जितपुर स्वनिगःया मेगु पुलांगु नेवाः बस्ती खः । येँया बालाजु बाइपासं १३ किलोमिटर उत्तर–पश्चिमय् लाःगु थ्व बस्तीया पूर्वय् काभ्रेस्थली, दक्षिण–पश्चिम सिमानाय गोलढुंगा व उत्तर पश्चिमय् नुवाकोट जिल्लाया ओखरपौवा लाः । जितपुर थौंकन्हय् तारकेश्वर नगरपालिका दुने दुथ्याः । थ्व बस्ती दुने फेदी, गैरीगां, जितपुर, अर्यालगाउँ, धितालगाउँ, न्यागःमणि (पाँचमाने), कोट, खडवाल, कुलावाध, तीनपिपले, थुम्की, लामीगाउँ, नयाँगाउँ, ठूलागाउँ, डाँडागाउँ, लतेकु, स्यालगुट्टा, किसंडोल, चोगाँ आदि नांया थाय्त दु । थुकी मध्ये जितपुर बस्तीया ऐतिहासिक व सांस्कृतिक महत्व दुगु थाय् न्यागःमणि (पाँचमाने) खः । स्वनिगलय् दुहां–पिहां जुइगु पुलांगु प्यंगू मू नाका मध्ये छगू पा“चमाने भञ्ज्याङ नं खः । मेगु स्वंगू भञ्ज्याङमध्ये साङ्गा भञ्ज्याङ, वाडभञ्ज्याङ व फर्पिङ (सौखेल) भञ्ज्याङ खः । उकिं पा“चमाने भञ्ज्याङ छगू व्यापारिक नाकाया रूपय् नं म्हस्यू । वि.सं. २०१७ साल न्ह्यः तक स्वनिगलं पश्चिमपाखे वये–वने यायेगु मू नाका पा“चमाने अर्थात् न्यागःमणि भञ्ज्याङ खः । मध्यकालय् प्रख्यात कलाकार अरनिको थ्वहे नाका जुयाः ल्हासाय् वंगु धाइ ।
पा“चमानेयात नेवाः भासं ‘न्यागः माने’ धाइगु खः । वहे खँग्वः अपभ्रंश जुयाः ‘न्यागःमणि’ धायेगु याना हल । थ्व माने निर्माणबारे बौद्ध सम्प्रदायया थःगु हे धापू दु । न्यागः मानेयात पञ्चध्यानी बुद्ध वैरोचन, अक्षोम्य, रत्नसम्भव, अमिताभ व अमोघसिद्धिया प्रतीक नं धाइ । अथे मेगु धापू कथं नांजाःम्ह अतिश दीपंकर केरुङ जुयाः तिब्बत वनेत्यंबलय् सन् १०४० य् थन जितपुरफेदी थ्यन । वय्कः थन च्वनादीगु इलय् न्यागः माने दयेकाः पलिस्था याःगु नं धाइ ।
जितपुर नां नेपाः व तिब्बत दथुइ जूगु युद्धलिसे नं स्वापू दु । थ्व निगू राज्यया युद्ध जूबलय् नेपाली सेनां तिब्बती सेनायात थ्व थासय् बांमलाक बुका छ्वत । नेपालं तिब्बतीतय्त बुकाः जित हासिल याःगु थाय् जूगुलिं थ्वयात जितपुर धाःगु खः । थन च्वंगु न्यागः मानेयात नं जितपुरय् जूगु विजयया प्रतीक धाइ । नेपालं तिब्बतयात बुकेधुंकाः युद्धय् सीपिं सैनिकत फुकसित वहे थासय् गाः म्हुयाः थुनाछ्वःगु व उकिया न्ह्यःने विजयया चिं स्वरुप न्यागः माने पलिस्था याःगु धइगु नं धापू दु ।
न्यागः माने (न्यागःमणि) या ऐतिहासिकता सीकेगु छुं सामग्री धाःसा आः झीके मदयेधुंकल । थ्व थाय्यात जितपुर धकाः खसभासं धयाच्वंगु दु । राणाकालय् सदर रजिष्ट्रेशन अड्डां पास याना ब्यूगु राजिनामा लिखतय् ‘काठमाडौं इलाका जितपुरफेदी’ धकाः च्वयातःगु दु । उकिं थ्व थाय्या खास नां जितपुर खः कि न्यागःमणि खः धकाः तिफ्यानाः धाये मफु ।
जितपुर बस्ती दुने कल्पनेश्वर, भुवनेश्वरी, गणेद्यः, देवी मन्दिर, तार्केश्वर, कामधेनु, कालिकादेवी, सरस्वती थेंज्याःगु धार्मिकस्थलत दु । ज्याङ्गछुक छोर्तेन गुम्बा थनया मेगु धार्मिक सम्पदा खः । थनया नेवाःतय्सं दँय्दसं कछलाथ्व पुन्हि कुन्हु कालिकामाईया जात्रा याइ ।

यलं दक्षिणपाखे च्वंगु हरिसिद्धि पुलांगु नेवाः बस्ती खः । थ्व बस्ती गबलेनिसें आवादी जुल धकाः किटान यानाः धाये मफुनि । मध्यकालय् मल्ल जुजुपिनि आपालं ऐतिहासिक स्रोतय् थ्व थाय्या नां न्ह्यथनातःगु दु । उत्तरमध्यकालीन मल्ल जुजुपिनि अभिलेखय् थ्व थाय्यात यल दुने लाकातःगु खनेदु । देवमाला वंशावलीइ सूर्यवंशी जुजु अमर मल्लं ने.सं. ६०२ स हरिसिद्धि (हरसिद्धि) देवी पलिस्था यानाः ७०० खा छेँ दुगु बस्ती दयेकल धया तःगु दु । तथापि अमर मल्ल ने.सं. ६६३ य् तिनि येँयाम्ह जुजु जूगुलिं देवमाला वंशावलीया धापू पाय्छि खनेमदु । थ्व थाय्यात ‘जेष्ठग्राम जतल देश’ नं धयातःगु खनेदु । हरिसिद्धि बस्तीया पूर्वय् इमाडोल व सिद्धिपुर, पश्चिमय् धापाखेल, उत्तरय् इमाडोल व दक्षिणय् थैब बस्ती लाः । थ्व बस्तीया पश्चिमय् कर्मनाशा खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु । थ्व बस्तीया नां थ्वहे थासय् पलिस्था यानातःम्ह देवी हरिसिद्धिपाखें नामाकरण जूगु खनेदु । थौंकन्हय् थ्वयात हरिसिद्धि धाःसां मध्यकालय् हरसिद्धि जक धयातःगु खनेदु । राणाकालय् तक नं ‘हरिसिद्धि गाउँ’ धयातःगु दु ।
थनया प्रमुख शक्तिया देवी हरिसिद्धियात भारत उज्जैन राज्यया जुजु विक्रमादित्यनाप स्वापू क्यनातःगु दु । थ्व देवीयात उम्ह जुजुया आगंद्यः धाइ । वहे देवीं आज्ञा ब्यूगु जुयाः जुजु विक्रमादित्यं थः मन्त्रीयाके सल्लाह कयाः तान्त्रिक विधिकथं उज्जैनं थन हयाः द्यः पलिस्था याःगु धयातःगु दु । हरिसिद्धि देवीया प्रतीककथं स्वंगः कलश पलिस्था यानातःगु दु । वयात हे हरिसिद्धि माने यानाः पुजा याइगु खः । थ्व देवीयात म्हासुगु, हाकुगु व ह्याउँगु वर्णयाम्ह देवी धयातःगु दु ।
थ्व ऐतिहासिक बस्तीयात न्हापांनिसें पाकचा (पाख्चा), समल, साफल व ओपी नांया प्यंगू त्वाः दयेकाः विभाजन यानातःगु दु । थ्व थाय्या नांजाःगु धार्मिक सांस्कृतिक उत्सव हरिसिद्धि प्याखं खः । दछिया निक्वः यःमरि पुन्हि व होलि पुन्हि कुन्हु थ्व प्याखं पिकाइ । थ्वया नापं झिंनिदँय् छक्वः विशेष प्याखं क्यनीगु परम्परा दु । थ्वया ‘हरिसिद्धि झिंनिदँया प्याखं’ धाइ । थ्व प्याखं धाःसा गुंपुन्हि कुन्हु शुरु जुयाः यःमरि पुन्हि कुन्हु क्वचायेकी । हरिसिद्धिया थ्व जात्रा धाःसा विक्रमसेनं शुरु याःगु धकाः देवमाला वंशावलीइ च्वयातःगु दु । थुकथं भाषा वंशावली व देवमाला वंशावलीइ छसिकथं विक्रमादित्य व विक्रमसेन धकाः निम्ह अलग अलग जुजुपिनि नां न्ह्यथनातःगु दु । तर नेपाःया छुं नं पुरातात्विक व ऐतिहासिक स्रोतय् थ्व नांयापिं जुजुपिंसं थन राज्य भोग याःगु खँ धाःसा गनं उल्लेख मदु । हरिसिद्धि बस्तीइ क्यनीगु मेगु प्याखं कथिप्याखं खः । थ्व प्याखं दँय्दसं यँयाः कुन्हु क्यनी ।