालय् सिँयागु व मल्लकालय् टेराकोटाया हितिदुं छ्यलातःगु दु । यलय् बुंगद्यःया रथ सालीगु लँतःलय् बल्लाकेत ल्वहंयागु हितिदुं लायातःगु दु ।

फिल्तर
हिति प्रणालिइ गनं गनं ह्यंग्वाः, फि, च्याफि आदि जायेकातःगु ल्वहं बाय् टेराकोटाया गाःवंगु अथःयात फिल्तर धाइ । थुकिं हितिइ हाइगु लःयात यच्चुकेगु स्वयां नं माःकथं हितिदुं क्वथ्याकेत दयेकातःगु सीदु । फिल्तरया द्यःने जलभण्डारपाखें लः वइगु हितिदुं स्वाइसा तःलय् सिथया ह्वतय् स्वाःगुु हितिदुं जुयाः हितिमंगलं हायेका तइ ।

हितिगाः
अंगलय् स्वानातःगु छधाः बाय् यक्व हितिमंगलं हाइगु लः काःवनेत दयेकातःगु चकंगु गाःयात हितिगाः धाइ । हिति प्रणालिइ सकसिनं खनीगु धइगु हे हितिगाः खः । उप्वः थें हितिगालय् प्यकुंलाक छचाःखेरं अप्पाया फः दइ । गनं गनं जक हितिगाःयात अझ बांलाकेत यक्व कुं लुयेक दयेकातःगु दु । गथेकि येँया लुँहिति व भिंद्यःत्वाःक्वय्या हिति ।
हितिगालय् कुहां वनेत छथाय् त्वाथः दयेका तइ । थाय्थासय् चीभाः व थीथी द्यःया मूर्ति व गनंगनं अंगलय् जःरुं नं स्वनातइ । यल लाय्कू दुनेया तुसा हितिगाःया अंगलय् १०१ द्यःया मूर्ति दु । गनं हितिगालय् दुने वनाः वसः त्वये पुनेत बःचाधंगु सतः नं दइ । मदिक्क हायाच्वनीगु लः पितछ्वयेत हितिगाःया छखे हितिध्वं दइ । उकिं हितिगाः लः हाइगु थाय् जक मखु नेवाः सभ्यता व सीपया चकंगु संग्रहालय खः ।

हितिमंगः
लः हाइगु ल्वहंया तःहाकःगु दुंदयात हितिमंगः धाइ । थीथी जीवजन्तुया बुट्टा कियातइगु १.५ निसें २.७५ मितर हाकःगु हितिमंगःया छ्यनय् उप्वः थें गंगाया वाहन ग्वंज (गोहि÷मकर) कियातइ । मकरयात देवभाषाय् धाइगु ‘मग्रत’ नां हे नेवाःभासं मंगः जूगु खः । अले मंगः दुगु हितियात हितिमंगः धाल । हितिमंगःया स्वब्वय् छब्वभनं हाकः जक खनेदइसा निब्व हाकः हितिदुंलिसे स्वानाः अंगलय् बल्लाक स्वचाका तइ ।
गुलिखे हितिमंगःया हितिम्वलय् मेय्, थुसा, दुगु, न्या आदि नं कियातःगु दु । हितिमंगलय् लः हाइगु दथुया गाःयात हितिधाः धाइ । हितिधाः जवखवया ब्वयात हितिपाता धाइ । हितिपाताय् मकरया ल्हाः, तुति व न्हिप्यं कियातइ । गुलिं हितिधालय् लिकाये जीक ब्यांचा बाय् ग्वंजया मूर्तिया हितिपुसां लःधाः त्वपुया तइ ।
लाय्कू दुनेया हितिइ हितिमंगःयात थीथी जीवजन्तुया तसकं बांलाक बुट्टा थकयातःगु लुं सियातःगु पातां भुनातइ । गथेकि येँ हनुमानध्वाखा लाय्कू दुनेया मोहानकाली चुकया हिति, यल लाय्कू दुनेया तुसा हिति व ख्वप लाय्कू दुनेया थन्थु हिति । सकसिनं छ्यलेज्यूगु येँया लुँहिति व यलया नुगःहितिइ नं हितिमंगःयात थथे लुं सियातःगु पातां भुनातःगु दु । हितिगाःया अंगलय् स्वचाका तःगु हितिमंगःया फुसय् महाद्यः, बुद्ध बाय् नारायणद्यःया मुर्ति स्वनातःगु दइ ।
लः काइपिं यक्व दुथाय्या हितिगालय् उप्वः थें बिजोर ल्याखय् तःगू हितिमंगः दइ । दथुया हितिमंगः मेमेगु स्वयां तःधनी । गथेकि येँ ल्हुति पार्क दुनेया नीनिधाः हिति । यक्व हितिमंगः दुसां दक्वं हितिमंगलं छगू हे जलभण्डार बाय् थीथी जलभण्डारया लः हायेका तइ । गुगुं हितिया लः त्वनेजीसा गुगुं मेमेगु ज्या ख्यलेकथं नं दयेका तइ ।
हितिमंगःया तःलय् ल्हातं शंख ज्वनाच्वंम्ह भगिरथ बाय् बल्लाःपिं यक्ष बाय् यक्षिणीया मूर्ति दइ । तःधंगु तपस्या यानाः गंगायात स्वर्गं धरतिइ क्वतहःम्ह भगिरथया सम्मानकथं व हिति प्रणाली दयेकेत भगिरथया तप थें थाकु धायेभनं भगिरथया मूर्ति तःगु खः । अथे हे पातालय् च्वनीपिं यक्षपिनिगु भिंचिता मदयेकं हितिइ लः हाइमखुभनं हितिमंगः तःलय् यक्षयागु मूर्ति दइ ।
हितिगालय् लः हायेकेत जक मखु मेमेथाय् नं हितिमंगः छ्यलातःगु खने दु । गथेकि साय्मितय् न्हनेधुंकूगु यमाः दुगु चिकंसालय् बल्लाक खिपः चीत स्वब्वय् छब्वजक बँद्यःने वयेक हितिमंगः थां थें तस्वाक थनातइ । थ्व हितिमंगःयात उमिसं साःद्यःकथं माने याना वयाच्वंगु दनि । गुगुं हितिमंगः हितिगालं लिनाः उखेंथुखें वांछ्वयातःगु व गुलिं संग्रहालय दुने ब्वयातःगु दु । अथे हे हितिमंगः गनं गनं दबू कुनय् थनातःगु दुसा गनं स्वहाने त्वाथः थें लायातःगु नं खंकेफु ।

हितिध्वं (निकास)
चच्छि न्हिच्छि मदिक्क हायाच्वनीगु लः पिछ्वयेत हितिगाःया छगू कुनय् हितिध्वं दयेका तइ । लः पिहां वनीथाय्या ध्वंप्वाः जालि थें ह्वः दुगु ल्वहंया पुसां त्वपुया तइसा कसर क्वसीकेत मंगाः बाय् अथः नं दइ । थनया लः अप्पाया तःपुगु धलं जुयाः बुँइ लः छ्वयेगु धलय् बाय् आहालय् जुकातइ । हितिध्वंया धः उगुंथुगुं कसरं प्वाः तितकि हितिगाः फोहोरगु लःया पुखू जुइ ।

जःरुं
हितिगाःया बाय् लँसिथया अंगलय् तयातःगु प्यंकुलाःगु गाःवंगु ल्वहंया थलयात जःरुं धाइ । संस्कृत खँग्वः जलद्रोणीयात हे नेवाःभासं जःरुं बाय् जःधुं धाःगु खः । न्ह्यागुली नं बिस्कंकथं कला क्यनेसःपिं नेवाःतसें त्वनेत लः जक मंकुगे जःरुनय् नं थीथी लःलिसे स्वाःपिं द्यः व जीवया बुट्टा कियाः छाय्पियातःगु खंकेफु । हिति, तुं आदि त्वनेगु लःया श्रोतलिक्क लँ सिथय् थनातइगु जःरुनय् ल्यूनेपाखें लः जायेकेगु ह्वः तयाः ल्वहंया हे पुसां त्वपुया तइ । जःरुं न्ह्यःने चुकू तानातःगु ह्वः चायेकाः लँजुवाःतसें लः त्वनी । न्हापा हिति, तुँथिइ लः कयावइपिं मिस्तय्सं लँजुवाःपिन्त लः त्वंकेगु पुण्यया ज्या भाःपाः भति भति लः जःरुनय् तयाथकीगु नेवाः संस्कृति खः । हितिगाः थें लःया श्रोत अन हे दुथाय् धाःसा तप्यंक मुहानया लः हे जःरुनय् जाइ । लःया मुहान सुनावंलिसे व हितिइ लः काःवनेगु चलन मदया वंलिसे यक्व जःरुं नं ज्या मवये धुंकलसा गुलिखे जःरुं तनावने स्यनावने धुंकल ।

येँया भुइजःसि हिति प्रणाली
स्वनिगःया तःधंगु हिति प्रणाली मध्यय् भुइजःसिया लः हयातःगु भुइजःसि हिति प्रणाली लिच्छवि जुजुपिं धर्मदेव, मानदेव व अंशुवर्मापिनिगु इलय् हे बांलाक न्ह्यानाच्वंगु सीदु । लिपा वयाः देय्या लाय्कू नरलं ख्वप यंकुसेंलि थ्व प्रणाली भचा ल्यूने लात । जुजु गुणकामदेवं थुकिया देय्धः येँदेय्या केन्द्रपाखे हीकल । जुजु प्रताप मल्लं हनुमानध्वाखा दरबार दुनेया शेषशायी नारांद्यःया पुखुलिइ धः दयेकाः भुइजःसिया लखं जाइगु व्यवस्था याःगु खः । राणाकालय् तक थ्व प्रणालीया लः येँ महाराजगञ्जया पानी पोखरी व लैनचौरया पुखुलिइ तक थ्यनाच्वंगु खः । थौंकन्हय् थ्व प्रणाली सी मदयेक न्हने धुंकल ।

यलया त्यांका (टिका) भैरव हिति प्रणाली
यल देय्या हितिं लः हायेकेत दक्षिण भेगया त्यांका भैरवलिक्क खुसिं देय्धः दयेका लः हयातःगु त्यांका भैरव प्रणाली खः । थ्व नं लिच्छवि जुजु शिवदेव व अंशुवर्माया इलय् हे दयेधुंकल । थ्यं मथ्यं १६ गू किमि तःहाकःगु मू देय्धः व यक्व मेगु धःया लः ल्वाकज्याइगु थ्व प्रणालीया लखं बुँइ लः छ्वयेगुनिसें पुखुलिइ लः जायेकीगु खः । अले पुखूया लखं बँतःलय्या जलभण्डारय् मदिक्क लः बुयाः यलया हिति हितिइ लः हाइगु खः । लिपांगु इलय् यल महानगरपालिकां थ्व प्रणालीया देय्धः लगंख्यः थुरतक हयाः अनया सप्तपाताल पुखू जायेकेगु योजना न्ह्याकाच्वंगु दु ।

ख्वपया वागेश्वरी हिति प्रणाली
ख्वप देय्या हितिइ लः हायेकेत हिति प्रणाली दयेकूगु जस इस्वी भिंmनिगूगु शताब्दिया जुजु जितामित्र मल्लयात बियातःगु दु । अथेसां दत्तात्रयया तुलुतुलु हिति, ग्वःमारिया हिति, हनुमानघातया बाकुहिति थज्याःगु छुं छुं हिति लिच्छविकालय् हे दयेकातःगु खः । नगरकोट क्वसंया महादेव खुसिया मुहान वागेश्वरी ७ गू किमि तःहाकःगु देय्धः व थासंथाय् पुखूलिसे ख्वपया थ्व हिति प्रणाली दयेकातःगु दु । ने.सं. १०५४ (वि.सं. १९९०) या तःभुखाचं बांमलाक स्यंगु थ्व प्रणाली नाश जुयावंगु खः ।

स्वनिगलय् दुगु हितिया धलः
नगरपालिका हिति बांलाः पाय्छि स्यंगु
येँ महानगरपालिका १७९ ७७ ४७ ३
यल महानगरपालिका ८० २३ २९ २०
ख्वप नगरपालिका ९१ ५९ ५ २७
मध्यपुर थिमि नगरपालिका ८५ ९ ३३ १७
किपू नगरपालिका १२ १ ९ ०
महालक्ष्मी नगरपालिका १० ० ९ १
गोदावरी नगरपालिका २५ २ २३ ०
चन्द्रागिरी नगरपालिका ४७ २ २३ १०
शंखरापुर नगरपालिका ३० ३ २१ ४
तोखा नगरपालिका १४ २ ८ २
मुक्कं ५७३ १७८ २१७ ८४

स्वनिगलय् दुगु पुखूया धलः
नगरपालिका पुखूया ल्याः
येँ महानगरपालिका १५
यल महानगरपालिका ६५
ख्वप नगरपालिका ३८
मध्यपुर थिमि नगरपालिका २०
किपू नगरपालिका १०
महालक्ष्मी नगरपालिका २०
गोदावरी नगरपालिका २८
चन्द्रागिरी नगरपालिका २०
शंखरापुर नगरपालिका १०
तोखा नगरपालिका ७
मुक्कं २३३

स्वनिगः मूहिति प्रणाली
स्वनिगलय् स्वंगू तःधंगु हिति प्रणाली दु । येँय् भुइजःसि प्रणाली, यलय् त्यांका भैरव प्रणाली व ख्वपय् वागेश्वरी प्रणालीं तःगुमछि गाःहितिं लः हायेकेगु यानातःगु खः । थ्व बाहेक थाय्थासय् मेगु यक्व हे चिचीधंगु हिति प्रणाली दु । थ्व स्वंगू मध्यय् येँया प्रणाली नष्ट जुइधुंकलसा ख्वपया प्रणाली नं थ्यं मथ्यं नष्ट जुइधुंकल । यलया प्रणाली जक हाकनं म्वाके ज्यूनिगु अवस्थाय् दु ।

गथुचा
लः मज्वइगु व प्यातकि नाइसे च्वनाः सालेजीगु छताजि चा हे गथुचा बाय् गथेचा खः । हिति प्रणालीया हितिदुंयात ख्वात्तुक छचाःखेरं गथुचां भुनातइ । ह्वः प्वाःतीत व लः ज्वयेफुथाय् पर्केत गथुचा मदयेकं मगाः ।

तुं
हिति दयेकाः लः बी मछिंगु मफइगु नेवाः बस्तिइ तुं खनातइ । चीधंगु जलभण्डार जक दुथाय् नं तुं दयेके फइगु जुयाः चुक, ननि व बहालय् नं यक्वथाय् तुं खनातःगु दु । नेवाः सभ्यताय् लःयात मंकाःकथं महत्व बियातःगु दु । उकिं चुक बहालय् दुगु तुं सुयागुं नीजि मखु सकसिगु मंकाः खः ।

लःघः
देय्धःथें यक्व लः बाः वइथाय् लःधालं हीकाः थीथी वस्तु क्यलेत नीत दयेकातःगु घःयात लःघः धाइ । लःघतय् जाकि, छ्व, कःनि आदि क्यलाः अःपुक व याकनं चुं याइगु खः ।