अन्नया धलखय् कःनि छता नं दुथ्याका तःगु दु। साधारण जातया कःनि बाहेक चाकुगु जातया व चिचीचाग्वःगु मोति कःनिया जात नं दु। थुकिया आकार च्वका छकूचा च्वामुयाः लिउने ग्वलाकारया जुइ। सामान्यत थ्व म्हासु उनया जुइ। अथे खःसां ह्याउँगु व वँचु वँचु नःगु नं दयेगु याः। कःनि पीत तप्यंक कःनि ग्वः हे पीगु याइ।
प्वाक लं छगः बाय् निगः वंक पी। प्वाकलं प्वाकः म्हुकुछिति पाकी। माथनय् पिनाः मा बःचामा जुल धायेव पौ दयेकेगु याइ। लिपा दयेके म्वायेक न्हापा हे पौ दयेकाः नं पीगु याः। पौया ब्या म्हुकुछिति याइ। माथनय् साः ह्वलाः नं प्यू, बःचामा जुइकाः प्वाकः म्हुयाः नं साः तयेगु याः।
लः ममुनीथाय् बुँइ कःनि पीगु याइ। लः मुन धायेव हा काये मफयाः ख्वता कयावनी। वा वइगु बखतय् पाखाबुँइ नं पीगु याइ। चिकुसे च्वनीगु मौसमय् बाहेक न्ह्याबलें नं कःनि पीगु याः। ख्वाउँसे मच्वनीथाय् जूसा चिकुलां नं पी। अथे खःसां चिल्ला चौलाया बखतयात कःनि पीगु बखतकथं कयातःगु दु।
कःनिया मा तुमा थें जुयाः तमा जुइ। गौ पतिं जवं खवं निहः दइ। हः तबाला व ताहाकः जुइ। चाया च्वसं च्वंगु गतिं नं हा पिहां वयाः बल्लाक हा काइ। ब्वलने गात धायेव च्वकाय् वागुइँ व हःया कापिं कःनिधे खने दयावइ। कःनिधेया च्वकाय् ग्वाय्÷सँ दइ। थुकिं कःनिइ पराग सेचन जुइत ग्वाहालि याइ।
दुरुकःनिबलय् छुयाः, मनाः व यःपिसं कचिकं नं नयेगु याः। पाकय् जूगु गंक पानाः गुलि तिनाः सियाः नं नइ। सीबलय् मुयाः तुइसे च्वनी। हलिमलि ब्वइबलय् मूगु कःनि तयेगु याइ। भण्डारण यायेमाःसा धें धें गाजः हनाः पँ चिनातयेगु याइ। तयेथाय् मदइगु अबस्थाय् त्वनाःसिं नं यखाना तयेगु याइ। न्हापा न्हापा थथे यानातयेगुयात त्वनाःसिं भकारि धाइ।
कःनिचुंया धेर दयेकाः नं नइ, न्हायाः पा पा ज्यानाः प्वः हाइबलय् हाजाय् द्यःने तयाः हायाः मरि दयेकाः नं नइ। कःनी चिनिया मात्रा म्ह्व जक दइ। अथे जुयाः चिनि ल्वय् दुपिसं अप्वः ययेकेगु याइ।
नेवाःतय् संस्कृतिइ बाःह्राः तयातःपिन्त छुस्यामुस्या नकःवनीबलय् व हलिमलि दयेकीबलय् कःनि छता नं सियाः तइ। थज्याःबलय्यात छन्ह्याक मुयाः उतिग्यंक मुइगु मोतिकःनि तयेगु याइ। नःलास्वां पीबलय् तछ्वया लिसें भचा भचा कःनि नं ल्वाकछ्याइ।

ख्वताकाये
ब्वलना मवये। पिनातयागु मां बांलाक हा काये मफुत धायेव मा बांलाक ब्वलने फइ मखु। लः अप्वः जुल बाय् हाय् छुं कथंया पंगः जुल धायेव मा ख्वताकाइ।
दुरुकःनि
क्यातुनिगु कःनि। कःनिग्वः बांलाक पाकय् जुइ मखु। तछ्यायेबलय् दुरु पिहां वइ। कचिकं नयेबलय् चाकु सवाः वइ। गुलितिने थाकुइ। सियाः नयेगु सिकं मनाः नयेगु याइ।
पराग सेचन
पु सयेकीगु प्रक्रिया। पु सयेत पराग सेचन जुइमाः। स्वांफ्वलय् दइगु पुलिङ्ग केशय् च्वंगु पराग स्त्रीलिङ्ग केशय् वनीगु प्रक्रीया।
प्वाकः
माय् साः तयेत म्हुइगु गाः। मा पिनाः तमा जुइका जक साः तयेगु याइबलय् प्वाकः म्हुयाः तयेगु याइ। मायागु स्वरुपकथं प्वाकःया जाः व ब्या याइ।
प्वाकःम्हुये
बिरुवामाय् साः तयेत गाचा दयेके। साः तयेत मा पतिं प्वाकः म्हुइगु याइ। प्वाकः म्हुइबलय् हाया नापं मम्हुसे भचा पाक म्हुइ। साः तयाः ल्हाकी।
माथनय्
दाये पाले यानाः चा नचुकातःथाय् द्यागिं व पौ छुं नं मदयेकुसे लिपा पौ दयेकेगु यानाः पीगुयात माथनय् पीगु धाइ। न्हसिथाय् बुँइ माथनय् पीगु याइ मखु।

अष्टविनायक
जुजु आनन्ददेवं कलिगत दँ ४१९७ दँय्‌ च्याम्ह गणेद्यः, च्यागू पुखू, च्यागू बहाः, च्यागू ध्वाखा, च्यागू फल्चां चाःहुइकाः भ्वँत देय्‌ (बनेपा) दयेकूगु धयागु जनश्रुती दु । नेवाः समाजय्‌ ज्ञान, बुद्धि, सिद्धि, विद्या, कीर्ति, सीप, धन सम्पति व यानागु ज्याय्‌ छुंकथंया पंगः मवयेक सुथांलाक्क क्वचायेमा धकाः दकले न्हापां गणेद्यः पुज्यायेगु, गणेद्यःया देगः पलिस्था यायेगु व जात्रा यायेगु चलन दु ।
नेवाः समाजय्‌ दक्षिण स्वःगु मभिं धाइ, दक्षिण स्वयाः भिंगु ज्या याइमखु । भ्वँत देय्‌ दक्षिण दिशा स्वयाच्वंगुलिं मभिं मजुइमा धकाः च्यागू दिशाय्‌ च्याम्ह दिक्पाल कथं च्याम्ह गणेद्यः पलिस्था यात धयागु जनविश्वास दु । भ्वँतय्‌ च्यागू दिशाया संरक्षककथं थीथी च्यागू थासय्‌ थाय्‌या नामं हे नां तयाः च्याम्ह गणेद्यः पलिस्था यानातःगु दु ।
भोलाखाया गंछिं दुम्ह भोलाखा गणेद्यः हे भ्वँतया दकलय्‌ पुलांम्ह गणेद्यः धकाः धाइ । थ्व भोलाखा गणेद्यः अष्टविनायकय्‌ धाःसा दुथ्याःगु मदु । भ्वँतया अष्टविनायककथं च्यागू दिशाय्‌ तयातःपिं च्याम्ह गणेद्यः थुकथं दु – तलापुखू गणेद्यः, वाकः गणेद्यः, थाच्छु गणेद्यः, काँथु गणेद्यः, बकु गणेद्यः, क्वबाहाः गणेद्यः, तुकंप्वः गणेद्यः, व क्वःला गणेद्यः तयातःगु दु ।

तलापुखु गणेद्यः
भ्वँतया तलापुखू सिथय्‌ भ्वँतया पश्चिम ध्वाखाय्‌ तलापुखू गणेद्यः दु । भ्वँतया पुलांगु लाय्‌कू नापसं दुगुलिं तलेजु पुखूपाखें नां हिलावनाः तलापुखू धकाः नां च्वंवंगु जुइ धकाः नं धाइ । न्हापा नेपालं भ्वँतय्‌ बनेज्या यायेत वनीगु लँपुइ दुम्ह थ्व तलापुखू गणेद्यः बनेज्या यायेत वनीपिं सार्थवाह (बनेज्यामि)तय्‌ लँय्‌ पंगः चीकाबीम्ह द्यःकथं हनातःगु दु । ख्वपया नवदुर्गा गणप्याखं भ्वँतय्‌ वइबलय्‌ द्यःगणया दकले न्हापां थन हे दी । थन गथुतय्‌सं मोहनि सिन्हः तिके धुंकाः द्यःगणं वसः व ख्वाःपाः पुनाः द्यःल्हानाः गंछिं प्याखं हुलाः जक भ्वँत देसय्‌ दुहांवनी ।

प्वाकः गणेद्यः
भ्वँतया ज्यासःननिइ प्वाकः गणेद्यः दु । प्वालय्‌ दुम्ह गणेद्यः जुयाः प्वाकः गणेद्यः धाःगु धकाः नं धाइ । भ्वँतय्‌ अय्‌लाः, थ्वँ दयेके धुंकाः थन प्वाकः गणेद्यःयाथाय्‌ छाःवनीगु चलन दु । अय्‌लाः थ्वँ बांलाकाबीम्ह जुयाः प्वक गणेद्यः धाइगु व लिपा खँग्वः हिलाः प्वाकः गणेद्यः धाःगु जुइमाः । ज्यासःननिइ हे दुम्ह मेम्ह गणेद्यःयात ज्या व सिप स्यनाबीम्ह विश्कर्माकथं हनातःगु दु । प्रजापति जातिया मनूत आपाः च्वनीगु थ्व थासय्‌ गणेद्यःयात सिप स्यनीम्ह विश्वकर्मा द्यःकथं पलिस्था याःगु विश्वास यानातःगु दु ।

थाच्छु गणेद्यः
भ्वँतय्‌ उत्तरी लागाया थःनेया जंगल थाःगुँ व दक्षिण लागाया क्वःनेया क्वःगुँ धकाः धाइ । भ्वँतया थःनेया गुँइ च्वंम्ह गणेद्यःयात थाच्छु गणेद्यः धकाः धाइ । बादे जातियापिं मनूत आपाः च्वनीगु थ्व थासय्‌ ख्यलय्‌ हे थाच्छु गणेद्यः दु । ख्यःया लिकसं पुखू व पुलांगु ल्वहंया ध्वाखाया अवशेष खनेदु ।

काँथु गणेद्यः
भ्वँतया उत्तरपश्चिम लागाय्‌ काँथु गणेद्यःया देगः दु । थुगु लागाया भतिचा च्वय्‌ प्राचीन लिच्छवीकालया क्वाथ व महामन्त्री जयसिंहराम वद्र्धनया लाय्‌कू दु धाइ । क्वाथः लिक्कया गणेद्यः जुयाः क्वाथ गणेद्यः व लिपा अपभ्रंश जुया काँथु गणेद्यः जुल जुइ । थन राजकाज व प्रशासनिक ज्याय्‌ स्वापू दुपिं श्रेष्ठ खलकया कोख श्रेष्ठ, राजवंशी व कायस्थ जातियापिं मनूत अप्वः च्वनाच्वंगु दु । थ्व गणेद्यःयात पुज्यातकि कथु स्याःगु लनी धयागु जनविश्वास दुगुलिं काँथु गणेद्यः धाइगु धकाः नं धाइ ।

वकु गणेद्यः
भ्वँतया वता (पूर्व) ध्वाखाय्‌ वकुत्वालय्‌ दुम्ह गणेद्यःयात वकु गणेद्यः धाइ । वकुत्वालय्‌ द्यःद पुखू व वकुपुखू लिसें थीथी द्यः व देगः नं दु । भ्वँतया व्यापारिक थाय्‌ जुयाच्वंगु वकुत्वालय्‌ च्वंम्ह जवय्‌ बुद्धि व खवय्‌ सिद्धि दुम्ह वकु गणेद्यःयात व्यापार बांलाकाबीम्ह द्यःकथं नं हनाच्वंगु दु ।

क्वबहाः गणेद्यः
भ्वँतया आग्नेयकोणय्‌ साय्‌मित अप्वः च्वनीगु क्वबहालय्‌ क्वबहाः गणेद्यःया देगः दु । क्वबहाः गणेद्यःयात कृषि व बाली बांलाकाबीम्ह द्यःकथं पुज्यानाच्वंगु दु । दँय्‌दँसं तछलागा चतुर्दशीलिपाया आइतबाः याइगु सरकारीस्तरय्‌ याइगु देश पुजाय्‌ च्याम्ह गणेद्यःयात नं पुज्यायेगु चलन दु । वा मवयाः वा पी मफयाच्वंगु इलय्‌ देशपूजा याःगु दिनय्‌ तसकं वा वइगु जनविश्वास दु । क्वबहाः गणेद्यः सतिक बौद्ध चीभाः, तुं व सतः दु ।

तुकंप्वः गणेद्यः
भ्वँतया दक्षिण दिशाय्‌ इनाबहालय्‌ तुकंप्वः गणेद्यः दु । जुजु आनन्ददेवया इलय्‌ चौकोटं ल्वहं हयाः तुकंप्वः गणेद्यः दयेकल धकाः धाइ । चौकोटया मनूतय्‌सं ल्वहंया च्वका ध्यनाः यंकूगुलिं उगु थाय्‌यात चोखा धायेगु यात । ल्यं दुगु क्वय्‌या ब्वं जक गणेद्यः दयेकूगुलि तुकंप्वः गणेद्यः धाल । तुकंप्वः गणेद्यःयात पुज्यातकि विदेशय्‌ वंपिं थःथितिपिनिगु खबर वइगु व तंगु सामान लुइगु विश्वास दु । दँय्‌दँसं मोहनिया चालंकुन्हु क्वःनेसाःया साय्‌मितय्‌सं तुकंप्वः गणेद्यःया मूर्ति खतय्‌ तयाः जात्रा याइ ।

क्वःला गणेद्यः
भ्वँतया नैऋत्य कोणय्‌ लायकूया क्वय्‌पाखे क्वःला गणेद्यः दु । लायकूया क्वय्‌ लागाया गणेद्यः जुयाः क्वःला गणेद्यः धाःगु खः । थ्व क्वःला गणेद्यः प्याखं हुलाच्वंगु मुद्राय्‌ दु । गुंलागा चौथिकुन्हु क्वःला गणेद्यःया पुजा यायेधुंकाः जक भ्वँतया थीथी द्यः पुज्यायेगु देशपूजा न्ह्याइ । क्वःला गणेद्यःयाथाय्‌ पुलांगु ध्वाखाया अवशेष त्वाथःकथं छ्यलातःगु दु । देगःया सतिक पुखू दु ।

भ्वँतया चण्डेश्वरी देगः
भ्वँतया उत्तरपूर्व दिशाय्‌ चण्डेश्वरी देगः दु । लुँ सियातःगु सिजःपौ तयातःगु स्वतँजाःगु प्यागोडा शैलीया देगलय्‌ उत्तरपाखे मूलुखा दु । देगःया न्हापांगु तँया पौया क्वसं प्यखेरं खुगः खुगः व नितँजाः व स्वतँजालय्‌ प्यंगः प्यंगः भैरव, दुर्गा, काली सहित द्यःया कलात्मक त्वानाःसिँ व कुनय्‌ कलात्मक कुंसलया आकृति कियातःगु त्वानाःसिँ तयातःगु दु । देगःया स्वतँजालय्‌ हे प्यखेरं स्वपाः स्वपाः कलात्मक झ्याः दु । देगःया स्वतँजालय्‌ प्यंगू कुनय्‌ लुँ सियातःगु प्यंगः पूर्णकलश, छचाःखेरं फय्‌गं खानातःगु व देगःया च्वकाय्‌ लुँ सियातःगु गजू दु । देगःया मूलुखाया च्वसं छेपु सहितया चण्डेश्वरीया आकृति दुगु त्वलं दु ।
मूलुखाया जवंखवं सिँयागु मकर सहितया गंगाजमुना मूर्ति कियातःगु दु । देगःया न्हापांगु लुखां दुहाँ वनेवं खवय्‌ सिँयाम्ह सरस्वती व जवय्‌ कुमारीकथं पुज्याइम्ह ल्वहंग्वारा दु । चण्डेश्वरीइ बलि पुजायाइबलय्‌ थ्व हे ल्वहँतय्‌ बलि बी । निगूगु लुखा दुने त्वलं सहितया खतय्‌ चण्डेश्वरी द्यः विराजमान जुयाच्वंगु दु । खवपाखे सितलामाजु व जवय्‌ अप्पां सियातःपिं थीथी द्यःत दु ।
देगःया पश्चिमपाखेया बज्र पानातःगु अंगलय्‌ बेताल न्हुयाच्वंम्ह यक्व नागनागिनीं भुनातःम्ह वँचुगु वर्णया भैरवया तपाःगु किपा च्वयातःगु दु । थ्व भैरवयात मिनाग भैरव, मसान भैरव, काल भैरव कथं पुज्यानाच्वंगु दु । देगःया न्ह्यःने निगः ल्वहंया थामय्‌ सिंहया मूर्ति व छगः ल्वहं थामय्‌ म्हय्‌खाया मूर्ति तयातःगु दु । चण्डेश्वरी देगःया न्ह्यःने अप्पां दनातःगु शिखर शैलीया चण्डेश्वर महाद्यःया देगः व गणेद्यःया देगः दु ।
चण्डेश्वरी उत्पत्तिया बारे छगू किंवदन्ती नं दु । चण्डासुर धयाम्ह दैत्यं महाद्यःया तपस्या यानाः थःतं सुं नं मिजंपिन्सं स्याये मफयेमा धयागु वरदान कयाः स्वंगू हे लोक त्याकाः सकसितं दुख बियाच्वन । छन्हु चसिँया गुँइ चण्डासुर दैत्यं चसिँया सिमा पाःगु इलय्‌ सिमां कुमारी माजु प्रकट जुयाः चण्डेश्वरी भगवतीया रूप कयाः दैत्ययात स्यानाबिल । कुमारी माजु प्रकट जूगु सिमा दुथाय्‌ हे चण्डेश्वरी देगः पलिस्था यात धकाः धाइ ।
चण्डेश्वरी देगः गुबलय्‌ दयेकल धयागु छुंकथंया अभिलेख लुयावःगु मदु । जुजु आनन्ददेवं कलिगत दँ ४१९७ य्‌ भ्वँत देय्‌ दयेकूबलय्‌ चण्डेश्वरी देगः दयेकल धैगु धारणा नं दु । गुलिस्यां ने.सं. ४४४ दँय्‌ सिम्रौनगढं नेपाः वःम्ह हरिसिंहदेवया मन्त्री चन्द्रशेखरं चण्डेश्वरी देगः दयेकेबिल धाइ । देवमाला वंशावलीइ चण्डेश्वरीया प्रकट सत्ययुगया प्रथम पादय्‌ जुल धकाः न्ह्यथनातःगुलिं चण्डेश्वरी देगः यक्व न्हापा हे पलिस्था याःगु जुइ धाइपिं नं दु ।
चण्डेश्वरी देगः जीर्णोद्धार याःबलय्‌ लुयावःगु सिजःपतिइ न्ह्यथनातःकथं शिवसिंहदेवया इलय्‌ वि.सं. १६६४ मार्गशीर्ष शुदी ३ या दिनय्‌ नारायणसिंह सहितया मनूतय्‌सं वहःया हार छाःगु न्ह्यथनातःगु दु । ने.सं. ७६७ बछलाथ्व पुन्हिकुन्हु जगत्सिंहं चण्डेश्वरी जात्रा यायेगु खः भिंकेत व नैमित्तिक पुजा यायेत न्यय्‌तका छाःगु अभिलेख लुयावःगुलि थ्व चण्डेश्वरी देगः न्हापा हे दयेकेधुंकूगु सी दु । भद्रकाली गुठी तहसिल ज्याकुथिया लगतकथं वि.सं. १८६६ आषाढय्‌ चण्डेश्वरी देगः जग थ्यंक हे दुनावंगुलिं पूवंक हे ल्ह्वनेगु ज्या जूगु दु ।

अंगःया भैरव
चण्डेश्वरी देगःया पश्चिमपाखे अंगलय्‌ बज्र पानाः वँचुगु वर्णया भैरवया तःपाःगु किपा च्वयातःगु दु । १५ फिट हाकः व १४ फिट ब्या बज्र पानातःगु अंगलय्‌ बेताः गयाच्वंम्ह भैरवया किपा च्वयातःगु दु । च्यापा ल्हाः दुम्ह भैरवया जवगु प्यपा ल्हातं किसिया छ्यंगू, दबदबचा, कर्तृ व पात्र ज्वनातःगु दुसा खवगु प्यपा ल्हातं किसिया छ्यंगू, खट्वाङ्ग, नरमुण्ड ज्वनातःगु व प्यकागु ल्हाः भावमुद्राय्‌ दु । छ्यंया च्वय्‌ दक्षिणं उत्तरपाखे स्वयाच्वंम्ह छ्यं व न्हिप्यनय्‌ मिब्वाला च्यानाच्वंगु वाउँम्ह नाग दु, थ्व नागयात मिनाग धाइ ।
वँचुगु वर्णया थ्व भैरवयात चण्डेश्वरीभैरव, मिनागभैरव, मसानभैरव, कालभैरव कथं नं पुज्याइ । थ्व भैरवयात दँय्‌दँसं ख्वपया निम्ह पुंतय्‌सं विधिपूर्वक लंपुं छाइ । लंपुं छाइपिं पुंत थःपिनिगु ज्या क्वचायेकाः गुन्हु दुकुन्हु थःगु छेँय्‌ लिहांवनी ।