नेपाल संवत्या झिगूगु ला– गुंलालच्छि नेवाः बौद्धतय् दथुइ यक्व चलनचल्तीइ दुगु परम्परागत नेवाः बाजंया पुचः गुंलाबाजं खः । थ्व पुचःया मूबाजं धाःया नामं गुलिसिनं थ्व बाजंपुचःयात धाःबाजं नं धायेगु याः । स्वनिगः व पिनेया नेवाःबस्तीइ नं गुंला लच्छि सुथन्हापां गुंलाबाजं थानाः थःथःगु लागाया महाचैत्य, बहाः, बही व द्यः चाःहिलेगु चलन दु । गुंला बाहेक मेमेगु धार्मिक व सांस्कृतिक पर्वय् नं गुंलाबाजं थाइ । गथेकि पञ्जरां द्यःया जात्रा, बहीद्यः स्वःवनेगु, न्हूदँ र्यालि, ज्याःजंक्व आदि । स्वनिगलय् बुद्घाचार्य, बरे, उराय्, ज्यापु व साय्मि जातिं थःथःगु थासय् गुथि स्वनाः गुंलाबाजं न्ह्याकाच्वंगु दु । गुथियार मजुसे व्यावसायिक संगीतकःमिकथं मेया धून पुयेत जुगी (जोगी) व दमाई जातिया नं गुंलाबाजं न्ह्याकेत ग्वाहालि दु । स्वयम्भू वइगु २१ खलः व चाःबहिली छखलः यानाः येँय् मुक्कं २२ खलकं गुंलाबाजं थाः । अथेहे स्वनिगःपिने चित्लाङ्गया निखलः बलामि जातिं नं गुंला लच्छि गुंलाबाजं न्ह्याकाच्वंगु दु । गुंलाबाजं मथाइथाय् यक्व नेवाः बस्तीइ गुंला लच्छि दापा थायेगु चलन नं दु ।
गुंलाबाजंया इतिहास गुलि पुलांगु खः धकाः यकीन मजू । ६५१–६७५ दँ न्ह्यः (इस्वी १४ गूगु शताब्दिपाखे) च्वयातःगु स्वयम्भू पुराणय् गुंलां न्यकू पुयाः बाजं थानाः स्वयम्भू महाचैत्य चाःहिलीगु संस्कृतिया खँ लूगु दु । श्रृङ्गभेरि बौद्ध जातककथं नेवाः बौद्घतय् दथुइ दिवंगतया नामं ङकू पुयाः चैत्य चाःहिलकि पितृ उद्घार जुइ धैगु धार्मिक मान्यता दु । थुगु मान्यताकथं आःतक नं धाः, नाय्खिं थानाः ङकू पुयाः चैत्य चाःहिलेगु संस्कृति दनि । ङकू पुयाः चैत्य चाःहिलेगु संस्कृति हे कथंहं गुंलाबाजंया रुपय् विकास जूगु खः धयागु विद्वानपिनि धापू दु ।
मे महासे मेया धून पुयाः थाइगु जुयाः गुंलाबाजं धूनप्रधान जुइ । मेया धून मपुसे नं थीथी बोलय् गुंलाबाजं थाइगु दु । गथेकि ‘द्यः ल्हायेगु’, ‘पाखं थाहां वनेगु’, ‘द्यः चाःहिलेगु’, ‘पाखं कुहां वनेगु’ ‘खुसि छीगु’ आदि मेया धून म्वायेक थाइगु विशेष बोल खः । लँय् वनीबलय् थीथी मेया धून पुयाः बाजं थाइसा ग्वारा मेया धून पुयाः छथासं च्वनाः नं बाजं थाइ । थुकियात ‘ग्वारा गुंलाबाजनय् तालबाजा व सूरबाजा नितां दुथ्याः । गुंलाबाजं पुचःया बाजं थथे दु ।
छ्यंगुलिं भुनातःगु (अवनद्ध) बाजं – धाः, नाय्खिं
ल्वाकाः थायेगु धातुया (घन) बाजं – ताः, भुस्याः, छुस्याः
म्हुतुं पुइगु (सुषीर) बाजं – म्वाहालि, बाँसुरी, ङकू
गुंलाबाजं थाइबलय् मेया धून पुइत नेवाः बाजंत म्वाहालि व बाँसुरी बाहेक लिपांगु इलय् विदेशी बाजं ट्रम्पेट व क्वारिनेट नं यक्व प्रचलनय् दु । गुंलाबाजनय् दुथ्याःगु दक्वं बाजंत मेमेगु नेवाः बाजंया पुचलय् नं यक्वं छ्यलाबुलाय् वः । परम्परागत नेवाः संगीत जूसां गुंलाबाजं थायेगुली यक्व ल्याय्म्ह ल्यासेतय्सं ब्वति काःगु खनेदु ।
म्हुतुं पुइगु बाजं दक्वं थुकिइ ब्वथले फइ । गथेकि न्यकू, शंख, प्वंगा/पँय्ताः, मुहालि, बय्, बाँसुरी आदि
भगवान कृष्णं पुइगु बाजंकथं यक्वसिनं स्यूगु पौराणिक बाजं बाँसुरी नेवाः सङ्गीत परम्पराय् भचा लिपा तिनि दुथ्याःगु बाजं खः । म्हुतुं पुयाः थीथी धुन पिकायेगु सूरबाजं बाँसुरी नामं हे सुर पिहां वइगु बाँस (पं)यागु बाजं खःसा नं सतिसाः सिँयागु बाँसुरी पुइगु नेवाः परम्परा खः । पं व सिँ जक मखु धातु व प्लास्तिकया बाँसुरी नं छ्यलाबुलाय् दु । बाँसुरी दथु फुस्लुंगु पं, सिँ, धातु बाय् प्लास्तिकया त्याःयात थासंथाय् ह्वःखना तःगु म्हुतुं पुइगु बाजं खः । बाँसुरीइ मुख्य न्हय्प्वाः दइ । दकलय् च्वकाय् म्हुतुं पुइगु नासःप्वाः दइ । वयां क्वय् कथहं खुप्वाः सूरप्वाः दइ । वयां क्वय् नं छप्वाः सूरया निंतिं दयेफु । बाँसुरी बेथां जव बाय् खव स्वकाः निपा ल्हातं ज्वनाः म्हुतुं पुइगु खः । बाँसुरिं सः पिज्वयेकेत नासःप्वाः च्वसं म्हुतु दिकाः सुलु पुइ थें पुइगु खःसा निपां ल्हाःया च्वलापतिं, दथुपतिं व अंगूपतिं यानाः खुपतिं नं माःकथं खुप्वाः सुरप्वाः तिनाः बाय् चायेकाः सरगमया थीथी स्वर पिकायेगु खः ।
बाँसुरिं सरगमया भिंmनिगुलिं स्वरया तसकं सुमधुर सः पिकाये ज्यूगुलिं थुकिं दक्वं धून पुइ ज्यू । पुइम्हेसिगु क्षमताकथं बाँसुरिं निगूत्यानिसें स्वंगू सप्तक तकया स्वर पिकाये ज्यू । बाँसुरी छु सूरय् (स्केल) दयेकातःगु खः व बाहेक मेगु सूरय् नं पुइ ज्यू । तर, अथे मेमेगु सूरय् पुइबलय् दक्वं स्वर मगाये यः । उकिं माःकथं थीथी स्केलया निंतिं थीथी हे बाँसुरी पुइ । स्केल पाःथें बाँसुरीया पु, हाकः व सूरप्वाःया दूरी पाइ ।
नेवाः परम्पराय् सूरबाजं बाँसुरीयात तालया निंतिं उप्वः थें पछिमा थायेगु चलन दुसा गुहालि बाजंकथं ताः व चिम्ताझ्यालि÷झ्यालि थाइ । थ्व सकतां बाजंया पुचःयात बाँसुरी खलः धाइ । बाँसुरी खलः छगू धून प्रधानगु पुचः खः । थुकी मे हाले म्वाः बरु मेया धून पुइगु खः । पुलांगु नेवाः बाँसुरी खलकय् स्वताजि बाँसुरी पुइ — घोर, माझवाल व तीप । थथे स्वता बाँसुरी छक्वलं पुइबलय् थुकिं छगू कथंया harmonization जुयाः तसकं यइपुगु सङ्गीत पिहां वइ ।
बाँसुरी खलकय् थुलि हे बाँसुरी पुइपिं माः धयागु मदु । अथेसां बाँसुरी पुइपिं झिंनिम्ह दुसा तीप बाँसुरी पुइम्ह छम्ह, घोर बाँसुरी पुइपिं प्यम्ह व मेपिन्सं माझवाल बाँसुरी पुइ । बाँसुरी खलकय् माझवाल बाँसुरी पुइपिं उप्वः दइ । बाँसुरी खलः व पुचलय् मपुसे याकःचां नं पुइ ज्यूगु बाजं खः । उकिं बाँसुरी नेवाः परम्पराया सङ्गीतय् जक मखु मेमेगु शास्त्रीय, भजन व आधुनिक सङ्गीतय् नं उतिकं छ्यलाबुला दु ।
घोर बाँसुरी
नेवाः परम्पराया बाँसुरी खलकय् पुइगु घ्वंसः वइगु बाँसुरीयात घोर बाँसुरी धाइ । घोर बाँसुरिं बाँसुरी खलकं पुइगु धूनय् सुरया आधार बियाच्वनी । थ्व बाँसुरी मेगु स्वयाः तःपु व तःहाकः जुइ । परम्परागत सिँया घोर बाँसुरीया सूर (स्केल) पश्चिमी सङ्गीत पद्धतिकथं ए स्केलया जुयाच्वंगु दु । न्ह्यागु स्केलया बाँसुरी जूसां घोर बाँसुरीया ‘सा’ स्वर माझवाल बाँसुरीया ‘म’ स्वर जुइ ।
माझवाल बाँसुरी
बाँसुरी खलकय् उप्वःसिनं पुइमाःगु दथुया सुरया (स्केल) बाँसुरीयात माझवाल बाँसुरी धाइ । बाँसुरी खलकं पुइगु धून हे माझवाल बाँसुरीया सः जुइगुलिं माझवाल बाँसुरी पुइपिं उप्वः माः । माझवाल बाँसुरी घोर बाँसुरी स्वयाः चीपु व चीहाकः व तीप बाँसुरी स्वयां तःपु व तःहाकः जुइ । माझवाल बाँसुरीया ‘म’ स्वर घोर व तीप बाँसुरीया ‘सा’ स्वर जुइ ।
तीप बाँसुरी
बाँसुरी खलकय् तीसः वइगु बाँसुरी तीप खः । थ्व बाँसुरी दकलय् मध्यय् चीपु व चीहाकः जुइ । घोर व माझवाल बाँसुरी पुइपिं तःम्ह दुसां छगू बाँसुरी खलकय् छम्ह बाय् निम्हसिनं जक तीप बाँसुरी पुइ । तीप व घोर बाँसुरीया सूर छगू हे जूगुलिं बाँसुरी पुइबलय् उमिगु ल्हाःतू छथी हे जुइ । घोर व तीप बाँसुरीया ‘सा’ व माझवाल बाँसुरीया ‘म’ सूर जुइ ।
बाँसुरी, पछिमा, ताः, बाँसुरी, पछिमा, ताः, झ्यालि/बभू
सङ्गीतया सूर पिज्वइगु दक्वं बाजं सूरबाजं खः । गथेकि न्यकू, शंख, प्वंगा/पँय्ताः, काहाः, मुहालि, बाँसुरी, फिलफिलचा, बय्, पिवांचा आदि । सः पिज्वयेकेगु ल्याखं नेवाः बाजंयात थुकथं ब्वथलेफु ।