कोशकार अमर सिंहं च्वःगु संस्कृतया अमरकोश प्राचीन कालय् आपालं प्रचलित कोशया सफू खः । अमरकोशया खास नां नामलिङ्गानुशासनम् खः । तर अथे खया नं थुकिया च्वमि अमर सिंहया नामं अमरकोश धायेगु चलन जूगु दु । थ्व सफू मूलतः स्वब्वय् थलातःगु दु । उकिं थ्व सफूयात त्रीकाण्ड नं धायेगु याः । अमरकोश संस्कृत भाषाया आधारभूत ग्रन्थ खः । संस्कृतया नापं पूर्वीय वाङ्मय थुइकेत अमरकोशया ज्ञान मदयेकं मगाः । उकिं पानिनिया संस्कृत व्याकरण (अष्टाध्यायी)यात संस्कृत भाषाया पिता धाइथें थ्व ग्रन्थयात संस्कृत भाषाया जननी धकाः धाइ । लिच्छवीकालीन् नेपालय् संस्कृत राजकाजया भाषा जुयाच्वंगु दुसा मल्लकालय् नं नेपालभाषायात थाय् ब्यूूसां संस्कृत भाषाया नं महत्ता म्हो मजू । थ्व हे कथं नेपालभाषाभाषीपिनि दथुइ नं अमरकोश ब्वनेगु परम्परा न्हापांनिसें दुगु खनेदु । थज्याःगु हे आवश्यकता कथं मल्ल्कालय् संस्कृतया अमरकोशयात नेपालभाषां हिकेगु ज्या जुल । नेपालभाषाय् प्राचीन कोशग्रन्थ मध्ये मेमेगु कोश स्वयाः संस्कृत कोशकार अमर सिंहं च्वःगु अमरकोशया टीका (थीथी इलय् च्वःगु) आपालं खनेदु । नेपालभाषाया न्हापांगु अमरकोशया टिका ग्रन्थ ने.सं ५०१ या राष्ट्रिय अभिलेखालयय् लगत ४—५९० दुगु अमरकोश खः । नेपालभाषाया थ्व अमरकोश पर्यायवाची अर्थात् वहे अर्थया थीथी खँग्वः दुगु खँग्वः धुकू खः । थुकी २५ विषय (वर्ग) दु नापं अनुष्टुप छन्दय् च्वयातःगु १५३५ सिलः व उकी करीब १२४५० खँग्वः दुथ्याना च्वंगु दु, तर क्रिया खँग्व मदु । राष्ट्रिय अभिलेखालयय् दुगु ने.सं ५०१ यागु अमरकोश ग्रन्थ कल्लह्रदेव धैम्हेस्यां थः काय् छय्पिंत थुइकेत संस्कृतया नेपालभाषां ‘पुत्रपौत्रादिवोधिनी’ नामं ल्ह्ययातःगु टिका खः । अथे हे ने.सं ५०६स च्वःगु अमरकोशया मेगु टिका क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालय बेलायतय् लुयावःगु दु । थुकियात बालबोधिनी विवृत्ति नां बियातःगु दु । थ्व टिका ग्रन्थ जुजु जयस्थिति मल्लं मन्त्री जयातया नितिं तत्कालीन राजपण्डित माणिक्ययात च्वकेब्यूगु खः । थुकियात ने.सं ६६२ तथा ८०० स ल्ह्यःगु प्रति नं लुयावःगु दु । ने.सं ५९१ स नं संस्कृतया सिलः मल्ह्यसे छगः छगः पर्याय ल्ययाः उकियात नेपालभाषां हिलातःगु अमरकोश नं लुयावःगु दुसा संस्कृत मूल पाठया फुसय् फुसय् नेपालभाषा अर्थ दुगु ने.सं ८००, ८३७, ९५० व १०३२ स ल्ह्यःगु पूमवंगु प्यंगू अमरकोश ग्रन्थ आशा सफूकुथिइ दु । । थथे पुलांगु नेपालभाषा खँग्वः संरक्षण यायेगु उद्देश्यं जापानया टोयोटा फाउण्डेशनया ग्वाहालिं च्वसापासां नेपालभाषा शव्दकोश निर्माण् समिति स्वनाः थीथी इलय् ल्ह्यःगु झिंछगू अमरकोशया नीन्हय्‌द्वः खँग्वया धुकू भाजुपिं काशीनाथ तमोटपिंसं इन्टरनेटय् तःगु दु ( www.newari.net ) । लिपा थुपिं खँग्वःयात भाजु कमलप्रकास मल्लया मू सम्पादकत्वय् ल्भधबचष् ऋबिककष्अब म्षिअतष्यलबचथ नामं खँग्वः धुकू पिदन।

नेपालभाषाया आःतक लूगु काव्यय् तिथिमिति उल्लेख जूगु दकलय् न्हापांगु काव्य कथं ६९१–६९४ दुने च्वयातःगु ईन्द्रविजयजात्रा गीतयात कयातःगु दु । थुपिं म्ये स्व. मदनमोहन मिश्रजुं ने.सं १०८७ स जर्मन पाण्डुलिपि संरक्षण परियोजनाय् माइक्रोफिल्म दयेकेत बीहःगु नेपाल लिपिं च्वयातःगु छगू थ्यासफुलिइ दुथ्यानाच्वंगु लुइकूगु खः ।

थ्व थ्यासफुलिइ दुथ्याःगु स्वपु म्ये— जि प्यासनव जय जरा (ने.सं ६९१), प्रनमति श्रीजुगपति (ने.सं ६९२) तथा अमल सहस्रनाम (ने.सं. ६९४) ईन्द्रविजयजात्रा सम्बन्धी म्ये जूगुलिं भाजु काशीनाथ तमोटं थूपिं म्येयात ईन्द्रविजयजात्रा गीत धकाः नां बियादीगु खः । थ्व स्वयां न्ह्यः थुपिं म्येयात तिभय् जुजुपिनिगु बारेया म्ये धाइगु खः । थथे यलया तिभय् जुजुपिं— नरसिंहदेव, पुरन्दरसिंह देव तथा उद्धवदेवसिंह स्वम्ह शासकपिनिगु (ने.सं ६८०—६९७) राज्यकालय् अमिगु हे वीरतायात कयाः रचना यानातःगु अझ छपु म्येय्ला अमिगु रणकौशलया तकं वर्णनन् जूगुलिं नेपालभाषा काव्य वीरकाव्यं शुरु जूगु नालेगु यानातःगु दु ।

थुपिं म्येय् तत्कालिन समाजयात व्यंग्य नकातःगुलिं थुपिं म्येयात व्यंग्यकाव्य नं धायेछिं । अथे हे थुपिं म्येय् इन्द्रजात्राया खँ जक मखु तन्त्राख्यान थेंज्याःगु नीति बाखं पाखें उक्ति, दृश्तान्त बीगु यानातःगुलिं थुपिं म्ये पिदने न्ह्यः हे थन इन्द्रजात्राया जक मखु नेपालभाषाय् नीति बाखंया प्रचलन नं गाकं दयेधुंकल धैगु यचुक सीदु ।

यलया जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लया नां उल्लेख जूगु एकादशीव्रत नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु छधाः प्याखं खः । थ्व प्याखं छगू अलग्ग हे सफू कथं मखुसे राष्ट्रिय अभिलेखालयय् लगत ४–२४९७ स दर्ता जूगु दशाअवतारादि नाटक संग्रह दुने एकादशीव्रत (पत्र १० न्ह्यः ७–१५ ल्यू २) नाटकया नामं थ्व नाटक दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्व एकादशीव्रत नाटकयात ई.सं. १९७२ स नेपाल जर्मन पाण्डुलिपि संरक्षण परियोजनां ए ३४६-१८ ल्याखं माइक्रोफिल्मय् नं सुरक्षित यायेधुंकूगु दु । थ्व एकादशीव्रत नाटकय् शिवदिस्ति सिवसतुर असतर मुनिन सहित नेपार संवतछर धकाः न्ह्यथना तःगुलिं थुकिया रचना ने.सं ७५३ स जूगु खः धयागु सीदु । एकादशीव्रत नाटकयात भाजु काशीनाथ तमोटं सम्पादन यानाः थ्व नाटकया मूलपाठ देवनागरी लिपि पुलांगु नेपालभाषा वाङ्गमय मुना (ब्व १) सफुलिइ (पौ ४३–४८) पिकयादीधुंकूगु दु । न्यागू दृश्य दुगु थुगु छधाःया मू आधार श्रोत विष्णु पुराण खः ।

थ्व नाटकया कथावस्तु एकादशीव्रतबलय् कनीगु रुक्माङ्गत बाखं खः । एकादशीबलय् कनीगु बाखंया लिधंसाय् च्वयातःगु नाटक जूगुलिं हे थुकियात रुक्माङ्गतचरित नाटक मधासे एकादशीव्रत नाटक धाःगु खनेदु । मल्लकालय् एकादशीव्रतया धलं दनीबलय् रुकमाङ्गद् जुजुया बाखं कनेगु चलन दु । भाजु काशीनाथ तमोटया धापूकथं बेत्तम मणिनं सम्पादन याःगु पुराण विश्वकोशय् (प्यकःगु ई.सं १९७४) रुकमाङ्गदया काय् धर्माङ्गदं थः अबुया मतिनामि मोहिनीयात थःगु छ्यं लःल्हाना एकादशीव्रतया महिमा कायम यानाः पितृ–भक्तिया नापं विष्णु–भक्ति क्यंगुलिं राजकुमार धर्माङ्गदयात म्वाःम्वाकं बैकुण्ठय् यंकूगु बाखं पद्म पुराण अध्याय –२ स दुगु खँ कनातःगु दु । सायद थ्व हे बाखं नाप सम्बन्ध दुगुलिं बैशाख शुक्ल एकादशीयात मोहिनी एकादशी नं धायेगु याः । भगवान विष्णुं थ्व दिन कुन्हु मोहीनीया रुप धारण याःगुलिं थ्व दिनयात मोहिनी एकादशी धाःगु खः धैगु धापू दु । थ्व नाटकया नां एकादशीव्रत धकाः तयातःसां एकादशीव्रतबलय् कनीगु रुक्माङ्गत चरितया पूवंक बाखं न्ह्यब्वयातःगु मदु । नाटकय् न्हापां पुण्यं जक दइगु मनू जन्मय् धर्म गथे मयाये धकाः वैरागी म्ये पाखें प्याखं शुरु यानाः अन्तय् ‘सिद्धिनरसिंह मल्ल सहित सभान ….इति एकादसिव्रत नातक समाप्त’ धकाः सिद्धिनरसिंह सभाय् वंगु खँ न्ह्यब्वयाः नाटक क्वचायेकातःगु दु । थ्व समाप्ति बाक्यं थ्व नाटकया नां रुक्माङ्गतचरित मखु एकादसिव्रत खः, अथेहे थ्व आख्यान मखु नाटक खः धयागु खँ पुष्टि याःगु दु ।

तर न्यागू दृश्य दुगु थ्व प्याखनय् रुक्माङ्गतचरित बाखंया लिपाया मोहिनी सम्बन्धी घटनायात जक न्ह्यब्वयाः प्याखं क्वचायेकातःगु दु । प्याखंया अन्तय् छपु मैथिली म्ये नं दुथ्याकातःगु दु । जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लं जक मखु जुजु राज्यप्रकाश मल्लं नं निधाः दुगु संस्कृत भाषं एकादशीव्रत नांगु नाटक च्वयावंगु लुयावःगु दु । तर निम्हेसिगु नाटकय् नं रुकमाङ्गदया बाखं पूवंक न्ह्यब्वयातःगु मदु । भाजु काशीनाथ तमोटजुया धापूकथं रुक्माङ्गतचरितया पूवंक बाखं अमेरीकाया न्यूयोर्कया ज्याक व म्युरिएल जिमरम्यानया नेपालया कलावस्तु संग्रहय् दुगु बिलंपतिइ दु । मल्लकालया स्वपाः तःपागु किपातय् २५ पाः किपा क्वथाय् न्ह्यब्वयातःगु उगु बाखंया सार खः —रुक्माङ्गतया रानी सन्ध्यावतिं एकदशीया व्रत दनाः एकदशीव्रतकथा न्यनेत सकल प्रजापिंत सती । एकदशीव्रतया बाखं न्यंगु पुण्यं यमलोक हे खालि जुइक फुक्क मनूत स्वर्गय् वनी । यमलोक हे खाली जुसेंलि यमराज, नारद ऋषीपिं विष्णुथाय् वनी । विष्णुं मोहिनी सृष्टि याना बिइ । थुखे जुजु रुक्माङ्गतं थः काय् धर्माङ्गदयात राज्यभार बियाः मन्दाञ्चल पर्वतय् शिकार वनी । शिकार वंम्ह जुजु मोहिनीया रुपजालय् फसय् जुया मोहिनीयात विवाह यानाः लायकुली हइ । लाय्‌कुली एकादशी व्रत दनाच्वंपिंसं उमित ब्रतय् वयेल्वःमनला धकाः धाःबलय् मोहिनी तम्वयाः काय्‌या (धर्माङ्गद्) छ्यं पालाः जितः ब्यू धकाः जुजु रुकमाङ्गतयात धाइ । सत्य वाचाय् लाःम्ह जुजुं अथे हे याइ । रानी सन्ध्यावतिं थः काय्‌या छ्यं मोहिनीयात लःल्हानाबी । राजकुमार धर्माङ्गद्यात बिमानय् तयाः वैकुण्ठय् यंकी ।

गोपालराज वंशावली नेपालमण्डलया ऐतिहासिक घटनावलीया पुचः खः गुगु थौंया नेपाःया इतिहासकारपिनिगु आधार ग्रन्थ जूगु दु । थ्व वंशावली दकलय् न्हापां ने.सं १०१९ य् बेलायतया विद्वान सेसिल वेण्डालं (ने.सं ९७६–१०२६) लुइकूगु खः । उकिं थुकियात वेण्डाल वंशावली नं धाः । लिपा ने.सं १०४२ य् वीरपुस्तकालयय् अनया पण्डितपिंसं सफूया लगत दयेकाच्वंबलय् थ्व सफुलिइ दकलय् न्हापां गोपाल वंशयापिं जुजुपिनिगु नां दुथ्यानाच्वंगुलिं थ्व ग्रन्थयात ‘गोपालवंशादि प्राचीन राजवंशावली’ धकाः नां ब्यूगु खः । लिपा थुकियात धनवज्रपिंसं गोपालराज वंशावली धाल । थौंकन्हय् थ्व ग्रन्थयात राष्ट्रिय अभिलेखालय लगत—ल्याः १–१५८३ (पत्र ४८,१७ –६३ व तँसा छपत्र ५० अपूर्ण) माइक्रोफिल्म ल्याः– बी १८÷२३ स दुथ्याकातःगु दु । भुजिंम्वल लिपिं ताडपत्रय् च्वयातःगु थ्व गोपालराज वंशावलीया २५% पौ– (पौ १७–२९ ) अशुद्ध संस्कृत व ७५ % (पौ २९–६३) पुलांगु नेपालभाषां च्वयातःगु दु । थ्व ग्रन्थ च्वःम्हेसिगु नां मदु । थुकी छ्यलातःगु नेवाः भाय् व अभिव्यक्तिया आधारय् सुं नेवाःइतर पण्डितं च्वःगु जुइमाः धकाः अनुमान यानातःगु खः । थुकी छ्यलातःगु संस्कृत नं नेवाःपहया संस्कृत खः । थ्व सफुलिइ थ्यमथ्यं ४५० व्यक्तिया नां दुसा ३०० ति थाय्‌या नां दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्व गोपालराज वंशावली ग्रन्थ जुजु जयस्थिति मल्ल (ने.सं ५०२ – ५१५)या शासनकालय् च्वःगु खः धैगु खँ थ्व ग्रन्थय् उल्लेख जुयाच्वंगु थीथी प्रशंगपाखें सीकाकायेफु ।

थुकी ने.सं ५०८ निसें ५०९ तकया घटनाया वर्णन दु, गुगु अप्वः धयाथें जयस्थिति मल्लया राज्यकालय् जूगु राजनैतिक, सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक व सामाजिक घटना नाप सम्वन्धित जू । ताडपत्रय् भुजिंम्वल लिपिं च्वयातःगु थ्व ग्रन्थय् ने.सं ६ निसें १७७ तकया थीथी खँ न्ह्यथनातःगु दुसा ने.सं ४६९ निसें ५०९ तकया घटनाया विस्तृत वर्णन् यानाः ग्रन्थ क्वचायेकातःगु दु । थीथी ऐतिहासिक घटनाया स्पष्ट व संक्षिप्त रुपं न्ह्यब्वयातःगु तथा उल्लेखित घटना शिलाभिलेख व पुरातात्विक सामाग्री पाखें प्रमाणित जुइफुगु हे थ्व वंशावलीया प्रमुख विशेषता खः । थुकी न्ह्यब्वयातःगु विषय कथं थ्व गोपालराज वंशावलीयात निब्वय् थलाः अध्ययन याये छिं— राज वंशावली (पत्र १७ क –३० क), भूत वृत्तान्त (पत्र ३० ख – ६३ ख) ।

गोपालराज वंशावलीया न्हापांगु ब्वयात राजवंशावली कथं नां बीगु याःगुया कारण खः– थुकी मुख्य यानाः न्हापा जुयावंपिं जुजुपिनिगु वंशक्रम बियातःगुलिं । तर लिपायागु ब्व भूतवृत्तान्तय् नेपालमण्डलया घटनावली दु । तर थ्व नाप स्वापू दुगु – प्राचीन सिञ्जा, मिथिला व भारतया बयान तकया खँ नं उल्लेख यानातःगु दु । न्हापाया ब्व अर्थात् राजवंशावली स्वयाः थुकी अप्वः तिथिमिति बीगु व छुं अप्वः बयान बीगु कुतः जूगु दु । उकिं गोपालराज वंशावलीया न्ह्यब्व राजवंशावली स्वयां थ्व लिब्व भूतवृत्तान्त अप्वः प्रामाणिक जू । थुगु भूत वृत्तान्तय् थीथी तथ्य मुनाः थीथी इलय् च्वःगुलिं थुकी न्ह्यब्वयातःगु संबत् धाःसा च्वय्क्वय् लाःगु दु ।

गोपालराज वंशावलीया थ्व भूतवृत्तान्त ब्व क्वय् बियागु श्रोतया आधारय् च्वःगु खनेदु । गथे— तत्कालीन लाय्‌कू ज्योतिषतय्‌गु टिपोट, द्यःथाय् व लाय्‌कुली च्वंगु पुलांगु अभिलेख, परम्परागत नीति – धर्मशास्त्र, राजपण्डिततय् काव्य, ग्रन्थतय्‌गु पुष्पिका वाक्य आदि ।

तन्त्राख्यान सफू संस्कृत भाषाया पञ्चतन्त्र सफूतिं प्रभावित ४४ बाखंया पुचः खः । थुकी न्हापां संस्कृत भाषाया छपु श्लोक न्ह्यब्वयाः अनं उकिया नेपालभाषां अर्थ बियाः लिपा दसु कथं उगु अर्ति उपदेश नाप स्वापू दुगु बाखं न्ह्यब्वयेगु यानातःगु दु । थथे स्वापू दुगु बाखं न्ह्यब्वइबलय् अनेक उपमा खँपु छ्यलाः च्वमिं थःपिनिगु सिर्जनशीलता न्ह्यब्वयेगु यानातःगु दु । थ्व तन्त्राख्यान सफू नेवाः जनमानसय् तसकं लोकंह्वाःगु व लिपा लिपा तकं ल्ह्ययाः ल्ह्ययाः छेँय् छेँय् तयेगु यानातःगु खनेदु । थौंकन्हय् थ्व सफू देवनागरी लिपिइ मुद्रण जुयाः पिदने धुंकूगु दु ।

बत्तिस पुतलिका सिंहासन द्वात्रिंशिका जुजु विक्रमादित्यया सिहांसनं पिहांवःपिं स्वीनिम्ह लापचां कंगु ३२ पु बाखंया पुचः खः । थुकी जुजु जुइपिंके बुद्धि, त्याग, पराक्रम आदि थेंज्याःगु गुण दयेमाः धैगु सन्देश बियातःगु दु । थीथी रोमाञ्चित घटना न्ह्यब्वयाः कौतुहलता जिज्ञासा थनाः मनोरञ्जन बीगु हे थज्याःगु बाखंया मू उद्देश्य खयांनं बौद्धिक कसरतया नापं नैतिक आचरण पालन याकेबीगु ज्यायात नं उलि हे थाय् बियातःगु दु । थ्व सफूया छगू संस्करण भाजु हायन्सनं (इ.सं १९३९) पिकयादीगु दु ।

थ्व अष्टसिद्धि लायेत सफल जूम्ह जुजुयात बेतालं कंगु नीन्यापु बाखंया पुचः खः– बेतालपञ्चविंशतिका  । थज्याःगु बाखनं छुं कथं बौद्धिक कसरत याकाः मनोरञ्जन बीगुया नापं समाजय् धर्मप्रति आस्था देजायेकेगुया नापं नैतिक शिक्षा बीगु ज्या नं याःगु दु । नेपालभाषाय् खनेदुगु अप्वः थें लौकिक बाखंया आधार श्रोत ई.पू.या गुणाद्यं च्वःगु बृहत्कथा जूगु दु । थज्याःगु सफू इ.सं १४ शदी पाखे भारतं नेपाः बिस्युवंपिं विद्वानपिंसं थःपिं नापं ज्वनावःगु खनेदु

नेपालभाषा सिर्जनात्मक साहित्यया न्हापांगु ग्रन्थ कथं ने.सं ६२५य् रचना जूगु भागवत् पुराणयात माने यानातःगु दु । थ्व सफू लुइन्ह्यः प्रमाणित दसिया आधारय् ने.सं ६३८या तन्त्राख्यान नांगु नीतिमूलक बाखं सफूयात नेपालभाषाया न्हापांगु ग्रन्थ कथं नालातःगु खः । छुं नं ग्रन्थया प्रमाणिकता अर्थात् व ग्रन्थ गुलि पुलां धैगु खँ व ग्रन्थय् छ्यलातःगु लिपि, वस्तु, भाषा, शासनावधि ज्वःलायेवं तिनि जुइ । झिंखुगूगु शदीइ वयाः नेपालभाषाया च्वज्याय् ताडपत्रया थासय् मःभ्वं प्रयोगय् वःगु, भुजिंम्वल लिपिया थासय् प्रचलित लिपि गुगु प्रचलनय् वःगु खः, थ्व हे कथं थ्व भागवत पुराण सफू नं मःभ्वतय् भुजिंम्वल लिपिं च्वयातःगु दु । थ्व सफूया पुष्पिका वाक्यय् श्रीश्री देवकीदेवी ठाकुरिणीस्यं ल्हाचका धकाः न्ह्यथनातःम्ह पात्रया नां ने.सं ६२७ या चाँगुनारायणया भण्डारय् च्वंगु लुं सियातःगुपतिइ (चाँगुनारायण जिर्णोदार याःम्ह देवकीदेवी ठाकुरिणी) नं उल्लेख जूगुलिं थ्व भागवत् पुराण ग्रन्थ ने.सं ६२५ या हे खः धैगु पुष्टि जूगु दु । शासनावधिया आधार कथं नं देवकीदेवी ठाकुरिणी ख्वपया जुजु भुवन मल्लया (ने.सं ६२५—६३९) म्ह्याय् व तिभय जुजु प्राण मल्ल (ने.सं ६४४—६६८) या तता खनेदु ।

विष्णु आधारित खुगू पुराण— विष्णु, भागवत्, नारदीय, गरुड, पद्म, बराह मध्ये नेपालमण्डलय् दकलय् लोकंह्वाःगु पुराण भागवत् पुराण खः । राष्ट्रिय अभिलेखालयं पिकाःगु वृहत्सूचीपत्रय् जक नेपालभाषा, संस्कृत, मैथिली, नेपाली आदि थीथी भाय् व थीथी लिपिं च्वयातःगु १२० गू भागवत् पुराणया धलः दु । अथेहे नेपालभाषा छ्यलाः च्वयातःगु तर थीथी इलय् ल्ह्ययातःगु भागवत् पुराण राष्ट्रिय अभिलेखालय बाहेक आशा सफूकुथि नापं छेँय्छेँय् नं संकलित जुयाच्वंगु दु । ने.सं ६२५ या मुक्कं नेपालभाषां च्वयातःगु भागवत् पुराण राष्ट्रिय अभिलेखालया लगत सूचीपत्रय् लगत १ । १६७९, विषयाङ्क ३४४ कथं दुथ्याका तःगु दु । थुकिया साइज २३.५ × ८.५ खः । थ्व हस्तलिखित भागवत पुराण ग्रन्थयात मार्र्च ३ ई.सं १९७२ स माइक्रोफिल्मय् तःगु खः । थुगु माइक्रोफिल्म कथं थ्व सफुलिइ ६५९ पत्र दु, तर शुरुया पत्र १—१०० व दथुया पौ २३५—२७९ तनाच्वंगु दुसा ल्यनाच्वंगु पत्र जम्मा ४५५ दु । थ्व ग्रन्थया अन्तिम वाक्य थुकथं दु — (पत्र ६५९ ख, झ्वः ३) ।। द्वादश स्कंध, १३ (अध्याय) ।। सम्वत् ६२५ माग्र्गशिर शुक्ल एकादशी (४) अश्विन नक्षत्र सोमवासरे भागवत संपुण्र्णन् (५) ङङा दिन शुभं ।। श्री श्री देवकीदेवी ठकुरिणीस्यं ल्हाचका । थुकथं देवकीदेवी ठकुरिण नं कंके ब्यूगु १२ स्कन्ध, १३ अध्याय, १८००० सिलः ६५९ पौ दुगु थ्व बाखं ने.सं ६२५ मंसीर शुक्ल एकादशी कुन्हु क्वचाःगु जुल । थुकिं भागवत पुराण ग्रन्थ ने.सं ६२५ स्वयाः न्ह्यः हे रचना जुइधुंकूगु धैगु सीदु ।

थ्व ने.सं ६२५या भागवत पुराण संस्कृतया अनुवाद मजुसे स्वतन्त्ररुपं हे गद्य भाषं च्वयातःगु नेपालभाषाया सफू खः । थुकी कपिल व बुद्धयात नं विष्णुया अवतार नालातःगु दु । थ्व भागवत् पुराणय् दशअवतार आदिया खँ नं दुथ्यानाच्वंगुलिं जुजु श्रीनिवास मल्लपिंसं च्वयाथकूगु दशअवतार नाटक व मेमेगु नाटकया आधार श्रोत मध्ये थ्व भागवत् पुराण नं जुइफुगु खनेदु ।

थ्व संस्कृतया मुद्राराक्षस नांगु प्याखंया लिधंसाय् च्वयातःगु राजनीतिया ज्ञान बीगु बाखंपुचः खः । संस्कृतया मुद्राराक्षस प्याखं न्यागूगु शदीइ विशाखदत्तं च्वःगु खः । लिपा थ्वयात थीथी इलय् थीथी च्वमिपिंसं टिका च्वल । नेपालभााषायागु मुद्राराक्षसकथा दक्वसिवय् न्हापां ने.सं ८२१ य् च्वःगु खः, गुगु सफू राष्ट्रिय अभिलेखालयय् दु । भाजु छत्रबहादुर कायष्ठं थःथाय् दुगु ने.सं ८३९ मुद्राराक्षसकथाया अन्तिम अंश सम्पादन यानाः ने.सं ११०८ य् साहित्यया मूलुखा पाखें पिकयादीगु खः ।

मूलदेवशशीदेवव्याख्यान नाटक ख्वपया जुजु जगतप्रकाश मल्ल (ने.सं ७५९—७९३)व वय्‌कःया मन्त्री चन्द्रशेखर जानाः निम्हेसिगुं नां क्वकयाः जगच्चन्दया नामं च्वयातःगु नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु पूधाः प्याखं खः । राष्ट्रिय अभिलेखालयय् लगत १—३७७ या धलखय् दुथ्यानाच्वंगु नेपाल लिपिं मःभ्वँतय् च्वयातःगु २०.५×७.५ आकारयागु ५२ पौ दुगु थ्व सफूयात जर्मन हस्तलिखित ग्रन्थ संरक्षण परियोजनां थुकियात माइक्रोफिल्मय् नं तःगु दु । थ्व प्याखं सफुलिइ १—५० पौ तक प्याखंया मूल पाठ न्ह्यब्वयातःगु दुसा पौ ५१—५२ तक अर्थात् निपौलय् म्ये—धलः अर्थात् विषय सूची बियातःगु दु । थ्व सफुलिइ च्वःगु मिति न्ह्यब्वयातःगु मदु तर अथे खयां नं थ्व नाटकय् दुथ्याकातःगु थीथी ४० पु म्ये जगच्चन्दपिंसं च्वःगु म्येया सफू नेपालभाषा गीत नांगु सफू (राष्ट्रिय अभिलेखालयया लगत –१–३३६) स दुथ्यानाच्वंगु व थ्व सफुलिइ च्वंगु म्येँया रचना ने.सं ७९२ धकाः न्ह्यथनातःगुलिं थ्व मूलदेवशशीदेवव्याख्यान नाटक नं ने.सं. ७९२ न्ह्यः हे च्वःगु खनेदु ।

मल्लकालीन मेमेगु नाटकया कथावस्तु स्वयाः पाःगु थ्व मूलदेवशशीदेवव्याख्यान नाटकया मू कथावस्तु वेतालपच्चीसीया, त्रयोदश वेताल पाखें कयातःगु खनेदु । तर थुकियात नाटकया रुप बीत थाय्‌थासय् हीकाः थःपिनिगु पाखें नं आपालं खँ तनाः मूलदेवशशीदेवव्याख्यान नाटकया रचना यानातःगु दु । थथे त्रयोदश वेताल बाखंया बीज जक कयाः थःपिनिगु नं खँ तनाः थ्व नाटकयात न्ह्याइपुक ध्वाथ्वीक न्ह्यब्वयातःगुलिं हे थ्व नाटकया नां मूलदेवशशीदेवपाख्यान मयासे मूलदेवशशीदेवव्याख्यान यानातःगु खः । थ्व नाटकया मू पात्र तत्कालीन मेमेगु नाटकय् थें द्यः जुजुपिं मजुसे सर्वसाधारण व्यक्ति – मूलदेव, शशीदेव नांयापिं निम्ह ब्राम्हू दाजुकिजापिं खः । अले मेमेगु नाटकय् थें प्रमुख पात्रतय्‌गु बल पराक्रम क्यनेगु पलेसा थ्व नाटकय् उमिगु बौद्धिक पराक्रम अर्थात् चातुर्यपूर्ण कार्य न्ह्यब्वयातःगु दु । बुद्धि व मिहेनतं न्ह्याथें ज्याःगु ज्या नं पूवंकेफु धैगु सन्देश बीगु ज्या थ्व नाटकय् क्यनातःगु दु । मल्लकालीन नाटकया च्वमिपिंसं नाटक नाटिकाया सुत्रधार पाखें देशवर्णन् राजवर्णन् याकेगु चलन दु । थ्वहे कथं थ्व नाटकय् नं सुत्रधारपाखें ख्वप देय् नापं जुजु जगतप्रकाश मल्लया बारे जः ह्वलेगु याकातःगु दु । थ्व मूलदेवशशिदेवव्याख्यान नाटकया छगू विशेषता थुकी दुथ्याकातःगु देशवर्णन्या म्ये नं खः । थ्व नाटकय् दुथ्याःगु देशवर्णन्या म्येय् ख्वप राज्य व थ्वया इलाका गां– भ्वँत, पनौति, नाला, थिमि आदिया परिचयात्मक वर्णन् दुसा ख्वप राज्यय् अनया जनतां दच्छियंकं झ्वःलाक हनीगु गथांमुगः, येँयाः जात्रा, सकिमिला पुन्हि, यःम्रिहपुन्हि आदिया यथातथ्य संक्षिप्तं वर्णन् यानातःगु दु । अथेहे ख्वप राज्यया देशभक्त व राजभक्त वीर वीरांगनाया गुण वर्णन् नं दु । थुकथं थ्व नाटकं तत्कालीन ख्वप देया भौगोलिक, सांस्कृतिक व राजनैतिक स्थितिया जः ह्वलेगु नं याःगु दु ।

थ्व मूलदेवशशीदेवव्याख्यान नाटकया मूल पात्रत मूलदेव, शशीदेव निम्ह दाजुकिजापिं खः । व देय्‌या जुजु श्वेतकेतुयाथाय् शंकरदत नांम्ह छम्ह बनियां बनेज्या वनेत थः कलाः अनङ्गसेन नासु तया थकी । बनियाया कलाः अनङ्गसेनया रुप यौवन खनाः दाजु किजा मूलदेव, शशीदेवपिनि तसकं ल्वःवनी । कुटिनी कल्पलताया ग्वाहालि कयाः मूलदेव, शशीदेवपिसं रुपवती अनङ्गसेनयात थःपिंथाय् बिसिके हइ । थुखे बनिया नं बनेज्यां लिहां वइ । करपिनि कलाः बिसिके हःगु अपराध पाखें बचय् जुइत अनङ्गसेनयात मेथाय् विबसके छ्वयाः व तयातःगु छेँ हे मिं नःगु व अनङ्गसेन अन हे सीगु यानाः क्यनाबी । थुकथं अनेक दाउपेच यानाः अनङ्गसेन मुक्कं थःपिनिगु यानाः कायेत मूलदेव, शशीदेवपिं सफल जुइ ।

थ्व मूलदेवशशीदेवव्याख्यान नाटक रोमन आलेखनय् जर्मन भाषाय् पिदने धुंकूगु दुसा मय्‌जु सरस्वती तुलाधरं ने.सं ११२० स देवनागरी लिपिं हिलाः नाटकया सारांश सहित सम्पादन यानाः ध्वाना सफूया रुपय् पिकयादीगु दु ।