चा थीथी ताजिया दु । प्रकृतिइ जमीनदुने ल्हानाच्वंगु अवस्थाय् दइगु लसादार हाकुगु चायात द्यचा धाइ । अथे हे उगु चा मुक्कं तयाः भारा छियेगु इलय् भारा तज्याइ धकाः उकी स्यूस्यू धाःगु गन्ति चा नं ल्वाकबाकः यायेमाः । गन्ति चा बुँइ बुँ यानातःगु बुँचा दुगु थासं भचा गाः म्हुयेवं तुं मस्यंगु स्यूचा पिहां वइ । कडा तर सियूगु सुनानं मस्यंकूनिगु थ्व चा भारा छियेत बांलाःगु चाकथं काइ । उकी नं मेगु पाँचा ल्वाकछ्यानाः न्ह गनेवं वा चा भारा छिनाः भचा गनेवं उकियात आकार बियेत ध्वंगःचां त्वायेमाः ।

कँचा
कँचा छगू इलय् बुँइ साःकथं छ्यलाच्वंगु चा खः । छगू ल्याखं थ्व खानी चा कडा पठ्ठर थें प्रयोग जुइ । न्हापा न्हापा रासायनिक साः मवःनिगु इलय् थुकियात चुं यानाः कृषकतय्सं बुँइ छ्यली । अथे यायेवं बाली बांलाइगु विश्वास दु । चा उब्जनीशील यायेत थुकियात छ्यलीगु खः । ख्वपया आपालं कृषकत आःतकं थथे कां गाः म्हुयाः कँ काये नं धाइपिं दनि । आः नं गनं काँचा लुयावल धाःसा गमलाय् छ्यलेत जूसां छधी निधी ज्वना वनीपिं कँचा म्हस्यूपिनि चलन दनि ।

कँचा कायेगु प्रविधि
द्यचा वा हाकुचा काये थें यानाः थ्व कँचा काइगु इलय् नं निफः स्वफः तकं दुहां वनी । ख्वपया थाय् थासय् काँगाः धकाः काँचा कयातःगु थाय् दु । गन लिपा पीच याःगु इलय् नं तःक्वः मछिं हे उगु लागाय् जमीन दुने भाँसे जूवंगु खः । काँगः म्हुयेत मनूत चां न्हिं ज्या याइगु हुनिं काँगालय् मनूत अथें ल्हानाः सीगु नं दसु दु । काँगाः म्हुयेत साइत स्वयाः पूजा यानाः गाः म्हुइ । निफः स्वफः वा प्यफः तक क्वय् गाः म्हुयाःलिं अथे हे ३०।४० फिट कुहां वनाःलिं काँचा लुयावइ । अनं धमाधम काँचा तःगाः यानाः तःचाः यानाः गाः म्हुयाः चा पालाहइ । अन दुने सासः ल्हाये थाकुइ वा अक्सिजन मगाइ ला धइगु सीकेत नं दुने च्वनेगु इलय् तुकि मत वा बताचा च्याकाः तयेगु चलन दु । थथे स्वयेबलय् काँचा कायेगु तरिका व हाकुचा वा द्यचा कायेगु तरिका नं छगू हे खः ।
हाकुचा मुक्कं कुम्हाःतय् चा भारा दयेकेगु प्रयोजनया निंतिं काइगु खः । तर कृषकतय्सं बुँइ छ्यलेत काइगु काँचा कृषि उत्पादन अप्वयेकेगु प्रयोजनया निंतिं काइगु खः । थुकिं चायात उब्जनीशील दयेकी । बुँ पाले धुंकाः पानातःगु काँचा कुचा कुचा यानाः वा नचुक ह्वलेवं उब्जनी अप्वः दइ । थ्व थौंकन्हय् आधुनिक वा रासायनिक साः वयेवं प्रयोगहीन जुयाः थुगु काँ कायेगु संस्कृति हे लोप जुइधुंकूगु दु । अथे खःसां आः नं काँ काये नंपिसं धाःसा थःपिनि काँगालय् हालेगु मे लुमंका तःगु दनि । काँचा कायेत वंम्ह थः याकःकाय् उगु काँ गालं ल्हानाः काँगाः दुनेतुं सीगु थें ज्याःगु तसकं हे कारुणिक कहानिं जाःगु बिरहया बाखंत धाःसा आः तकं कृषकतय् पुचलय् सदाबहारकथं उलि हे प्रलचनय् वयाच्वंगु दनि ।

ताकुचा
ताकुचा तुयूगु चा खः । छेँय् अंगलय् इलेत थ्व छ्यली । खास यानाः मध्यपुर थिमिया कमेरोटार, सिन्टिटार लागां थ्व लिकाइ । कँचा थें हे ताकुचा वा कमेरोमाटो लिकायेत नं गाः म्हुयाः भचा कुहां वनेमाः । तर थ्व तःगू फः दयेकाः लिकाइगु मखु । खानीइ थ्व द्यःनेसं अथें खने हे दयाच्वनी । मेमेगु ल्वाक ज्यानाच्वंगुयात चीकाः थुकियात लिकयाः गंकाः पानाः लखय् फ्वयाः मोहनिबलय् ताकिचां इलाः छेँ तुइसे च्वंकी ।

पँचा
पँचा खास यानाः खुसी जःखः दइगु फियात नचुक यलाः तयार याइगु खः । पँ ध्याक्वं खुसी वयाच्वनीगु जूगु हुनिं खुसिया सिथय् थ्व सितिकं हे कया हयेफइ । थुकिया प्रयोग चा भारा छीगु इलय् भारा भचा न्ह गनेधुंकाः उकियात सालुक दायेत, भारा छियेधुंकाः ध्यनाः काःगु भाराया प्यंयात त्वानाः माथं वंकेन्ह्यः बँय् प्यमपुंकेत अथलय् लाइ ।

बुँचा
स्वनिगः व तराई लागाया आपालं बुँ याइगु थासय् बुँ, क्यब आदि थासय् दइगु चायात बुँचा धाइ । उकी वा, छ्व, कःनि वा मेमेगु अन्न बाली व नगदे बाली नं लगे याइगु इलय् बांलाक उत्पादन जुइगु खः । पहाडी लागां चुइका हःगु कमसल चा छसिकथं नरम जुयाः बाः वनाः उकी फिफि दयेवं बुँचा जुयावनी । सुरुं भचा भचा ल्वहं, फि व पाँचा ल्वाज्याःसां लिपा उकी थीथी कथंया पात पतिंगर व साः ल्वाकज्यानाः बुँ याये योग्य जुइवं वा अन्न सइगु चा जुइवं उकियात बुँचा धाइ । स्वनिगःया वा पीगु आपालं थाय् खोकना, त्यांग्लाफाँट, मनहरा आदि लागाय् च्वंगु चा हे बुँचा खः ।

लंचा
चा भारा तयार जुइधुंकाः गंकेवं उकी छता लंचा पायेगु चलन दु । लांचा धइगु चीज भारा बांलाकेत पाइगु खः । थुगु चा नं खानी चा हे खः । लंचा सर्प वा ताहाः थें जमीन तःलय् त्याः त्याः ताताः हाकः जुयाच्वनी । यदि गाः म्हुयेगु इलय् न्हिप्यंपाखें लात धाःसा व छसिकथं तःत्याना वनी । मखुत गाः म्हुयेगु इलय् छ्यंपाखें लात धाःसा छक्वलं हे फुनावनी । थथे खानी चाकथं काइगु तसकं म्हासुसे च्वनाः बांलाइगु उगु चायात नचुक लखय् फ्वयाः गंगु भाराय् इला बियेवं उगु भारा उइबलय् ह्याउँसे च्वनाः बांलाइ । नेवाःतय् न्हापा न्हापा मिस्तय् तुतिइ चखुं बखुं मुलुं च्वयाः श्रृंगार याइगु ज्यायात लां तयेगु धाइ । आधुनिक मेहन्दीया ज्या थुकिं याइगु खः ।
ख्वपय् लँचा काइगु लागाय् छगू फल्चा दयेकातःगु दु । उगु फल्चा लाँचा फल्चाया नामं नां जाः । लिपा उगु फल्चा दुनावनेवं अन हे न्हापां टाउन प्लानिङ्ग यानाः पिनेया मनूत च्वनेत वयेवं उगु लँचा फल्चायात भत्केको पाटी धाधां थौंकन्हय् उगु लागायात हे भत्क्यापाटी धाइगु चलन सुरु जूगु दु । वास्तबय् उगु थाय् लाँचा खानी दुगु थाय् जूगु हुनिं अन लँचा फल्चा नामं फल्चा धस्वाका तःगु खः । पीदँ न्ह्यः तकं उगु फल्चा नापं ल्वहंहिति छपु नं बिराजमान जुयाच्वंगु खः । लँ तब्याकाः पीच यायेगु झ्वलय् अन तयार यानातःगु कलात्मक ल्वहंहिति अथें ल्हाकाछ्वःगु खः ।

स्यूचा
स्यूचा नं छताजि चा खः । थौंकन्हय् बँ थिलेत छ्यलीगु थ्व हे चा आः न्हापा न्हापा कुम्हाःतय् लाँचा इले थें गंगु चा भाराय् नं इलेगु यानाहःगु दु । खास यानाः बस्ती सुरु जुइवं लाँचा फल्चा जःखः अथे गाः म्हुयाः चा सितिकं कायेगु वातावरण मदया वनेवं स्यूचा वा ह्याउँगु चायात हे लाँचा थें यानाः इलाः छ्यलेगु यानाहःगु खः । थुकथं ह्याउँक बँ थिलेत छ्यलीगु थ्व चा खानी चा हे खःसां भचा गाः म्हुइवं लुइके ज्यू । ख्वपया सांगा लागाय् नापं पहाडी लागाय् थज्याःगु चा दइ ।