रणजीत मल्ल ख्वप देय्या दकलय् लिपायाम्ह मल्लवंशीय जुजु खः । वय्‌कःया शासन कालय् नेपालभाषाया नाटक, म्ये व पौराणिक बाखं बिधाया गाक्कं उन्नत जूगु खनेदु । रणजीत मल्ल बहुभाषिक बहूआयामिक च्वमि खः । मैथिली, संस्कृत नापं नेपालभाषां च्वसा न्ह्याकावंम्ह रणजीत मल्लं गीति काव्यया नापं आपालं नाटकया रचना यानावंगु दु । जुजु रणजीत मल्लं च्वयावंगु फुक्क धया थें म्ये वय्‌कलं च्वयादीगु थीथी नाटकय् दुथ्यानाच्वंगु दु । वय्‌कःया म्येया विषयवस्तु— भक्ति, मायामतिना, समसामयिक घटना, उपदेश तथा ध्याचू जूगु दु ।

वय्‌कःया भक्ति विषयया म्येय् थःपिनि इष्ट देवता तलेजु भवानीया स्तुति म्ये अप्वः खनेदु । थुपिं म्येय् थः विपक्षीतय्त क्वत्यलेफयेका बिउ धकाः भक्ति भाव प्वंकातःगु दु । अथेहे मायामतिनाया म्ये अप्वः थें वय्‌कःया नाटकय् दुथ्यानाच्वंगु दु । माया मतिनाया म्यें वय्‌कःया विषयसुख, रस भोगह्यःमि व्यक्तित्व न्ह्यलू । रणजीत मल्लया कवित्व दकलय् अप्वः जहाँ थीगु थौं तकं येँ, यल, ख्वपया थीथी भजनय् हालेगु यानाच्वंगु म्ये हाय हाय राम गथे मलुमने नेपाल खः । थ्व म्ये त्वाय्काय् पृथ्वीनारायण शाहं ख्वप देय् त्याकाकाये धुंकूसेंलि काशीवास वनेत्यंम्ह जुजु रणजीत मल्लं चन्द्रागिरीया डाँडाय् च्वनाः थःगु ख्वप देय् पाखे स्वयाः हाःगु खः धैगु धापू दु । थ्व म्येय् रणजित मल्लं थःगु राजनैतिक द्वं प्रतिया पश्चातापया भावना, तत्कालिन घटनाया संक्षिप्त चित्रण नापं देशभक्तिया भावनायात कवितात्मक रुपं प्वंका तःगु दु ।

जुजु रणजीत मल्ल नेपालभाषाया प्राचीन नाटककारपिं मध्ये दकलय् अप्वः नाटक च्वयावंम्ह नाटककार जक मखु दकलय् ताःहाकःगु नाटक च्वयावंम्ह नाटककार नं खः । थ्वय्‌कलं नेपालभाषां जक १४गू नाटक च्वयावंगु दुसा थ्वय्‌कःया शनैश्चररोहिण्युपाख्यान (ने.सं८६२) नेपालभाषाया दकलय् तःहाकःगु नाटक खः । जुजु रणजीत मल्लया अप्व थें म्ये थ्व नाटक सफुलिइ दुथ्यानाच्वंगु दु । ३० गू अंक दुगु थ्व नाटक न्हिं छगू छगू यानाः हुइकेगु ल्याखं च्वयातःगु खनेदु ।

वय्‌कःया नेपालभाषा व मैथिली ल्वाकछ्यानाः च्वयातःगु ‘खट्वासुर वधोपाख्यान नाटक ने.सं ८८७ तक नं ख्वपय् हुइकूगु खनेदु ।

जुजु रणबहादुर शाह जुजु प्रतापसिंह शाहया काय् खः । थः अबु जुजु प्रतापसिंह शाह मदयाः दत्या दुबलय् जुजु जूम्ह रणबहादुर शाह नेपालभाषां म्ये चिनावंपिं शाह जुजुपिं मध्ये छम्ह खः । थ्वय्‌कःया थीथी इलय् पिदंगु व उखेंथुखें लानाच्वंगु म्येयात छथासं तयाः भाजु छत्रबहादुर कायष्ठं ‘श्री ५ रणबहादुर शाहया म्ये मुना’या नामं ने.सं. १०७६ सालय् सफू पिकयादीगु दु । थ्व सफुलिइ भक्ति, श्रृंगार उपदेशात्मक कथंया थीथी म्ये बाहेक थ्वय्‌कलं स्वनिगःया बुंगद्यः जात्रा, जनबाहाद्यः जात्रायात कयाः चिनावंगु म्ये नं दुथ्याःगु दु ।

जुजु राजेन्द्रविक्रम शाह जुजु गिर्वाणयुद्ध विक्रम शाहया काय् खः । थ्वय्‌कलं नेपालभाषां म्ये चिनेगुया नापं ‘महासत्वपाख्यान’ नांगु पूधाःप्याखं नं च्वयावंगु दु । थ्वय्‌कःया थ्व महासत्व नाटक चाबहीया शाक्यभिक्षुक रत्नमुनिपाखें ने.सं ९५१ पिदंगु खः । अथेहे थ्व महासत्व नाटक ‘नेपालेश्वर महाराजाधिराज श्रीश्रीश्री राजेन्द्र विक्रम शाहदेव विरचिन नमोबुद्ध भगवानया प्रादुर्भाव महासत्वपाख्यान नाटक’ नामं ने.सं १०८७ इ देवनागरी लिपिइ छापा आखलं नं पिदने धुंकूगु दु ।

जुजु श्री निवास मल्ल सिद्धिनरसिंह मल्ल धुंकाः यलया लाय्‌कुलिं पिदंम्ह छम्ह उत्कृष्ट कवि तथा नाटककार खः । थ्वय्‌कःया फुक्क धया थें म्येय् लोकनाथया आराधना यानातःगुलिं थ्वय्‌कः लोकनाथया उपासक कवि खः धैगु स्पष्ट जू । अथेहे थःगु म्येय् थःत लोकनाथया बालक धकाः न्ह्यथनेगु यानातःगु दु ।

थुकथं सिद्धिनरसिंह मल्लं नेपालभाषाय् कृष्ण भक्तिया काव्यधाराया सुत्रपात यानावंगु दुसा थ्वय्‌कलं लोकेश्वरया भक्तीधारा न्ह्याकेगु ज्या यानावंगु दु ।

थ्वय्‌कःया अमर कृति पद्यं च्वयातःगु दशअवतार नाटक खः (राष्ट्रिय अभिलेखालय, लगत– ३४८÷१८ ने.सं ७८५) । थ्वय्‌कलं च्वयादीगु फुक्क धयाथें म्ये थ्व हे दशअवतार नाटक दुने लानाच्वंगु दु । थ्वय्‌कःया थ्व दशअवतार गीती नाटकय् च्वंगु म्ये बाहेक मेमेगु न्यापु खुपु म्येँ यलया थीथी भजनय् लुयावःगु दु ।

श्रीनिवास मल्लया थुपिं गुलिं म्ये ‘नेपाली विहार’ सफुलिइ पिदंगु दुसा गुलिं ‘प्राचीन म्ये’ आदि सफुलिइ नं पिदंगु दु । उगु ईया दरवारया कवि कुनु शर्माया कीर्तिपटाका धयागु सफू व यल भिंद्यःया शिलालेखय् श्रीनिवास मल्लयात संगीत तथा काव्यशास्त्रय् निपुर्णम्ह जुजु धकाः न्ह्यब्वयातःगु दु ।

थ्वय्‌कःया म्येया विषयवस्तु— भक्ति, श्रृंगार, नीति, दर्शन व देशभक्ति जूगु दुसा वर्णनात्मकता, संक्षिप्ता, संगीतात्मकता, अलंकारिकता थ्वय्‌कःया म्येया शैलीगत विशेषता जूगु दु । आःतक स्यूगुलिइ करुणामय, लोकनाथ, लोकेश्वर, मत्सेन्द्रनाथ नामं प्रख्यातम्ह बुंगद्यःया रुप गुणया खँ दुथ्याकाः चिनातःगु स्तुति म्ये ‘ओकार सुमरण ओम लोकनाथ’ हे लोकेश्वरया सगुण भक्तिया न्हापांगु स्तुति म्ये जूगु दु ।

राष्ट्रिय अभिलेखालयय् च्वंगु श्रीनिवास मल्लया दशअवतार नाटक धाःसा पूमवं । केवल नेपालभाषां मत्स्य अवतार, बाराह अवतार, पर्शुराम अवतार जकया चित्रण दु, मेगु अवतारया बारे धाःसा मैथिली भाषं च्वयातःगु दु । तर आशा सफूकुथिइ च्वंगु श्रीनिवास मल्लं हे च्वःगु व हे शिर्षकया नाटक धाःसा पूवंक हे नेपालभाषां च्वयातःगु दु । थ्व दशअवतार नाटक पद्यभाषं च्वयातःगु छधाः प्याखं खः । उकिं थ्व सफुलिं श्रीनिवास मल्लया नाटककारया व्यक्तित्व जक मखु कवि व्यक्तित्वयात नं म्हसीके ब्यूगु दु । थ्व दशअवतार नाटक च्वयेगुली निवास मल्लयात भागवत पुराणया नं प्रभाव लाःगु खनेदु ।

सिद्धिनरसिंह मल्लं प्रचलनय् हःगु कातिप्याखंयात न्हापा छवाः जक हुइकेगु यानाच्वंथाय् लिपा जुजु निवास मल्लं थुकी बाथः प्याखं नं तनाः अझ लोकप्रिय जुइके बिल । अप्वः लोकंह्वासेंलि कात्तिप्याखंयात थ्वय्‌कलं निवाः तक हुइकेगु यानादिल ।