इचँगु स्वनिगःया छगू पुलांगु बस्ती खः । थ्व थाय् येँ जिल्लां यंकुलि (उत्तर–पश्चिम) दिशापाखे लाः । इचँगुया वता (पूर्व) य् स्वयम्भू, यःता (पश्चिम) य् रामकोट व भीमढुङ्गा, वन्ता (उत्तर) य् गोलढुङ्गा व धादिङ लाःसा इता (दक्षिण) य् सीतापाइला लाः । प्राचीनकालय् जुजु हरिदत्त वर्मां स्वनिगःया प्यंगू कुनय् पलिस्था याःपिं प्यम्ह नारायण द्यः (शिखर नारायण) पिं मध्ये छम्ह थ्व थासय् पलिस्था यानातःगु दु । थनयाम्ह नारायण द्यःयात इचँगु नारायण धाइसा थ्वहे द्यःया नामं थ्व थाय्या नां च्वंवंगु खः । थन लिच्छविकालय् संवत् १९४ दँय् चन्द्रेश्वर शिवलिङ्ग पलिस्था यानातगु अभिलेख दु । अथेहे, ‘श्रीहरिदत्तभूपतिकृतन्ननराय …’ च्वयातःगु मेगु अभिलेख नं लुयावःगु दु । लिच्छविकालया थुपिं निगू अभिलेखं थ्व थाय् प्राचीनकालंनिसें विकास जुया वःगु सीदु । अथे जूसां उबले थ्व थाय्या नां छु खः धइगु धाःसा सीमदु ।
थन लुयावःगु मध्यकालया न्हापांगु ऐतिहासिक स्रोत ने.सं. ३१५ दँय् तयाथकूगु विजयकामदेवयागु अभिलेख खः । उगु अभिलेखय् नं नारायणद्यःयागु हे खँ न्ह्यथना तःगु दु । उत्तरमध्यकालय् थ्व थाय्यात स्पष्टकथं इचँगु धयातःगु दु । कान्तिपुर राज्यया जुजु नृपेन्द्र मल्लया अभिलेखय इचँगुइ च्वंपिं धकाः मनूतय्गु नां च्वया तःगु दु । आधुनिककालय् प्रतापसिंह शाहं वि.सं. १८३३ दँय् च्वया तःगु छगू लालमोहरय् नं इचँगु हे धयातःगु खः । थ्व नां नेवाः भासं व्यवहारय् वःगु धाइ । ‘इचँ’ व ‘गु’ थुपिं निगू खँग्वः स्वाना इचँगु जूगु दु । थ्व उच्च थासय् च्वंगु गुँँइ यक्व बुया वइगु थाय् खः । उकिं थ्व थाय्यात इकँगुँ धायेगु यात । वहे नां अपभ्रंश जुयाः लिपा इचँगु धायेगु यात ।
थौंकन्हय् राजनैतिक दृष्टिकोणं नागार्जुन नगरपालिका दुने दुथ्याका तःगु इचँगु बस्तीया त्वाः चिसापानी, ढोलङ्गे, सत्तल, सारौंडाँडा, बद्रीडाँडा, आकाशभैरव, गैरीगाँ, तीनघरे, दुईधारा, तीनधारा, सिलनडोल, एकलटार, रानीवन, एराहिटी, मगरबस्ती आदि खः । थ्व बस्ती छगू नांजाःगु धार्मिक तीर्थस्थल खः । थन इचँगु नारायण बाहेक महालक्ष्मीद्यः, गणेद्यः, बुद्धया नं देगः दु । थाय्थासय् बौद्ध गुम्बा दु । थन दँय्दसं चिल्लागा (चैत्र कृष्ण) आमै कुन्हु महालक्ष्मीद्यः व गणेद्यःयात खतय् तयाः जात्रा याइ । नापं हरिवोधनी एकादशी कुन्हु नारांद्यःयाथाय् तःधंगु मेला जुइ ।

धार्मिक व सांस्कृतिक महत्वं जाःगु ऐतिहासिक बस्ती किपुल्चा खः । प्राचीनकालंनिसें थःगु बिस्कं अस्तित्व दुगु थ्व बस्ती येँनं १० किलोमिटर योतापाखे लाः । थ्व थाय्यात आः महादेवस्थान बस्ती दुने दुथ्याकातःगु जुल । चन्द्रागिरी नगरपालिका दुने लाःगु थ्व बस्तीं वतापाखे बलम्बु व सतुंगः, योतापाखे धादिङ्गया सिमाना, यंताय् थानकोट अले यिताय् मातातीर्थ बस्ती दु । किपुल्चायात किसिपिडी नं धाः । थ्व बस्ती लिच्छविकालंनिसें विकास जुया वःगु खः । थन उबलेया अभिलेखत लुया वःगु दु । लिच्छविकालय् थ्वयात
‘बिचप्रिचिङ्गग्राम’ धाइगु जुयाच्वन । मध्यकालय् वयाः ‘किसिपिडी’ धायेगु चलन वल । उबले थ्व थाय्यात किसिप्पण्डे, किसिपिण्ड, किसिप्रे, किशपेर व किसप्येदे सम्बोधन यानातःगु दु । थुपिं नां दथुइ छुं भिन्नता खनेदुसां व फुक्कं नांयागु भावार्थ किसिपिडी हे धायेत्यंगु खनेदु । किपुल्चायात ‘हस्तिनापुर’ नं धायेगु याः । किसिपिडी नां किसिनाप स्वाःगु खनेदु । न्हापा थ्व थासय् यक्व किसि लहिना तइगु खः । दरवारय् लहिना तइपिं किसिया निंतिं नं माक्व घाँय् थनं हे यंकीगु खः । वहे कारणं थ्वयात किपुल्चा (किसिपिडी) धयातःगु खः ।
थन नेवाःतय्सं न्यायेकीगु मू जात्रा कालिकामाई व भैलद्यःया खः जात्रा खः । थ्व जात्रा चौलाथ्व (चैत्र शुक्ल) पारु कुन्हु तःजिक न्यायेकी । दँय्दसं गुंलागा पारु कुन्हु हनीगु सायाःयात थन धंयाः धायेगु चलन दु ।

यल जिल्ला दुने लाःगु छगू पुलांगु बस्ती ख्वना खः । थ्व बस्तीया भौगोलिक अवस्थिति वंतापाखे थैव, योतापाखे येँ जिल्लाया सिमाना व यितापाखे बुंग दु । ख्वना बस्तीं यंतापाखे बागमति खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु । ने.सं. ५४५ (१४२४ ई.) स बुँ न्यानाकाःगु छगू ताडपत्र तमसुकय् थ्व थाय्या नां ‘ख्वखना देश’ धकाः न्ह्यथनातःगु दु । ने.सं. ७९० (१६६९ ई.) या ताडपत्र तमसुकय् ‘खोकना तव देश’ धयातःगु दु । थ्व नां आःतक नं छ्यला वयाच्वंगु दु ।
ख्वनाया नां गुकथं जुल धयागु विषयय् छगू धापू न्यनेदु । न्हापा येँया छम्ह ज्यापु चिकुलाया इलय् सित । गुथ्याः व सनाः वःपिंसं बिष्णुमति खुसि सिथय् वयागु दाहसंस्कार यात । न्हापाया चलनकथं सीम्हेसिया कलाःम्ह सती वंगु जुयाच्वन । मि तयाः भतिचा जायेवं तसकं वाफय् वल । गुथ्याः व सनाः वःपिं अन च्वने मफयाः उखेंथुखें बिसिउँ वन । सिँपँ च्यानावसेंलि सी उनातःम्ह ज्यापुया मिखा चाल, व ला मसीनि खनिं । व अनं जुरुक्क दनावल । सती वनेत्यंम्ह कलाःम्ह नं बिसिउँ वन । दिपं दनावःम्ह मनूयात खन धाःसा गुथ्याःतय्सं दायाः स्याइ धकाः ग्यानाः कलाःभाःत निम्हं देय् त्वःताः बागमति खुसि सिथंसिथं पिहां वन । लँय् वनाच्वँच्वं थौंकन्हय्या ख्वना बस्ती दुगु थासय् थ्यन । अन नापलाःपिं मनूतय्त कलाः–भाःत निम्हेसिनं थःपिंसं दुःख स्यूगु खँ फुक्कं ख्वयाः ख्वयाः कनाः वहे थासय् च्वन । थथे ख्वयाः ख्वयाः थःगु दुःखया खँ कंपिं कलाः–भाःत च्वंगु थाय् जुयाः थुगु थाय्या नां हे ख्वना जू वन ।
थौंकन्हय् यल महानगरपालिका वडा २१ दुने लाःगु ख्वना बस्ती दुने तःखाछेँ, न्ह्योबु, समलचोक, न्ह्योबु तँचा, तःझ्याः, गाबुकल ननि, गाबुलाछि, पम्पा, चोछेँ, थँलाछि, बहालोनी, कुटुपुखू, ननिचा, नायला, झ्याकु, देवल्युने, लायको, धोकासी नां दुगु त्वाः दु । मुक्कं नेवाःतय्गु आवादी दुगु थ्व बस्ती दुने यक्व थें महर्जन व डंगोल थरयापिं ज्यापुत दु । स्यस्यः, कुस्ले, नाय् नं थन दु । उमिगु ल्याः धाःसा यक्व मदु । नेवाः बस्ती जूगुलिं थन देगः, विहार यक्व दु । थुगु बस्तीया नांजाःगु सम्पदा महाद्यः, गणेद्यः, नासःद्यः, रुद्रायणी खः । रुद्रायणीया देगः निथाय् दु । छगू देय् दुने व मेगु सिकाली ख्यलय् । रुद्रायणी द्यःयात सिकाली नं धाइ ।
ख्वनावासीं रुद्रायणी देवीया खः जात्रा यानाः उत्सव न्यायेकीगु चलन दु । स्वनिगःया मेमेगु थासय् मोहनि नखः न्यायेकीगु इलय् ख्वनायापिनि रुद्रायणी देवीया जात्रा हनी । थुगु जात्रा ञलागा (आश्विनकृष्ण) चतुर्दशीनिसें ञलाथ्व (आश्विन शुक्ल) चालं तक जुइ । अथे जुयाः ख्वनाय् मोहनि नखः हनेगु चलन मदु । थनया शिवमार्गी स्यस्यः व तुलाधरतय् धाःसा मोहनि नखः हनी ।
ख्वना बस्तीया योता व यितापाखे ततःजाःगु पहाड दु । उकिया क्वसं कलकल खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु ।

गोकर्ण बस्ती धार्मिक दृष्टिकोणं तसकं नां जाःगु थाय् खः । थ्व थासय् च्वंम्ह गोकर्णेश्वर महाद्यःया कारणं थाय्या धार्मिक महत्व दु । गोकर्ण बस्ती खुसि सिथय विकास जूगु लागा खः । थ्व खुसियात बागमती, चन्द्रमती व सूर्यमती स्वंगू खुसिया त्रिवेणी सङ्गम खः । थ्वयात पुण्यतीर्थ नं धाः । येँया शंखधर उद्यानं ८ किलोमिटर पूर्वय् लाःगु थ्व लागा थौंकन्हय् गोकर्णेश्वर नगरपालिका दुने लाः । थ्व लागाय् लिच्छवि जुजु अंशुवर्माया अभिलेख लुया वःगु दु । उबले थ्व थाय्यात ग्राम (गां) धयातःगु दु । पूर्वमध्यकालय् थ्वयात छगू क्वाथया रूपय्
छ्यलातःगु सीदु । लिपा नगरया रूपय् विकास जुल । थ्वयां दक्षिणय् नयाँपाटी, पश्चिमय् जोरपाटी व कपन अले उत्तरय् बालुवा व पूर्वय् डाँछी व मूलपानी बस्ती दु ।
थनया नांजाःगु धार्मिक सम्पदा गोकर्णेश्वर महाद्यः खः । थुम्ह महाद्यः पलिस्था जूगुबारे निगू धापू न्यनेदु । छगू धापू कथं सतीदेवीया च्वय्या म्हुतुसि कुतुंवंथाय् उत्पत्ति जूम्ह महाद्यः जुयाः थ्वयात गोकर्णेश्वर धाःगु खः ।
मेगु धापू ब्रह्मा, बिष्णु व इन्द्र स्वम्ह छकलं महाद्यः नापलायेत कैलाशय् वंगु इलय अन महाद्यः व पार्वती निम्हं मदुगु जुयाः उखेथुखे माःवंबलय् पशुपति गौरीघाटय् पार्वती तपस्या यानाच्वंगु खन । पार्वतीयात बिन्ती यानाः महाद्यः गन वनाच्वन धकाः न्यंबलय् पार्वतीं महाद्यः ला तेन्हुसा (मृग) या रुप कयाः श्लेष्मान्तक वनय् चाःहिलाच्वंगु दु धयादिल । वयांलि ब्रह्मा, बिष्णु र इन्द्र स्वम्हं श्लेष्मान्तक वनय् (पशुपतिनिसें गोकर्णतक आम्लि मा दुगु थाय्) वंबलय् तेन्हुसायातय् बथानय् मेपिं स्वयां बिस्कं तःधिकःम्ह छम्ह तेन्हुसा खन । महाद्यः रूपी तेन्हुसा थ्वहे जुइमाः धकाः ब्रह्मा, विष्णु व इन्द्र स्वम्हं न्ह्यःने वनाः आराधना यात । थ्व खनाः तेन्हुसा बिस्युं वनेत्यंबलय् स्वम्हं देवगणं वयागु न्यकू ज्वनाः साला काल । न्यकूया दकलय् च्वय् इन्द्रया ल्हाः, दथुइ ब्रम्हा व दकलय् क्वय् बिष्णुया ल्हाः लानाच्वन । वहे इलय् न्यकू स्वकू टुक्रा जुयाः स्वम्हेसिया ल्हातय् स्वकू कुचा लाः वन । तेन्हुसा धाःसा अलप जुल । ब्रह्मा, बिष्णु व इन्द्र स्वम्हं ग्यानाः थम्हं तःधंगु अपराध याये लात धकाः ग्यात । वहे इलय् महाद्यवं आकाशवाणीं न्ववाना हसें धयाहल, ‘छिपिं छतिं ग्यायेम्वाः । बरु इन्द्रया ल्हातिइ च्वंगु न्यकूया टुक्रा स्वर्गय्, बिष्णुया ल्हातिइ च्वंगु बैकण्ठलोकय् व ब्रह्माया ल्हातिइ च्वंगु मत्र्यमण्डल वनाः गोकर्ण धाःगु थासय् पलिस्था याना ब्यु ।’ महाद्यःया आज्ञाकथं ब्रह्मां थःगु ल्हातिइ च्वंगु न्यकूया टुक्रा गुंलागा (भाद्रकृष्ण) चतुर्दशीया सब्बु चान्हय् गोकर्णय् पलिस्था याःगु धाइ । थ्व निगुलिं बाखं स्वस्थानीइ च्वयातःगु दु।
अथे हे मेगु छगू धापू कथं पाञ्चाल देय्या जुजु बृषकर्णया काय गोकर्णं थः व थः अबुया मुक्ति जुइमा धकाः थःगु नामं गोकर्णेश्वर महाद्यः पलिस्था याःगु खः । थुकिया धार्मिक महत्वयात मनन् यासें थ्व थाय्यात ‘उत्तरगया’ नं धाः । नेपाःया हिन्दूतय् भारतया गयाय् वनाः थः मदयेधुंकूपिं मांबौया नामं श्राद्ध यायेगु चलन दु । अन श्राद्ध याना वःपिं मनूतय्सं येँया गोकर्णय् वनाः नं श्राद्ध मयासें मगाः धइगु मान्यता दु । थुगु धापूकथं गोकर्णया स्वापू बृषकर्णया काय गोकर्णनाप दु धइगु क्यं ।
लिच्छविकालय् थ्व थाय्यात गोकर्ण धयातःगु खने मदु । थन लुया वःगु अंशुवर्माया संवत् ५३६ या अभिलेखय् थ्व थाय्यात न्ह्यथँसें ‘… टु ग्राम’ च्वयातःगु दु । ‘… टु’ स्वयां न्ह्यःनेया आखः ज्यला वनेधुंकूगु जुयाः जुया ब्वने मफु । देवमाला वंशावलीइ किराती जुजुपिनिगु दरवार थ्वहे थासय् जुइफु धकाः अनुमान यानातःगु दु । थथे खःसा किरातकालीन बस्तीतयगु नां गैरसंस्कृत भासं वयाच्वं थें थ्व थाय्या नां नं अथेहे यानाः उल्लेख जुइमाःगु खः । तर अथे जूगु खने मदु ।
मेगु खँ, दक्षिण भारतया कर्णाटकस्थित मैंगलर धाःगु थासय् नं गोकर्ण नांया बस्ती दु । अन महाबलेश्वर नांया पुलांगु महाद्यःया देगः दु । थ्व महाद्यः पलिस्थाया बाखं नं च्वय् न्ह्यथनागु बाखंनाप ज्वः लाः । उगु बाखंकथं स्वकू टुक्रा जूगु तेन्हुसाया न्यकू मध्ये बिष्णुया ल्हातिइ लाःगु टुक्रा गोकर्णय्, ब्रह्माया ल्हातिइ च्वंगु टुक्रा श्रृंगेश्वरय् व इन्द्रया ल्हातिइ च्वंगु टुक्रा स्वर्गय् पलिस्था याःगु खः । थुकी नेपाःया गोकर्णय् भारतया कर्णाटक मैंगलरय् च्वंगु गोकर्णपाखें प्रभावित जुयाः न्यकू पलिस्था याःगु खनेदु ।
थ्व थाय्यात गोकर्ण धायेगु चलन मध्यकालय् जक विकास जूगु खनेदु । प्राचीनकालंनिसें छ्यला वयाच्वंगु थीथी थाय्या नांयात मध्यकालय् हीकाः संस्कृत भासं तयेगु ज्या यात । गोकर्ण नं संस्कृत भासं वःगु नां खः । थुकिया अर्थ साया न्हिप्यं धाःगु खः । जुजु जयस्थिति मल्लं गोकर्ण द्यःयाथाय् न्हिंन्हिं पुजा व उत्सव न्ह्याकेगु व्यवस्था याना बिल । उत्तरमध्यकालय् वयाः राजनैतिक दृष्टिकोणं थ्व थाय् येँ राज्य दुने लाःगु
खनेदु । थन दुगु धार्मिक सम्पदा मध्ये गोकर्णेश्वर महाद्यः व थुकिया देगःत यक्व नांजाः । दँय्दसं गुंलागा (भाद्रकृष्ण) आमै कुन्हु बौ मदयेधुंकूपिं थन वयाः बौया नामं श्राद्ध याइ । थ्व बाहेक थन गुप्तीगणेद्यः, भगवती, भिंद्यः, गणेद्यः, भगवती, तलेजु, वनदेवी, भैलद्यः, कृष्ण, इन्द्रायणीदेवी, अर्धनारेश्वर द्यःया देगःत दु । नापं बौद्धस्तुप, कान्तिभैरव (उत्तरवाहिनी) व देवीस्थान नं दु । दँय्दसं चौलागा (वैशाखकृष्ण) आमै कुन्हु कान्तिभैरवया खः जात्रा याइ ।

ख्वप जिल्लां पश्चिमपाखे लाःगु चित्रपुर छगू पुलांगु बस्ती खः । थिमिं दक्षिणपाखे च्वंगु थ्व नेवाः बस्तीयात थौंकन्हय् चित्रपुर धाइ । थ्वयागु पुलांगुं नां धाःसा चोपुर खः । थनया गणेद्यःया देगलय् ने.सं. ८७० (१७४९ ई.) स तयातःगु जुजु रणजित मल्लया सिजःपतिइ थ्व बस्तीयात चोपुर धयातःगु दु । चोपुरया शाब्दिक अर्थ दकलय् सिथय् (च्वकाय्) च्वंगु बस्ती धाःगु खः । थ्व बस्ती ख्वप व थिमि निगुलिं थाय्या च्वकाय्पाखे लाः । उगु नां अपभ्रंश जुयाः लिपा चोपुर व चित्रपुर जूगु सीदु । थन न्हापांनिसें राजथला, राजपुतवार व प्रजापति थरयापिं मनूत च्वनाच्वंगु दु । चित्रपुरया राजथलातय्सं थःत ख्वपया मल्ल जुजुपिनि सन्तान धायेगु याः ।
पञ्चायतकालय् चित्रपुर नापं मेगु चिचीधंगु थाय्त छथाय् तयाः दधिकोट नां तल । थुकिया लिच्वःकथं चित्रपुर बस्ती गौण जू वन । थौंकन्हय् दधिकोटयात सूर्यविनायक नगरपालिका वडा ४ दुने तयातःगुलिं चित्रपुर नं वहे वडा दुने लात । थन च्वंपिं सकसिनं थिमिइ हनीगु बालकुमारी खः जात्रा स्वयाः थःपिनि नखः हनेगु याइ ।

जितपुर स्वनिगःया मेगु पुलांगु नेवाः बस्ती खः । येँया बालाजु बाइपासं १३ किलोमिटर उत्तर–पश्चिमय् लाःगु थ्व बस्तीया पूर्वय् काभ्रेस्थली, दक्षिण–पश्चिम सिमानाय गोलढुंगा व उत्तर पश्चिमय् नुवाकोट जिल्लाया ओखरपौवा लाः । जितपुर थौंकन्हय् तारकेश्वर नगरपालिका दुने दुथ्याः । थ्व बस्ती दुने फेदी, गैरीगां, जितपुर, अर्यालगाउँ, धितालगाउँ, न्यागःमणि (पाँचमाने), कोट, खडवाल, कुलावाध, तीनपिपले, थुम्की, लामीगाउँ, नयाँगाउँ, ठूलागाउँ, डाँडागाउँ, लतेकु, स्यालगुट्टा, किसंडोल, चोगाँ आदि नांया थाय्त दु । थुकी मध्ये जितपुर बस्तीया ऐतिहासिक व सांस्कृतिक महत्व दुगु थाय् न्यागःमणि (पाँचमाने) खः । स्वनिगलय् दुहां–पिहां जुइगु पुलांगु प्यंगू मू नाका मध्ये छगू पा“चमाने भञ्ज्याङ नं खः । मेगु स्वंगू भञ्ज्याङमध्ये साङ्गा भञ्ज्याङ, वाडभञ्ज्याङ व फर्पिङ (सौखेल) भञ्ज्याङ खः । उकिं पा“चमाने भञ्ज्याङ छगू व्यापारिक नाकाया रूपय् नं म्हस्यू । वि.सं. २०१७ साल न्ह्यः तक स्वनिगलं पश्चिमपाखे वये–वने यायेगु मू नाका पा“चमाने अर्थात् न्यागःमणि भञ्ज्याङ खः । मध्यकालय् प्रख्यात कलाकार अरनिको थ्वहे नाका जुयाः ल्हासाय् वंगु धाइ ।
पा“चमानेयात नेवाः भासं ‘न्यागः माने’ धाइगु खः । वहे खँग्वः अपभ्रंश जुयाः ‘न्यागःमणि’ धायेगु याना हल । थ्व माने निर्माणबारे बौद्ध सम्प्रदायया थःगु हे धापू दु । न्यागः मानेयात पञ्चध्यानी बुद्ध वैरोचन, अक्षोम्य, रत्नसम्भव, अमिताभ व अमोघसिद्धिया प्रतीक नं धाइ । अथे मेगु धापू कथं नांजाःम्ह अतिश दीपंकर केरुङ जुयाः तिब्बत वनेत्यंबलय् सन् १०४० य् थन जितपुरफेदी थ्यन । वय्कः थन च्वनादीगु इलय् न्यागः माने दयेकाः पलिस्था याःगु नं धाइ ।
जितपुर नां नेपाः व तिब्बत दथुइ जूगु युद्धलिसे नं स्वापू दु । थ्व निगू राज्यया युद्ध जूबलय् नेपाली सेनां तिब्बती सेनायात थ्व थासय् बांमलाक बुका छ्वत । नेपालं तिब्बतीतय्त बुकाः जित हासिल याःगु थाय् जूगुलिं थ्वयात जितपुर धाःगु खः । थन च्वंगु न्यागः मानेयात नं जितपुरय् जूगु विजयया प्रतीक धाइ । नेपालं तिब्बतयात बुकेधुंकाः युद्धय् सीपिं सैनिकत फुकसित वहे थासय् गाः म्हुयाः थुनाछ्वःगु व उकिया न्ह्यःने विजयया चिं स्वरुप न्यागः माने पलिस्था याःगु धइगु नं धापू दु ।
न्यागः माने (न्यागःमणि) या ऐतिहासिकता सीकेगु छुं सामग्री धाःसा आः झीके मदयेधुंकल । थ्व थाय्यात जितपुर धकाः खसभासं धयाच्वंगु दु । राणाकालय् सदर रजिष्ट्रेशन अड्डां पास याना ब्यूगु राजिनामा लिखतय् ‘काठमाडौं इलाका जितपुरफेदी’ धकाः च्वयातःगु दु । उकिं थ्व थाय्या खास नां जितपुर खः कि न्यागःमणि खः धकाः तिफ्यानाः धाये मफु ।
जितपुर बस्ती दुने कल्पनेश्वर, भुवनेश्वरी, गणेद्यः, देवी मन्दिर, तार्केश्वर, कामधेनु, कालिकादेवी, सरस्वती थेंज्याःगु धार्मिकस्थलत दु । ज्याङ्गछुक छोर्तेन गुम्बा थनया मेगु धार्मिक सम्पदा खः । थनया नेवाःतय्सं दँय्दसं कछलाथ्व पुन्हि कुन्हु कालिकामाईया जात्रा याइ ।

यलं दक्षिणपाखे च्वंगु हरिसिद्धि पुलांगु नेवाः बस्ती खः । थ्व बस्ती गबलेनिसें आवादी जुल धकाः किटान यानाः धाये मफुनि । मध्यकालय् मल्ल जुजुपिनि आपालं ऐतिहासिक स्रोतय् थ्व थाय्या नां न्ह्यथनातःगु दु । उत्तरमध्यकालीन मल्ल जुजुपिनि अभिलेखय् थ्व थाय्यात यल दुने लाकातःगु खनेदु । देवमाला वंशावलीइ सूर्यवंशी जुजु अमर मल्लं ने.सं. ६०२ स हरिसिद्धि (हरसिद्धि) देवी पलिस्था यानाः ७०० खा छेँ दुगु बस्ती दयेकल धया तःगु दु । तथापि अमर मल्ल ने.सं. ६६३ य् तिनि येँयाम्ह जुजु जूगुलिं देवमाला वंशावलीया धापू पाय्छि खनेमदु । थ्व थाय्यात ‘जेष्ठग्राम जतल देश’ नं धयातःगु खनेदु । हरिसिद्धि बस्तीया पूर्वय् इमाडोल व सिद्धिपुर, पश्चिमय् धापाखेल, उत्तरय् इमाडोल व दक्षिणय् थैब बस्ती लाः । थ्व बस्तीया पश्चिमय् कर्मनाशा खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु । थ्व बस्तीया नां थ्वहे थासय् पलिस्था यानातःम्ह देवी हरिसिद्धिपाखें नामाकरण जूगु खनेदु । थौंकन्हय् थ्वयात हरिसिद्धि धाःसां मध्यकालय् हरसिद्धि जक धयातःगु खनेदु । राणाकालय् तक नं ‘हरिसिद्धि गाउँ’ धयातःगु दु ।
थनया प्रमुख शक्तिया देवी हरिसिद्धियात भारत उज्जैन राज्यया जुजु विक्रमादित्यनाप स्वापू क्यनातःगु दु । थ्व देवीयात उम्ह जुजुया आगंद्यः धाइ । वहे देवीं आज्ञा ब्यूगु जुयाः जुजु विक्रमादित्यं थः मन्त्रीयाके सल्लाह कयाः तान्त्रिक विधिकथं उज्जैनं थन हयाः द्यः पलिस्था याःगु धयातःगु दु । हरिसिद्धि देवीया प्रतीककथं स्वंगः कलश पलिस्था यानातःगु दु । वयात हे हरिसिद्धि माने यानाः पुजा याइगु खः । थ्व देवीयात म्हासुगु, हाकुगु व ह्याउँगु वर्णयाम्ह देवी धयातःगु दु ।
थ्व ऐतिहासिक बस्तीयात न्हापांनिसें पाकचा (पाख्चा), समल, साफल व ओपी नांया प्यंगू त्वाः दयेकाः विभाजन यानातःगु दु । थ्व थाय्या नांजाःगु धार्मिक सांस्कृतिक उत्सव हरिसिद्धि प्याखं खः । दछिया निक्वः यःमरि पुन्हि व होलि पुन्हि कुन्हु थ्व प्याखं पिकाइ । थ्वया नापं झिंनिदँय् छक्वः विशेष प्याखं क्यनीगु परम्परा दु । थ्वया ‘हरिसिद्धि झिंनिदँया प्याखं’ धाइ । थ्व प्याखं धाःसा गुंपुन्हि कुन्हु शुरु जुयाः यःमरि पुन्हि कुन्हु क्वचायेकी । हरिसिद्धिया थ्व जात्रा धाःसा विक्रमसेनं शुरु याःगु धकाः देवमाला वंशावलीइ च्वयातःगु दु । थुकथं भाषा वंशावली व देवमाला वंशावलीइ छसिकथं विक्रमादित्य व विक्रमसेन धकाः निम्ह अलग अलग जुजुपिनि नां न्ह्यथनातःगु दु । तर नेपाःया छुं नं पुरातात्विक व ऐतिहासिक स्रोतय् थ्व नांयापिं जुजुपिंसं थन राज्य भोग याःगु खँ धाःसा गनं उल्लेख मदु । हरिसिद्धि बस्तीइ क्यनीगु मेगु प्याखं कथिप्याखं खः । थ्व प्याखं दँय्दसं यँयाः कुन्हु क्यनी ।

ऐतिहासिक नेवाः बस्ती तिष्टुङया पूर्वय् चित्लाङ्, पश्चिमय् मेत्राङ् व पालुङ्, उत्तरय् धादिङ् व दक्षिणय् दामन लाः । पौराणिक इलय् एकापुर धाइगु तिष्टुङ् थौंकन्हय् बागमती प्रदेशया मकवानपुर जिल्लाय् थाहा नगरपालिकाया वडा नं. १, ५ व ६ दुने लाः । समुद्री सतहं १५६५ मिटर च्वय् लाःगु थ्व बस्ती चन्द्रागिरी भञ्ज्याङ, सिमभञ्ज्याङ व हुमानेभञ्ज्याङ दुनेया चीधंगु उपत्यकाकथं दु ।
किरातकालय् ‘तोस्तुङ’ धाइगु थ्व थाय्या नां लिच्छविकालय् तिष्टुङ जूगु खनेदु । छगू पुलांगु ल्वहँपतिइ ‘तोस्तुंग ग्रामीण’ धयातःगु लूगु दुसा तिष्टुङ्कोतया ने.सं. ८५९ या ल्वहँपतिइ ‘त्यस्तु’ च्वयातःगु दु । थ्व थाय्यात आःतक नं नेवाःतसें त्यस्तु हे धायेगु याः । लिच्छवि शासकपिं वसन्तदेव व अंशुवर्माया ल्वहँपतिं थ्व थाय्या ऐतिहासिकता क्यनाच्वंगु दु ।
तिष्टुङ खास यानाः नेवाः व तामाङत यक्व दुगु बस्ती खः । थनया पुलांगु व्यवस्थाकथं छगू गामय् छगू जक जातिया बसोबास दइगु खः । थनया पाल्चोक, सरस्वती बजार, लिलाखेल, पापुङ, इकुण्डोल, थहचोक, कुलगाउँ व कुन्छाल मूख्य नेवाः बस्ती खः । कुन्छालय् गोपाली जाति जक व लिलाखेल, कुलगाउँ व इकुण्डोलय् बलामी जाति जक दुसा तिष्टुङ्या मेमेगु बस्तीइ कर्माचार्य, श्रेष्ठ, जोशी, महर्जन, डंगोल, कुश्ले, खड्गी, देउला आदि जातिया बसोबास दु । अन हिन्दू व बौद्ध धर्म नालीपिं यक्व दुसा आः वयाः इसाइ व ॐ शान्ति धर्म नालीपिं नं दत । तिष्टुङयापिं सच्छिइ ख्वीम्ह मनूतय्‌सं बुँज्या याइ । थनया तरकारी व सिसाबुसा देशय् नां दं ।
तिष्टुङया दकलय् लोकंह्वाःम्ह मूल द्यः श्री बज्रवाराही देवी खः । थन महाबौ वायेगु, बनवारा पुजा, छ्वो पुजा, वा पुजा आदि ततःधंगु पुजात जुइ । तिष्टुङ्य् नेपाःया ६४ शिवलिङ्ग मध्ये स्वंगू नन्दिकेश्वर, गौखुरेश्वर व उन्मत्तेश्वर महाद्यः दु । थुपिं शिवलिङ्ग सतिदेवीया अंग पतनलिसे स्वानाच्वंगु दु ।
थनया थहचोकय् तलेजु देगः व कोतछेँ दु । कोतया प्यखें नारायणया देगः दु । तिष्टुङया उत्तरपाखेया डाँडाय् दँय्‌दसं बैशाख १ गते मेला जुइगु मनकामना देगः दु । थनया कुन्छाल, पापुङ, तिष्टुङ् व लिलाखेल आदि नेवाः बस्तीइ गणेद्यः थापना यानातःगु दु । लिलाखेलय् राधाकृष्णया देगः नं दुसा बिसं २०६७ पाखे लूगु उत्पत्तेश्वर महाद्यः नं दु । तिष्टुङ्या खुसि सिथय् पशुपति महाद्यःया देगः नं दु । थनया ओखरगाउँलय् कुम्बुझ्याम्टा साङतुङ ढ्यांग्रो गुम्बा दु ।
तिष्टुङ्यापिंसं मेमेथाय् थें फुक्कं नेवाः नखःचखः हंसां थनया मूल जात्रा धयागु स्वदँय् छक्वः स्वन्हुतक न्यायेकीगु बज्रवाराही देवीयागु खः जात्रा खः । स्वांयाः पुन्हि धुनेवंया न्हापांगु शनिबारनिसें थ्व जात्रा न्ह्याइ । थ्व जात्राय् बज्रवाराही लिसें गणेश, कुमारी, इन्द्रायणी व भैरवया नं जात्रा जुइ । तिष्टुङया नेवाःतसें झिंनिदँया प्याखं नं न्ह्याकी । थ्व प्याखनय् गणेश, कुमारी, वाराही, इन्द्रायिणी व भैरव लिसें महाद्यः, पार्वती, ब्रह्मा, बेताल, कवं व ख्याः नं दइ । अथे हे सत्तलसिंह महाराजया प्याखं नं क्यनी । थनया कुन्छाल गामय् नं अलग हे झिंनिदँया प्याखं दु । तिष्टुङया प्याखं क्वचाःगु दँय् थनया प्याखं स्यनेज्या न्ह्याइ । नेवाःतसें खिं, धाः, मादल, तबला, ताः, भुस्याः, झ्यालि थाइसा मुहालि, बाँसुरी नं पुइगु चलन दु ।

स्वनिगलं पश्चिमपाखे च्वंगु छगू बस्ती थक्वाः (थानकोट) खः । लिच्छविकालय थ्वयात ‘थेञ्चो’ धाइगु खः । थ्वया मेगु नां शोणितपुर नं खः । पौराणिककालय् थन दैत्यराज बाणासुरं लुँयागु नगर दयेकूगु धइगु धापू दु । उकिं थ्वयात शोणितपुर धाःगु खः । मध्यकालय ‘थंक्वाठ’ धया हल । थौंकन्हय् थानकोट धाइ । उबले थ्व थाय्यात पश्चिमपाखेया छगू स्यलाःगु क्वाठ (किल्ला) माने यानातःगु दु । उकिं लिच्छविकालय ‘थेञ्चो’ धाइगु थ्व थाय्यात मध्यकालय् कोत (किल्ला) या रूपय् ‘थँक्वाठ’ धायेगु याना हःगु खः । नेवाः भासं च्वय् च्वंगु थाय्यात ‘थँ’ व किल्ला (कोत) यात ‘क्वाठ’ धाइ । ने.सं. ८३१ व ८४० स जग्गा न्याना तःगु छगू लिखतय् ‘श्रीथँक्वाठ’ च्वयातःगु दु । वहे नां अपभ्रंश जुयाः थानकोट जूगु खः ।
थ्व थाय् छगू व्यापारिक मार्ग नं खः । न्हापा स्वनिलगं पिने भीमफेदी जुयाः हेटाैंडा, विरगंज, रक्सौल वने माल धाःसा थ्वहे थानकोट जुयाः पैदल वय–वने याइगु खः । त्रिभुवन राजपथ दयेकेधुंकाः थौंतकं पश्चिमपाखें स्वनिगः दुहां वयेगु मू नाका थानकोट हे जुयाच्वंगु दु ।
थानकोट लागाय् प्राग ऐतिहासिक कालंनिसें मनूतय्गु आवादी दुगु सीदु । छगू इलय् स्वनिगः छगू तःधंगु दह खः । थ्व दहया दक्षिणपाखे च्वंगु डाँडा तज्यानाः लः फुक्क पिहां वनेधुंकाः यक्व लिपा मानव बस्तीया निंतिं उपयुक्त थाय् जुल । थन दकले न्हापां गोपाल जाति वयाः थःगु बस्ती दयेकल । उपिं न्हापां थानकोटय् च्वंगु धाइ । उमिगु मू लजगाः पशुपालन खः । मध्यकालया यक्व अभिलेखय् गोपाल जातिया नां वयाच्वंगु दु । थौकन्हय् नं थीथी थासय् वय्कःपिनिगु आवादी दनि ।
थानकोटया सिमाना पूर्वय् दहचोक, पश्चिमय् धादिङ्ग जिल्लाया सिमाना व चितलाङ्ग, उत्तरय् बाडभञ्ज्याङ व दक्षिणय् महादेवस्थान (मातातीर्थ) तक दु । चन्द्रागिरी नगरपालिका गठन जुइधुंकाः थ्व बस्ती उगु नगरपालिका दुने दुथ्यात । थानकोट बस्ती दुने च्वंगु त्वाःया नां गलवल, चोछेँ, सिकछेँ, कुछेँ, गछेँ, लाछी, नासल, क्वय्छेँ, गाछेँ, चाफल, पाँगलव, देवको, देवचो, ताहाननी, वाकुननी, पाफल (सिनाहिति), लाय्बो, इनाखेल, टेकानपुर, सिलाफल आदि खः ।
थन हिन्दू व बौद्ध धर्मनाप स्वापू दुगु सम्पदा यक्व दु । थनया नांजाःगु धार्मिक सम्पदा आदिनारायण, महालक्ष्मी, भैलद्यः, गणेद्यः व चुनदेवीया देगः, जितवन विहार, बौद्ध चैत्य आदि खः । थन हनीगु जात्रा महालक्ष्मी द्यःया खः जात्रा खः । उगु जात्राय् महालक्ष्मी द्यःया नापनापं आदिनारायण, गणेद्यः व भैलद्यःया नं खः जात्रा याइ । थ्व जात्रा कछलाथ्व (कात्र्तिकशुक्ल) चतुर्दशीनिसें कछलागा (मार्गकृष्ण) पारुतक स्वन्हु न्ह्याइ । पारु कुन्हुया खः जात्राय् सिन्दूर जात्रा नं जुइ ।

थिमि ऐतिहासिक व सांस्कृतिक सम्पदां जाःगु नगर खः । ख्वप नगरं ४ किमि पश्चिम व येँनं १० किमि पूर्वय् लाःगु थ्व बस्तीइ लिच्छविकालया निगू अभिलेख लुयावःगु दु । उकी मध्ये छगू वासुदेव पुजाया निंतिं गुथिया व्यवस्था यानातःगु अभिलेख खःसा मेगु सरकारी आम्दानी दान ब्यूगु सम्बन्धी खः । थ्व अभिलेख तःम्हेसिया नां व संवत् खने मदुगुलिं लिच्छविकालया थिमियागु वास्तविक अवस्था गथे च्वं धाये मफु । थनया महाद्यःया देगलय् यक्ष मल्लया पालय् ने.सं. ५६१ स तयातःगु अभिलेखय ‘थिमी देश’ धयातःगु दु ।
थिमि देय्या नांया सवालय् ‘थिंग’ नांयागु वन फडानी यानाः दयेकूगु नगर जूगुलिं थिमि धाःगु धइगु धापू नं दु । थ्व थाय्यात ‘मध्यपुर’ नं धाः । मध्यकालया यक्व थें अभिलेखय् थ्व नां दु । प्यखेरं मेमेगु नगरया दथुइ च्वंगु नगर जूगुलिं मध्यपुर धाःगु जुइफु ।
मध्यकालीन कान्तिपुर, ललितपुर व भक्तपुर स्वंगू राज्यया दथुइ थिमि लानाच्वंगु दु । उकिं थिमियात स्वनिगःया प्यंगूगु महत्वपूर्ण सहर धायेगु याः । थ्व बस्ती न्हापांनिसें ख्वपया अधीनस्थ जुयाच्वंगु दु । थन ख्वपया उत्तरमध्यकालीन मल्ल जुजुपिनिगु यक्व अभिलेख लुयावःगु दु ।
थौंकन्हय् थ्व बस्ती मध्यपुर–थिमि नगरपालिकाया छगू लागा जुयाच्वंगु दु । सांस्कृतिक सम्पदा व परम्परागत कलाकौशलया निंतिं थुकिया थःगु हे पहिचान दु । थुकिया नापं सेरामिक, चायागु थलबल, हस्तकला व तरकारी उत्पादनया लागिं नं थिमि तसकं नांजाः । थ्व बस्तीया पूर्वय् ख्वपया निकोसेरा व सल्लाधारी, पश्चिमपाखे ‘थामाथु’ (गठ्ठाघर) व कुशलभैरव (कौशलटार), उत्तरपाखे नगदेश व दक्षिणपाखे चोपुर (दधिकोट) लाः । थिमि बस्तीयात हात्तिमाहांकाल थाय्यात केन्द्र दयेकाः बालकुमारी व चपाचो धकाः निगू लागाय् विभाजन यानातःगु दु । दक्षिणय् बालकुमारी व उत्तरय् चपाचो लाः । बस्तीया इतापाखे हनुमन्ते खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु ।
मध्यकालय् मल्ल जुजुपिनि प्रतिनिधि जुयाः थन हाकीम च्वनीगु खः । उबले जुजुया प्रतिनिधि च्वनेत थन दयेका तःगु दरवार आःतक नं दनि । थौंकन्हय् थ्वयात गंगा महारानीया दरवार धायेगु याइ । व थाय्यात थिमिया लाय्कू धाइ । थिमिइ च्वंगु ऐतिहासिक व धार्मिक सम्पदा तलेजु, बालकुमारी, विष्णुवीर, भैलद्यः, विश्वविनायक आदि खः । थनया नांजाःगु सांस्कृतिक उत्सव बिस्काः जात्रा खः । चैत्र मसान्त कुन्हु बालकुमारी देगःया न्ह्यःने छज्वः हलिंपताः घानाः यःसिं थनाः बिस्काः जात्रा न्यायेकी । वैशाखया २ गते थीथी देवदेवीया खः बालकुमारी देगःया न्ह्यःने हयाः भुयुसिन्हः जात्रा याइ । थौंकन्हय् यःसिं थनेगु परम्परा मदयेधुंकल ।