चाय् बुयावइगु वनस्पति मध्यय् घाँय् छता नं खः। थ्व थीथी कथंया दइ। गुलिं न्हसिथाय् बांलाःगु दइसा गुलिं गंथाय् बांलाइगु दइ। गुलिं लः मदयेकं ब्वलने मफइगु घाँय् नं दु।
ख्यः दयेकेथाय् पीगु घाँय् बाहेक मेथाय् घाँय् पीगु याइ मखु। न्हापा हाया वनाच्वंगु पुसां अथें अथें हे बुयावयेगु याइ। हेरबिचाः छुं मयाःसां बालीइ तइगु साः नयाः बांलाना च्वनी। वस्तुया मूनसा धयागु हे घाँय् खः। थुकी पौष्टिक तत्व दयाच्वनी। घाँय् नकाः हे बस्तुत ब्वलंकी। दुरु बीपिं बस्तुतसें दुरु यक्व बीगु व म्ह्व जक बीगु घाँसय् दइगु पौष्टिक तत्वय् निर्भर जुइ।
घाँसय् दइगु तत्वं वासःया ज्या नं ब्यू। थज्याःगु तत्व ग्रहण यायेत मनूतसें नं छुं छुं जातया घाँय् नयेगु याः। क्यातु क्यातुगु च्वः क्वतानाः मनाः वालाः खुनाः नयाः थीथी कथंया ल्वय् लंकेगु याइ।

अन्तलि
चिहःप्यंस्वां (धंलाय्) परिवारया तरकारि नयेज्यूगु छता घाँय्। तहःगु व चिहःगु यानाः निथी दइ। हः भचा हाकःचा जुइ। दं भचा हेंगले चिं थें खनेदयाः स्वयेबलय् भचा छाःख्वाः वइ। क्यातुसे धाःसा च्वनी। गौपतिं हा वयाः तःझाङ्ग जुयावइ। क्यातु क्यातुगु च्वः मनाः चिचीचाकुइक तानाः तरकारि नइ। सवाः भचा खखःधाइ। खेँय् बाय् चुंलानाप ल्वाकछ्यानाः नयेबलय् साइ। थुकी मिखा त्यलाकेगु तत्व दइ।

अलमलिघाँय्
तुकं सवाः वःगु छता घाँय्। हः चाकचाकलानाः झ्वाप्प चिनी। लःया मात्रा यक्व दइ। ज्वनेबलय् नाइसे च्वनी। झाङ्ग तःझाङ्ग जुइ। दँथय् ख्वलाया दुने स्यः छबः दइ। माँ लीत सालेबलय् ख्वला जक तुने थें जुयाः स्यः ल्यनाच्वनी। हा ज्वनाः ल्यहें थनेबलय् मा छमां वइ। क्यातु क्यातुगु च्वः क्वतानाः मनाः वालाः बाय् तरकारि दयेकाः नइ। बस्तुयात नकीबलय् मुकं मनकुसे मेमेगु घाँसय् ल्वाकछ्यानाः नकेगु याइ।
इकं
छताजि नयेज्यूगु घाँय्। मनाः वालाः व आलुकेँय् ल्वाकछ्यानाः नयेगु याइ। हः तहःगु व चिहःगु यानाः निताजिया दइ। तहःगु सिकं चिहःगुया सवाः तिख्खर जुइ। ब्वलने धुंकूगुली हःया तःलय् चिनि थें ज्याःगु दाना दयाच्वनी। थुकी म्हयात निंगु तत्व दइ। अथे जुयाः इकं नयेत सिलीबलय् न्हायाः मसिसे थुकी च्वंगु दाना महायेक जक सिली। छिपय् जुइ गाःगुलिइ च्वकाय् बुँ ह्वयाः पु सइ। थुकिया पुं बुलाः ल्हाः सिलेबलय् साब्वनं थें ब्वाँइब्वाँइ वइ।

कसूघाँय्
कसू सइगु घाँय्। तहःगु सितु थें हः जुइ। हा ताताःहाकः जुइ। हाय् घंघला थें माःचिनाः कसू सइ। पाकय् जूगुया सवाः चाकुचाकु फाकुफाकु धाइ। कसू नयेबलय् दिसा कसय् जुइ।

कःचुघाँय्
कःचुया च्वः थें च्वंगु घाँय्। गौपतिं जःखः निहः दयाः चाकचाक लाइ। वाउँसे च्वनी। ब्वलनावःलिसे हःया कापिं च्वः जायाः झाङ्ग चिनावइ।
ब्वलने गाःगु माय् च्वःपतिं बुँ वइ। बुँइ लस्सा दुगु मसीनुगु चिम्सँ दइ। थ्व वसः म्ह आदि थासय् प्यपुनेयः। प्यं यानु थें जुयाः अय् च्वने थय् च्वने मदया च्वनीबलय् थुकिं वासःया ज्या ब्यू। छम्हूचा बुँ मह्वःनिगु क्यातु क्यातुगु च्वः क्वतानाः यच्चुक सिलाः नयाबिल धाःसा याउँसे च्वनी। थुकियात ख्वखंचाघाँय् नं धाइ।

कंबकं
बकं जातया छता घाँय्। वाउँसे च्वनी। चिमाबलय् निसें गौपतिं हःया लिसें कं छगू नं दयावइ। थथे वइगु कँथं यानाः मा छमां कंया कं थें जुइ। हा तपु जुइ। च्व फायेबलय् हीसे च्वन धाःसा थुकिया हायागु ति त्वनाः लंकेगु याइ।
खिचापलेघाँय्
चा नाइसे च्वनाः लः कुनाच्वनीथाय् वाब्वय् दइगु घाँय्। वाउँसे च्वनी। वाब्वयात न्ययेकी। बःचाहाकःगु दं दइ। दँथय् हाकःचा लाःगु हः दइ। ज्वनेबलय् नाइसे च्वनी। चिजाःगु लखय् चकनाच्वनी। तजाः जूसा दनाः हः छकूचासां द्यःने खने दयाच्वनी। यक्व लः दःसां सी मखु। हा यक्व दइ। छात धायेव हाय् चिचीचा ग्वःगु सकि सइ। छिपय् जुल धायेव हायावनी। पुइबलय् चिरिचिरि मिनी। नायू धकाः म्हू लाक ज्वनाः पुल धायेव याकनं नारि त्यनी।

खिचाभ्यातः (खिचाभ्वाथः)
क्वातिइ ल्वाकछ्यानाः त्वनेज्यूगु छता घाँय्। मा नाकं तमा जुइ मखु। हः भचा तहः थें जुइ। चिचीचा हःगु पाछै हः पाय्हः तक जुइ। भचा भुयू नइ। मनाः वालाः व तरकारि दयेकाः नं नइ। चिचीचाकुइक तानाः ईदाइचाय् ल्वाकछ्यानाः सुप थें नं त्वनेगु याइ। किचलय् गंक हिलाः चुं यानाः क्वाति दयेकाः नं त्वनी। मचाबू ब्यंकीकुन्हु ईदाइचाय् ल्वाकछ्यानाः मचाबूम्हेसित नकेगु याइ। थुकी फु क्वातुकेगु वासःया ब्वति दइ।

ख्वखंचाघाँय्
प्यप्यपुनीगु छता घाँय्। क्वंनिसें हः जायावइ, हाकःचा जुइ। हः जाये गात धायेव दं थहां वइ। दँथय् झ्वःलिं पु सइ। पुइ भुल्ल्ल चिंक लिस्वः चिम्सँ दइ। मा छानावःलिसे चिम्सँ नं छानावइ। पाकय् जूगु पु वसः, सँ वाय् गन नं पिचु मजूथाय् लात धायेव अन हे प्यपुनी। लिकाःसां दं जक वयाः पु अन हे थाइ। छपु छपु यानाः लिकाये माली। छुं वयाः हायेकीबलय् छुँया लँय् थाय् थासय् ख्वखंचाघाँय् तयाबिल धायेव छुँ वयेगु दी।

ख्वल्चाघाँय्
ख्वला बांलूगु घाँय्। तहःगु व चिहःगु यानाः निथी दु। हः चाकलानाः दथु भचा गाः वं थें जुयाः चुपाखे खरुं वं थें खनेदइ। थुकियात किपूपाखे बाकूमिलाघाँय् नं धाः। लहरा वनी, गौपतिं हा कयाः झाङ्ग चिंक न्यनावनी। हः यच्चुकाः नयेगु याइ। सवाः खाइसे जुइ। चिनिल्वय् जूपिसं खालि प्वाथय् न्हिं भचा भचा नल धाःसा ल्वय्यात नियन्त्रणय् तयातयेत ताःलाइ। घाः जुयाः हि दिके मफइबलय् ति पिहां वयेक न्हायाः घाः जूथाय् तयाबिल धायेव हि वःगु दी।

ग्वाय्पलः
पलःया हः थें च्वनीगु छता घाँय्। तहःगु व चिहःगु यानाः निताजिया दइ। न्हसिथाय् यक्व दइ। क्वथ्यंक हा काइ। क्यातु क्यातुगु च्वः व हः नयेगु याइ। चुलुचुलु धायाः भचा पाउँ सवाः वइ। मुक्कं थ्व जक नइ मखु। इकं, बकं, साकिचा आदि केँय् ल्वाकछ्यानाः नयेगु याइ। यक्व तइ मखु। थुकिया मात्रा अप्वः जुल धायेव चुलुसे व पाउँसे च्वनी। थुकिया हा छ्यानाः बरोबर दुबि वःथाय् बुलाः न्हःगनेव सिलाछ्वत धायेव दुबि लनावनेगु याइ।

चखःघाँय्
कुश थें ज्याःगु घाँय्। लः ममुंथाय् द्यागिमय् बांलाइ। हा बल्लानाः थ्वाकः थ्वाकः लाइ। कुत्या निकु हाकःतक जुइ। बल्लाइ, चफुइ थाकुइ। सःखि खिपः निलेगु याइ। थुकियात सःखिघाँय् नं धाइ। जंगलि जातया चखः निकु स्वकु हाकः तक नं तमा जुइ। लयाः पाचुकाः पलिं चीगु याइ। भ्वं दयेकेत कच्चा पदार्थकथं ज्या काइ। थुकिं दयेकीगु भ्वंया गुणस्तर बांलाइ। च्वः जाइबलय् च्वका मुलु थें च्वामुइ।
चलःतिघाँय्
अजःमू थें च्वंगु छता घाँय्। हःया दं ताःहाकः जुयाः हः किचा किचा जुइ। सवाः भचा पाउँपाउँ धाइ। थ्व घाँय् भचा भचा ल्वाकछ्यानाः गुन्द्रु फित धायेव सवा पाउँइ।

चस्माघाँय्
मस्तसेंं ख्यालं ख्यालंया चस्मा दयेकाः तयाजुइगु घाँय्। छ्वालि बःपु जुइ। गौपतिं च्वः वइ। कुछि कुत्या तकया हाकः हाकः लाइ। नाइसे क्यातुयाः प्यानुसे च्वनी। लथ्याःसां चबुइ मखु। म्हासुगु उन जुइ। हा दइ मखु। सुइनिता लक्षण लाःम्हं जक थुकिया हा खनी धाइ। दुरुकंमाय् हितु हिनाः उकी हे गसि कयाः बांलाना च्वनी। दुरुकंमाया झाः गुलि बांलात थ्व नं उलि हे बांलाइ। थ्व छ्यानाः तिसिनाः थुकिया ति त्वन धायेव चिनिल्वय् क्वलाकेगु याइ।

च्वाकं
कंया कं दइगु छता घाँय्। पाछैया हः थें च्वनाः हाकः ताहाकः जुइ। हःया सि छचाःलिं पाछि पाछि पाक च्वामुसे च्वनी। थुकी थीबलय् कथं थें सुइ।

छ्वथ्वगुलिघाँय्
छ्वमा थें च्वनीगु घाँय्। स्वयेबलय् छ्वमा थें हे च्वनी। छ्वमा सिकं भचा भुयू नइ। हः नं भचा चिहः जुइ। थुकी सइगु धेय् लिस्वःगु चिम्सँ दइ। सुरुवाःया दुने तयाबिल धायेव थाथा याःलिसे च्वय् च्वय् वनी।

तिकितिकिचाघाँय्
गौ पतिं छुतय् याये ज्यूगु घाँय्। लः ममुंथाय् द्यागिमय् बुयावइ। छथ्वाकलय् निच्वः स्वच्वः दइ। मा ब्वलना वःलिसे गौ यक्व दयावइ। छगौया छतँ थें जुइ। क्वय्या गौ सिकं च्वय्या गौ भचा चिपु जुयाः देगःचा थें जुइ। अथे जुयाः थुकियात देगःचा घाँय् नं धाइ। गौ छुतय् यानाः हानं स्वाये जी। मस्तसें मिखा तिसिनाः मिखाफुसि गतिइ लाकाः गौ स्वानाः मिखा कने मजीकाः म्हिती। उकिं थुकियात मिखाय् तालं ग्वयेगु घाँय् नं धाइ। पिसाब बांलाक मजुयाः समस्या जुइबलय् चौलान्ति लखय् थुकिया हायागु ति ल्वाकछ्यानाः त्वनाबिलकि समस्या ज्यनावनी।

थ्यातुमाय्
माय्मा थें च्वंगु घाँय्। लः ममुंथाय् बांलाइ। च्वः वनाः गौ पतिं हा काइ। दं ह्याउँ ह्याउँ धाइ। हा तपु जुइ। मर्कय् जुयाः मनावःथाय् तइगु लेपय् थुकिया हा नं ल्वाकछ्यायेगु याइ।

दुसिघाँय्
दुसिमा थें च्वनीगु घाँय्। हा बल्लानाः थ्वाकः लाइ। पुइ थाकुइ। कुछिमा तक जुइ। दुसिइ थें पु सइ। दुरु ब्यूपिं बस्तुयात थ्व घाँय् नकेबलय् पोष यक्व दयाः दुरु नं यक्व बी।

नवःघाँय्
अचार नयेज्यूगु छता घाँय्। वाउँसे च्वनी। गौपतिं जःखः हः निहः दइ। हलय् किचा किचा दयाः बुत्ता थें खनेदइ। ब्वलने गाःगु हःया कापिं च्वः वइ। च्वः ताःहाकः जुयाः क्वःदल धायेव गतिं हा कया तःझाङ्ग जुइ। सिचुसे च्वंगु बास वइ, कचिकं नयेबलय् वाइंया वः थें जुइ। नचुक निनाः चि मसला तयाः अचार नइ। सवाः यःपिनि पाउँ भचा नं ल्वाकछ्याइ। तसकं तांन्वयाः च्वनीगु बखतय् सिचुकेत चुं यानाः ब्यय्चि व अम्बःचुं ल्वाकछ्यानाः लःनाप नं नयेगु याइ।

पलेम्वराघाँय्
लः दयाः नायूगु चा दुथाय् वाब्वय् बुयावइगु छता घाँय्। हः चिहःगु पलेस्वांया हः थें च्वनी। हः नाइसे च्वनी। छिपय् जुल धायेव हाय् चिचीग्वयेक सकि सइ।

पाउँघाँय्
नयेबलय् पाउँ सवाः वइगु घाँय्। लः मकुंथाय् चाय् बुयावयेगु याइ। छहलय् चिचीहःगु स्वहः दइ, चाकलाःगु थें खनेदइ। ब्वलने गाःगुलिइ झ्वाःचिंक बुँ ह्वइ। बुँ म्हासुसे च्वनी। रामतोरिया आकार वयेक झ्वाःचिंक चिचीचाधेगु धे सइ। धे नयेबलय् चाकु पाउँ सवाः वइ। पाकय् जूगु धेय् थीबलय् तिररर मुयाः पु पिहांवइ। पु चिचीपु जुइ। अय्लाः थ्वं काइबलय् छम्हूचा पाउँघाँय् नयाबिल धायेव काःगु तनावनी।

पःसुं
पालुक बास वइगु छता घाँय्। न्हसिथाय् चाय् बुयावइ। मल्ताय् थें ज्याःगु हः जुइ। छिपय् जुयावःलिसे दं हेंगलय् चिनावइ। च्वतय् दाहा थहां वयाः बुँ ह्वयाः पु सइ। पालुक उसुक बास दइ। थ्यूथाय् तक बास पुनी। थ्व थियागु ल्हातिं ख्वालय् थीबलय् हीसे च्वनी। न्हाय् व मिखाय् थिल धायेव हाछिकाः वइ व मिखा पालुया कने थाकुइ। चिमा तिनिबलय् क्यातु क्यातुगु च्वः क्वतानाः इकं बकं व साकिचानाप ल्वाकछ्यानाः भ्यातःकेँ
नयेगु याइ।

प्यंतग्वःघाँय्
चसूहः थें च्वंगु छता घाँय्। ब्वलना वःलिसे च्वः थहां वयाः थ्वाकः लानावइ। छात धायेव थ्वाकलय् हे पु सइ। थ्व घाँय् ध्वगिना च्वंथाय् दुछाःकिलंं खेँय् थ्वकेगु याइ।

बकं
नयेज्यूगु घाँय्। बाली यानातःथाय् बुयावइ। चीमा तिनिबलय् हः भचा ह्याउँ ला धयाथें जुइ। तमा जुल धायेव वाउँसे च्वनी। गौपतिं हः व च्वः वयाः तथ्वाकः जुइ। ब्वलने गाःगुलिइ च्वतय् बुँ ह्वइ। बुँ मह्वःनिबलय् क्यातु क्यातूगु च्वः क्वतानाः मनाः वाला नइ। बकं आयुर्वेद वासःकथं ज्या वः। थुकी मिखाय् च्वंगु धू यचुकेगु ब्वति दइ। थ्व नयेबलय् मिखाय् च्वंगु धू पिचःया रुपय् पिहां वइ। बहनी बकं नयाः द्यन धाःसा सुथय् पिचः ग्वारा ग्वारा वयाच्वनी।

सलबकं
चाय् बुयावइगु छता घाँय्। हः ख्वातुइ, भचा हेंगलेचिं थें जुइ। दँथय् लःया ब्व यक्व दइ। ली धुंकाः नं उजुंसुजुं गनी मखु। प्याःथाय् लानाच्वन धाःसा हानं हा कयाः दनावइ। थ्व घाँय्या क्यातु क्यातुगु च्वः मनाः वालाः वाय् तरकारि दयेकाः नयेगु याइ। भचा चुलुचुलु धाइ। बांलाक न्ह्यः मवइगु जुयाच्वंपिन्त थ्व नयेबलय् न्ह्यः वइ। नुगः बुलुबुलु वइगुयात नं थ्व नयाबिल धायेव लनावनेगु याइ।

सिचुघाँय्
नतुनेबलय् सिचुक बास वइगु घाँय्। कुछिति तक तमा जुइ। हः सिमाहः बुत्ता जुइ। न्ह्ययेबलय् सिचुसे वाँइँइँया वःगु सवाः वइ। सः सुइबलय् नयेगु व मञ्जन, सिचुगु पिपलांमेच दयेकीबलय् ल्वाकछ्यायेगु याइ।

सितुघाँय्
स्वांया रुपय् नं छ्यलाबुला याइगु छता घाँय्। हः चिचीचाहः जुयाः हाकःचा जुइ। वाउँसे च्वनी। अर्घ याइबलय् दाफस्वाँनय् सितु तियाः तइ। स्वांमाः दयेकाः नं क्वखायेगु याइ। पञ्चगव्ये बीबलय् सितुं हाः हाः याकी।

हँय्चापालिघाँय्
हँय्चिया पालि थें च्वंगु घाँय्। फाला चिनी। न्हसिथाय् बुइ। नाइसे च्वनी। हाकु तुयू छिरिबिरि उनया जुइ। तरकारि दयेकाः नइ। हँय्ला सवाः वइ।

हाछिंगुथु घाँय्
हाछिकाः वयेकीगु घाँय्। मा तमा जुइ मखु। हः किचाकिचा दइ। न्हाल धायेव उसुसे बास वइ। नतुनाः सुइँक साल धायेव हाछिकाः वइ। गंक पानाः चुं यानाः नस थें दयेकातइ।

जनबोलिं ज्यापु धाइपिं महर्जन नेपाःगाःया आदिवासी खः । पाय्छि तथ्याङ्क मवःसां नेवाः मध्ये थुपिं बच्छिं मयाक दु धैगु विश्वास दु । येँया परम्परागत ३२ गू त्वाःया (थौंकन्हय् ६३ गू धाइ) ज्यापु कुनांया अध्ययन जूगु दु । येँ देय्यात थथु, दथु व क्वथु यानाः स्वब्व थलातःगु खनेदु । गल्कोपाखांनिसें असंतक थथु, असनं मरूतक दथु व मरूंनिसें क्वःनेतक क्वथु धाइ । महर्जन खँग्वः महत् ‘मू वंपिं’, जन ‘मनू’ ल्वाकज्यानाः पिदंगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – महत्–जन – महर्–जन [रकारीभवन] – महर्जन । येँ देय्या भलननि, भिन्द्यः, बम्र्हुत्वाः, द्वाकाधः, गल्कोपाखा, हँय्पूननि, झ्वाःबहाः, ज्यापुननि, ज्याथा, किलागल, कुमाःननि, कोबहाः, लस्कःननि, माकःगल्लि, मैतीदेवी, मखं, मरू, नाय्पाःच्व, न्यत, पाछैगल्लि, प्यंगःथां, सीघः, सुन्ताःगल्लि, तमोगल्लि, तेबहाः, तेंगल, थमेल, त्यःरः, वंघः, वतु, यतखायात पुलांगु ज्यापुत्वाः धाइ । ज्यापुत भाषिकरूपं समरूपी संस्कृति दुपिं खः । भाषिक अध्ययनकथं ज्यापुयात महर्जन, कुमाः व सुवाः यानाः स्वब्वथलेगु ज्या जूगु दु । सुवाः ख्वपं वःगु धाइ ।

ख्याः
ख्याः (१) यक्ष खँग्वलं वःगु खनेदु । थुपिं क्यपुछेँ, क्यवछेँ वंघःया लिउने च्वकाछेँय् दु । केँया अर्थ केँ (दाल), पुया अर्थ पुसा व बया अर्थ थाय् जुइ । लाखे (२) खँग्वः राक्षसं वःगु खनेदु । लाखे ज्यापु, सायमि व स्यस्यः स्वंगुलिं समाजय् दु । थुकिया अर्थ, व्युत्पत्ति छगू हे खनेदु (स्वयादिसँ; सायमि व स्यस्यः लाखे) ।

छेँ
चि व त न्हेतँसा तयाः खलःया आकार थुइकी । चीजःखलः (३) चीधंगु परिवार दुपिं ज्यापुतय्त धाइ । तःजःखलः (४) परिवार जः यक्व दुपिंत तःधंखलः वा तःजःखलः धाइ । न्हय्मू (५) न्हय्गू मूल ल्वाकज्याःपिंत धाइ । बैगःमरू (६) छेँया बइगः मरूपिंत धाइ । लाकांदेसी (७) विदेशी लाकां न्ह्याइपिं यंगालया ज्यापुतय्त धाइ दु ।

ज्या
असंकिसंमि (८) असंया किसानयात असंकिसानी धाइ । थ्व थाय् थुइकीगु खँग्वः असंलिसे किसंमि ल्वाकज्यानाः असंकिसंमि जूगु दु । असं येँ देय्या मूल बजार खः ।
काः (९) काहार खँग्वलं वःगु खनेदु । काः मनू सीबलय् व देवदेवीया जात्राबलय् पुइगु बाजा खः । थुकिया प्रक्रिया थुकथं क्यनेछिं– काहार बाजा – काहाः बाजा [क्षतिपुरक दीर्घ] – काःबाजा [महाप्राण क्षय] – काःबुजा [स्वरवृद्धि] ।
कुमाः (१०) चाया ज्या याइम्ह मनूयात धाइ । कुमाःतय्संं थलबल ज्याइगुलिं ब्रम्हाया सन्तानकथं संस्कृतभासं प्रजापति नं धाइ । प्रजापति दुने नं यक्व बिनां दुपिं दःसां बिनां मदुपिं प्रजापति नं यक्व दु । कुमाः कुम्हारया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – कुम्हार – कुमार [अल्पप्राणीकरण] – कुमाल [लकारीभवन] – कुमाः [न्तिमवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – कुमः [स्वरवृद्धि] । कुमाःतय्संं थःत ज्या स्यना बिउम्ह गुरू विश्वकर्माया बां जूगुलिं हँय्या ख्यें नइ मखु । थुकिया बाखं थथे दु– छम्ह कुमाःनं चा थल ज्यानाच्वन । थल त जक ज्याइगु, प्य हे मपुं । कुमाःनं अनेक बिचाः यात, ज्या हे मवल । उबलय् हे लाक्क हँय् छम्ह फितिफिति यानाः म्ह संकाः वल । कुमाःनं फि ति धाःगु थुइकाः चाय् फि ल्वाकछ्याना ज्यात, थल प्यपुन । उबलय्निसें हँय्यात गुरु नालाः हँय्या ला मनःगु धाइ । थ्व कवलय् कुमाःनं ज्याइगु थलया नामं कुनां छुनातःगु खनेदु । कुमाःतय्सं याइगु ज्या स्वयाः व च्वनीगु थाय्कथ कुनां छुनातःगु खनेदु ।
आपाकुमाः (११) अप्पा वा अत छीम्ह कुमाःयात धाइ । थुमित यलय् अःवाः धाइ, खँय्भासं अवाले च्वइ । क्वहिति कुमाःतय्सं अप्पा नं छीगुलिं आपाकुमाः नं धाइ । पचली भैरवया जात्राबलय् मूस्याः च्याकीपिं जूगुलिं मूस्याःकुमाः नं धाइ । गुलिसिनं मूस्याः (चिलाख) या अन्तिम दीर्घमात्रा तनाः मुस्या जूगु दु ।
गुलुपाःकुमाः (१२) भिक्षा फइगु थल गुलुपाः ज्याइम्ह त्यंगःत्वाःया कुमाःयात धाइ ।
छुस्याकुमाः (१३) छुसि मुना हइम्ह येँया क्वहिति त्वाःया कुमाःयात धाइ । क्वहिति कुमाःतय्सं अप्पा नं छीगुलिं आपाकुमाः नं धाइ । पचली भैरवया जात्राबलय् मूस्याः च्याकीपिं जूगुलिं मूस्याःकुमाः नं धाइ ।
धौभ्यगःकुमाः (१४) धौभ्यगः ज्याइम्हसित धाइ ।
मरिकसिकुमाः(१५) मरिकसि दयेकीम्ह कुमाःयात धाइ । न्हापा प्लास्टिकया थल मवःबलय् भ्वय् वनेत मरिकसिइ चाकुमरि तयाः यंकेमाः ।
मुस्याःकुमाः (१६) पचली भैरवया जात्राबलय् मूस्याः च्याकीपिं क्वहितिया कुमाःयात धाइ ।
वन्देकुमाः (१७) वन्दे त्वाःया धौभ्यगः दयेकीम्ह कुमाःयात धाइ ।
सलिंकुमाः (१८) अय्लाः तइगु सलिं ज्याइम्ह ज्याथा त्वाःया कुमाःयात धाइ ।
दगू (१९) बुँ दाइपिं ज्यापुतय्संं दंगोल च्वइ ।
दिंगः (२०) रङ्ग पाइपिं ज्यापुतय्त धाइ ।
पाछै (२१) पाछै पीपिं पाछैगल्लिया ज्यापुतय्त धाइ ।
ब्वस्यः (२२) वन, जङ्गल स्वइपिं, बिचाः याइपिंत धाइ । ब्वस्यः वा बुस्यः वनस्यः खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया प्रायोगिक अर्थ वनरक्षक वा रेञ्जर जुइ । वन बु जुइबलय् स्वरवृद्धि जुइ । थ्वहे खँग्वलय् न्हासं थ्वःगु वर्ण लोप जुयाः बु जक ल्यन । थुकिया सुत्र थथे जुइ – वन–स्यः – वं–स्यः [नासिकीकरण] बुँस्यः – [स्वर वृद्धि] – बुस्यः [नासिक्य वर्ण लुप्त] – बोस्यः [स्वरक्षय] – ब्वस्यः [श्रुति आगम]।
मुनिकार (२३) या चिहाःगु रूप मू खः (स्वयादिसँ; मू) । थुमिसं सांस्कृतिक मू दुगु तसकं नस्वाःगु स्वां पी । थ्व स्वां बुंद्यःया जात्राबलय् माः । थुपिं मैतिइ ख्वातुक दु ।
मू (२४) मुनिकारया चिहाःगु रूप खः (स्वयादिसँ; मुनिकार) । थुमिसं सांस्कृतिक मू दुगु तसकं नस्वाःगु स्वां पी ।
वासिं (२५) वा सिनीपिं ज्यापुतय्त धाइ । थुमिसं त्वाःयाम्ह द्यःया वाःपतिकं सेवा याइ । थुकियात वासि धाइ ।
सुवाः (२६) या ज्या जा थुइगु खः । थुपिं ख्वपं बाय् हिलावःपिं जूगुलिं थुमित त्वाःमरू ज्यापु (२७) नं धाइ ।

झंगः, पशु
खिचाखुँ (२८) खिचा खुयाः नःम्हसित धाइ । भजन सयेकेबलय् खा खुयाः नल कि बांलाक भजन सइ, बांलाक मे हाले सइ, बाजं थाये सइ धैगु विश्वास खनेदु । ज्यापु पुचलय् ८–१२ दँ दुम्ह मचायात वःलाः तयेमाः । वःलाः खँग्वः संस्कृतया अहोरात्रं (चच्छिन्हिच्छि) वःगु खनेदु । वःलाः तइबलय् स्वदँतक सुथ न्हापां नसंचा इलय् (चान्हसिया २।३ ताःई) दनाः बुँइ ज्या वनेमाः । थुकियात पूर्वय् लुँमधि, दक्षिण पचलि, पश्चिम स्वयम्भु, उत्तर यःपि खेलय् वनेमाः । थुलि यानाःलि जक व मचा धात्थेंया ज्यापु जुइ । थथे पक्का ज्यापु जुइधुंकूपिं मध्ये त्वालय् भजन स्यंबलय् खिचा खुल खनिं । उकिं वया नां खिचाखुँ जुल धाइ ।
झंगः (२९) आकासय् ब्वइम्ह झंगः खः। मखुगु खँ ल्हाइपिं मनूतय्त नं झंगः धाइ । झंगःखत्री (३०) झंगः मखुगु खँ ल्हाइम्ह खःसा खत्री धाल कि व स्वयाः नं चंखम्हसित धाइ । क्वः स्वयां कोइली चंख, कोइली स्वयां खत्री चंख धैगु खय्भासं छगू खँत्वाः दु । थुकियात क्वः स्वँय् ख्यें खुइम्ह धका नेवाः भासं धाइ । थुकिया अर्थ क्वः झंगः तसकं चलाख, तर वया स्वँय् थ्वयातःगु ख्यें खुइम्ह झंगः कोइली खः । उज्वःम्ह कोइली स्वयां खत्री चलाख धाइ । थन झंगः खत्री धकाः कोइली व खत्री निम्हसिया नं चंख ल्वाकछ्यानाः धाःगु खः ।
नवःचा (३१) प्वालय् सुलाः वामा नइम्ह छुँ जातिया पशु खः । थथे बाली नास जूगुलिं न्हिच्छि हे नवःचा मालाःमालाः स्याइपिंत नवःचा धाल । थुपिं ज्याबहाः त्वाःया पकुलाछिइ च्वनी ।
पशु लहीगु, जवाः जुइगु ज्यापु पुचःया छगू मूख्य पेशा खः । थुकिं वइगु धनयात पशुधन धाइ । वि.सं. १९९० साल तक ज्यापुया म्ह्याय्मचायात क्वसःकथं च्वलय्, सा, म्येय् बी । अथे बिउगु वस्तु लहीम्हेसित नां बिल, लिपा वहे कुनां जुल । पू तँसाया अर्थ लहीम्ह जुइ ।
फैपु (३२) फै लहीम्ह ज्याःबहाः ज्यापुतुंया ज्यापुयात धाइ ।
मेपू (३३) म्येय् लहीपिंत धाइ । सापु, म्येय्पु, हँय्पु खलः इतुंबहाः थुज्वःगु लःया मुहान दुगु थाय्या जःखः च्वनी । सा, म्येय्, हँय् स्वम्हसित नं लः मा हे माः ।
माकःखलः (३४) नाय्पाःच्व त्वालय् च्वनी ।
सवल (३५) सल लहीम्ह ज्यापुयात धाइ । थुपिं वलाछि त्वालय् दु ।
सलखों (३६) सल गइम्ह सइस ज्यापुयात धाइ । ख्वं खँग्वलं चातः थुइकीसां थन सल गइम्ह थुइकी । थुपिं थाय्मरू प्यंगः थामय् दु ।
सापू (३७) सा लहीपिं किलागःया ज्यापुयात धाइ ।
सिं (३८) या अर्थ जङ्गलया जुजु खः । सिंह खँग्वः सामन्ती समाजय् तःधं छुइत नांया दथुइ व लिउने तइ । थौंकन्हय् न्ह्यलुवातय्संं सिंह च्वइ । ज्यापुतय्संं महर्जन मतसे सिं च्वयाहःगु दु । आः वयाः थःपिनिगु कुनां मालाहःगु दु ।
हँय्पू (३९) हँय् लहीपिं ज्यापुयात धाइ ।

थुवाः
देसि (४०) विदेसी सामान दुपिं यंगाःया ज्यापुयात धाइ ।
धिके (४१) पुलांगु भ्वाथःगु लं फीपिं गोफलया ज्यापुतय्त धाइ ।
न्हय्दंकाः (४२) न्हय्म्हसिया दं नःपिंत धाइ । नेपालय् मस्त मदुसा सम्पत्ति लःल्हायेगु प्रथा मदु । मनुखं बाजे बराजुं बिउगु सम्पत्ति थः काय्म्ह्याय्पिन्त लःल्हायेमाः । थथे मस्त मदुसा लिक्क लाःपिं थःथितियात दं वनी । थथे न्हय्म्हसिया दं नःपिंत न्हय्दंकाः धाइ ।
लाकादेसी (४३) न्हूगु विदेसी लाकां न्ह्याइम्ह न्यत (नरदेवी)या ज्यापुयात धाइ ।

द्यः पाः
ज्यापुत बुँज्या सिधयेकाः त्वाःया द्यः, देगःया पाः च्वनी । त्वाःपतिकं गनेद्यः दइ । व द्यःया पाःलाः जुइगु थुमिगु छगू मूख्य ज्या खः । थथे पाःलाः जुइगु सुवाः खलःयात मौका दइमखु, उमि त्वाः नं दइमखु । गनेद्यःया लिसें कालिया नं पाः च्वनी । येँ देशय् परम्परागत ३२ गू त्वाः दु । ईया चाकलय् थुपिं ६३गू त्वालय् न्यनावन । थुलि जूसां ३२ गू त्वाःया गौरव तायेकी ।
भिंद्यःपालाः (४४) भिमसेनया पाःलाःयात धाइ ।
मरूकिसानी (४५) मरूगनेद्यःया पाःलाः खः । मरुकिसंमि मरुया किसानीयात धाइ । किसानी खँग्वः खँय्भासं वःगु खनेदु । थ्व थाय् थुइकीगु खँग्वः मरूलिसे किसंमि ल्वाकज्यानाः मरूकिसंमि जूगु दु । मरू लाय्कू लिक्क लाःगु थाय् खः । मरूयात येँ देय्या पिवाः धाइ ।
महा (४६), महानायः (४७) व महाने (४८) कुमारी द्यःया पाःलाः खः । थुपिं स्वखलः नं ब्रम्ह त्वालय् दु ।

नसाज्वलं
तुकंपू (४९) तुकं ह्वलीपिं तुकं बहाया ज्यापुयात धाइ ।
फकं (५०) सकि पिनाः फकं सयेकीपिन्त धाइ ।
बकं (५१) दक्व हे ज्यापुतय्सं पिउ ।
म्हुकं (५२) दक्व हे साग खः । पुलां नेवाः भासं कं धालकि केँ वा तरकारी थुइकी । नसाज्वलंया नां वःपिं वंगः जःखः क्यवछेँ, किपुछेँनिसें यतखा, पाछैगल्लि, सुन्तागल्लि, न्यत जःखः मुनाच्वंगु दु ।
कःनिमनः (५३) कःनि मनइम्ह ज्यापु खः ।
पःमाय् (५४) ह्याउँगु माय् खः । थ्व साय्मि व स्यस्यः समाजय् नं दु (स्वयादिसँ; स्यस्यः, साय्मि, पँमाय्) ।
बकुलाः (५५) किलागःया सापूया छता कुनां खः । बकुलाः स्यस्यः व सायमि कुनां नं दु (स्वयादिसँ; स्यस्यः, सायमि बकुलाः) ।
यःमरि (५६) नेवाः समाजया विशिष्ट मरि खः । थ्व जाकिचुंयात हायाः छुइगु मरि खः । थुकिया पौष्टिक मूल्य बिस्कं हे जुल । दक्षिण एसियाय् जाकि प्रचुर मात्रां दुगुया भूसांस्कृतिक चिं खः । थ्व नां दुम्हेसिया छेँय् यःमरि छूबलय् बांमलाःगु घटना जूगु दयेफु ।
लामनः (५७) ला मनइम्ह ज्यापु खः । ज्यापुया मचां न्हिच्छि ज्याय् घोंस्याइम्हं ला थुज्वःगु याकनं पोषण वइगु नसा मनल कि तसकं अजूचाःगु खँ जुइ । उकिं थ्व नां थन च्वंगु खनेदु ।
हाकुया अर्थ रंग नं खः, उकिया नापं मनय् खँ वायेकीम्ह, जालियात नं लाक्षणिककथं धाइगु बांमलाःगु खँग्वः खः ।
काउलिहाकु (५८) खलःया काउलि थ्वाकलय् हाकलं दाःगु खनेदु ।
गुफाहाकु (५९) मतिइ यक्व खँ तयाः जुइम्हसित ब्वः बीबलय् धाइ ।
फसिहाकु (६०) फसि यक्व दुम्ह हाकुम्ह मनूयात धाइ ।
भोपाहाकु (६१) भोपाहां खँग्वलं वःगु खनेदु । भोछि हे हाकुगुलिं भोपाहाकु नां जूवंगु दु ।