नेपाल सरकारया मिति २०७१।०८।१६ गतेया मन्त्रिपरिषद बैठकं क्वःछिउकथं साबिक हरिसिद्धि गाविसया गुंगुलिं वडा दुथ्याकाः ललितपुर महानगरपालिकाया वडा नं. २८, २९ व ३० गठन याःगु खः । उकी महानगरपालिकाया वडा नं. २९ य् जल (हरसिद्धि) लात । थुकिया अवस्थिति ८५०२१’ पूर्वी देशान्तर व २७०३८’ उत्तरी अक्षांश अले समुद्री सतहं १३५४ मिटर (४,४०३ फुट) च्वय् लाः । थ्व वडाया पूर्वय् बिष्णुडोल, महालक्ष्मी नगरपालिका, दक्षिणय् गोदावरी नगरपालिका पश्चिमय् धापाखेल व उत्तरय् महालक्ष्मी नगरपालिकाया इमाडोल दु । सन् २०२१ या जनगणनाकथं जलदेस (वडा २८) या जनसंख्या १०,७७८ व वडा नं. २९ या जनसंख्या ५,९०६ दु । थन जल देय्या ज्यापु समुदायया कुनां दुथ्याःगु दु । यल महानगरपालिका वडा नं. २८ व २९ दुने लाःगु वपिधोखा, समःधोखा, साफःधोखा, धाल्पाधोखा लागा दुनेया ज्यापु कुनां थन दुथ्याः ।
नेपालभाषां जलदेस धाइगु हरसिद्धिया नामय् हरसिद्धि, हरिसिद्धि, हलसिद्धि, ज्येष्ठग्राम, जतलदेश आदि च्वयातःगु खनेदु । जलदेस नेवाः बाहुल्य क्षेत्र जूगुलिं थनया मनूतय्गु कुनां नं नेवाःतय्गु मांभाय् नेपालभाषां तयातःगु खनेदु । गुलिखे स्थानीय मनूतय्संं धाःसा थःगु कुनांया मू मथुयाः वा चेत मदयाः थनया कुनां खय्भासं नं छुइत लिमस्वः । जल देसया प्यंगू परम्परागत त्वालय् कुनां दुपिं मनूत च्वनी । वपि त्वालय् आपाः, इनबि, उसि, कँय्थाः, कवं, किसांभरि, कुबेसिं, ख्याः, ख्यान्तां, गुसुकः, चंख, छ्यान्ता, छ्वालि, जमदार, जिचा, झ्याःसिं, झ्यापा, तःमि, तुइसिंद्वारे, दः, दसुनि, दांभरिं, द्वः, द्यःबुँ, न्ह्यः, पोपो, फसि, फां, बःता, बानासुर, बुँइचा, भलाः, भलाःद्यः, भाजुवीर, भासुकः, भोटिया, माथ्या, यलय्ख्वाः, लाय्बछेँ, वसन्त, विपु, साःकि यानाः थुलि ४२ गू कुनांयापिं मनूत च्वनी । समल त्वालय् चाना, झ्याना, झ्यापा, थाकुर, देवदास, धविमा, नकता, पिपि, प्वः, बजिक्वं, भासिं, भोया, लँइ यानाः १३ गू कुनांयापिं मनूत च्वनी । पाखाच्व त्वालय् तःलि, बल्चो, साहुनायः, कुमारीखलः, छ्वालि, तापु, त्वानाः, मूद्यः, हांन्याः, हाना, ह्याउँछ्यं यानाः ११ गू कुनांयापिं मनूत च्वनी । साफल त्वालय् अय्लाः, काकय्, खुसु, ग्वाय्मरू, जँपाँय्, जसुवं, त्यःछि, ताहा, त्वःकू, थापा, दाफा, धलंसि, धोँप्वाः, धोकासि, न्यापा, पाकाद्यः, पान्दः, पामु, पारसिं, फोमेय्, बरेख्वाः, भान्दरसिं, भायः, भोसिं, मन्त्री, माथ्या, मुगःछेँ, लाखे, सिमसिं, ह्वांह्वां यानाः ३० गू कुनांयापिं मनूत च्वनी । फुक्क यानाः जलदेसय् ९७ गू कुनांयापिं मनूत च्वनी ।

कवं, ख्याः
कवं, ख्याः द्वं, फा, म्येय् महाद्यःया गण जूगुलिं हरगण धाइ । हरसिद्धि हर व सिद्धि जानाः वःगु खँग्वः खः । उकिया अर्थ हरगौरी जुइ । हरगौरीया गणय् ताहा (महाद्यःया गःपतय् हिनाच्वनीम्ह), द्वं (हरगौरीया बाहां), फा (नवदुर्गाया बाहां), म्येय् (कालीया बाहां) खः । महाद्यःया गणयात हरगण धाइ, गुकी कवं, ख्याः, फ्याकाध्वं दुथ्याइ । उकिं नासःद्यःया गाछिइ ख्याः, कवं, फ्याकाध्वंया चित्र च्वयातइ । नासःद्यःया भक्तया कुनां स्यस्यः व ज्यापु खलकय् दु । हरया अर्थ महाद्यः व गणया अर्थ खलः खः । दकले न्ह्यःने ख्याः च्वनी । ख्याः व कवं न्हापायापिं मनूत स्वयां तःधिकः जुइ । उकिं ख्याः न्ह्यःने च्वनाः हरगणया लँय् लाइपिं मनूत चीकाछ्वइ, त्वपुइ वा छेँया झ्याः तिनाबी धाइ । उकिं यानाः कवनं मनूयात थी फैमखु धाइ । उकिं मनूत झ्याः लिक्क द्यने मजिउ धाइ ।
कवं (९९) वइबलय् त्वाकात्वाका सः वयेकाः वइ धाइ । कवनं नयाः लँय् हि ज्वल धाःसा फ्याकाध्वनं फ्यया वइ धाइ । थ्व हरगण वइगु लँ नासःद्यः दुथाय् जुइ । नासःद्यःयात महाद्यःया सांगीतिक वा माधुर्य रसं जाःगु रूप धाइ (स्वयादिसँ, स्यस्यः कवं)।
ख्याः (१००) यक्ष खँग्वःया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – यक्ष – यकष [वर्णविच्छेद] – यकख [खकारीभवन]- यकखा [स्वरक्षय] – खयक [विपर्य] – ख्यक [अक्षरलोप] – ख्याः [दीर्घत] – ख्या [दीर्घता क्षय] । छेँय् तुयूम्ह ख्याः दुसा व छेँ भिनी धाइ (स्वयादिसँ, स्यस्यः ख्याः)।
लाखे (१०१) मूलतः स्यस्यः कुनां खः (स्वयादिसँ स्यस्यः लाखे) । लाखे डाकसया व्युत्पादन खनेदु । लाखे खलः ग्वाराग्वारा जुयाः तःधिकः धाइ । वहे लाखय् लाखे जुल । थुकिया सुत्र थथे खनेदु – डाकसं – ह्राकस [ह्रकारीभवन]- राकस [रकारीभवन] – लाकस [लकारीभवन] – लाखस [महाप्राणिभवन] – लाखय् [अन्तिम व्यञ्जन लोप] – लाखय् [सन्ध्यक्षर] ।

ज्या
ज्या मयासे मनूया जीवन न्ह्यःने वनीमखु । व ज्यां हे मनूयात लही । थ्वहे ज्यां हे मनूयात म्हसीकी । ताः थाइम्हसित कँय्थाः (१०२) धाइ । कँय्था कँय्या बाजा खः । किसांभरी (१०३) किसानया धुकू स्वइम्हसित धाइ । छ्वाली (१०४) म्येय् उइत छ्वालि बीम्हेसित धाइ । गुथिइ म्येय् बलि बीधुंकाः उइ । जँपाँय् (१०५) सँया जं छ्यनीम्हसित धाइ । जमदार (१०६) सरकारी जमादार पद दुम्हसित धाइ । जसुवं (१०७) जःसिया बाः काइम्हसित धाइ । गुथिया भ्वजय् ला दायेकीगु ततःग्वःगु सिजःया थलयात जःसि धाइ ।
झ्याना (१०८) धैगु १० वा ४० गः ध्यबा खः । थ्व खँग्वः झी व आना स्वानाः वःगु खनेदु । इ व आ या सन्धि जुयाः य जुल । व यय् आ सन्धि जुयाः या जुल । थुकिया अर्थ १० आना दां पुलाः काःगु बुँ वा १० आनाया जू म्हितकेगु धैगु धापू दु । मेगु धापूकथं झ्याङ व झ्याम्टा छेँय् दुम्ह मनू जुइ ।
थाकुर (१०९) खँग्वः थाकुरानं वःगु खनेदु । थुमिसं थाकुराया ज्या याइ । न्हापान्हापा थाकुरा खास यानाः ख्वःतह्रं कै तिसीत वासः कथं छ्यली । अले ली, सिजःया थलबल स्वायेत, प्वाः तीत छ्यली । काचाक स्वयेबलय् थ्व खँग्वः ठाकुरं वःगु थें च्वंसां थन थथे मखु । थापा (११०) थाय्पा खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया अर्थ थाकुलि वा हामा जुइ । जल देसया थाय्पा थाकुलि थें खनेमदु ।
दाफा (१११) धैगु पुइगु बाजा, थायेगु बाजा, कीगु बाजा दक्व ल्वाकज्याःगु म्ये नं हालीगु भजन पुचः खः । व भजन पुचलय् च्वनाः साफः त्वालय् दाफा भजन याकीम्ह कजियात दाफा हे धाल ।
दांभरिं (११२) दामभण्डारी खँग्वलं वःगु खनेदु । दाम नासिकीकरण जुयाः दां जूगु दु । भण्डारीया भणारी, भांरि, भारिं, भरि जुल । थुकियात थथे क्यनेछिं – दामभण्डारी – दांभण्डारी [नासिकीकरण] – दांभणारी [नासिकीकरण] – दांभांरी [नासिकीकरण] – दांभारीं [ण्‌ क्षय] – दांभरिं [विपर्यास] ।
दुवाः (११३) या अर्थ द्वारे वा द्वारपाल जुइ । थुमित बेताद्यः नं धाइ । थुपिं बेताःननि वा दुवाःननिइ च्वनी । बेतादेवं लँ पनातइ । धबिमाः (११४) धौ फीत धौ पुसा बीपिनिगु खलःयात धाइ ।
बल्चो (११५) जनै कै वइबलय् तुयूगु रंगं सिंह च्वइम्ह मनूयात धाइ । थ्व खँग्वःया ल न य् हिलाः बँचो जूगु दु, गुगु नेपालभाषाया स्वरूप खः । बुइनः (११६) न्हिच्छि बुँइ ज्या यानाः नइम्ह वा बुँइ हे नइम्ह बाज्यः वंम्ह मनूयात धाइ ।
भाग्ला (११७) यःयःथे जुइम्ह, काहाः बाजा पुइम्हसित धाइ । थ्व खँग्वः यँेय् भागरा वा भाःयात
छ्यली । भोसिं (११८) या अर्थ भन्सारी नं जुइ । भाःयः (११९) थःगु जक मान स्वइम्ह मनूयात धाइ । भाः शब्द स्वशनवर्ण जूगुलिं थुकी दीर्घताया चिं विसर्ग (:) दुसां मदुसां उच्चारण पाइमखु । उकिं भायः जक जुल । थुपिं नारायणद्यः जुयाः प्याखनय् वइ, भाः नं माली । गुलिसिनं भासिं (१२०) नं धाइ, उकिया अर्थ नं भाः काइम्ह हे जुइ ।
भोया (१२१) भुयाः (न्यदष्लि) यात धाइ । नेपाः गालय् न्हापान्हापा भुयाः दु धाइ । थुपिं सुथय् ८ – ९ बजे ती निसें सन्ध्याःकाःई तक ज्या याइ । थ्व खँग्वः बं हे पिहां वइपिं अले बँय् हे सुनावनीपिं चिचीधिकःपि मचापिं ज्यामितय्त छ्यली । थ्वहे भुया भोया जूगु खनेदु । जल देसया भोया तसकं ज्या याइपिं धाइ ।
भलाः (१२२) वा भलाःद्यः भलादमी वा जलद्यःया गणयात धाइ । भलाः खँग्वः भैरवया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – भैरव – भैरः [अन्तिम वर्ण लोप, क्षतिपूर्ति] – भैराः [स्वरक्षय] – भरा [य्कस्वरीभवन] – भला [लकारीभवन] । भला खँग्वलय् द्यः प्यपुनाः भलाद्यः जूगु दु ।
मन्त्री (१२३) राज्यया कार्यकारिणी पद खः । समाजया नायः जुइपिं, ज्याखँ थासय् लाकीपिं मनूतय्त मन्त्री धाइगु चलन दु । थुपिं तसकं खँ सइ । माथ्या (१२४) माथवर खँग्वलं वःगु खनेदु । माथवर अधिकार दुपिंत धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – माथवर – माथ्वर [अक्षरक्षय] – माथ्यर [तालव्यिकरण] – माथ्या [र क्षय, स्वरक्षय । साःकि (१२५) या अर्थ साःया की जुइ । थुज्वःगु की ताइपिं सिँकःमि जुइ । थुमित हिस्यानाः सार्की नं धाइ । थुपिं सिँकःमि हे खः । हँय्ख्वाः (१२६) बगलय् बल्चा दयेकाः च्वनीपिं अले अन हे हँय् लहिनाः च्वनीपिंत धाइ । थुपिं हँय् थें न्यासि जुइ ।

ज्याभः
ज्याभः मदयेकं ज्या याइपिनि ज्या हे जुइमखु । जलया मनूत (थनंलि जलमि) आदिवासी व ज्या सःपिं (सिल्पी ) खः । उकिं मनूयात नं ज्याभःया नां
छुनाबिउगु दु । काकय् (१२७) तुंथिइ लःथल वा छुं ज्याबः कुतुं वंसा मालेत व लिकायेत छ्यलीगु
ज्याभः खः । थ्व ज्याभःयात उपमेयकथं जलमितय्त छ्यलातःगु खनेदु ।
गोँसिं (१२८) धैगु ग्वतुकातःगु सिँ खः । दलाछि त्वाःया पूर्वपाखे छेँया क्वसं थां ग्वतुकातःगु दइ । उकी गुथिया ग्वंत मुनाः खँ ल्हाइ । थुमित नं ग्वंसिँ धाइ । गुथियार सीबलय् सी उइपिं दइ, उमित ग्वं धाइ ।
तःलि (१२९) पँ या स्वकू लूगु धौभ्यगः दिकेगु साजयात धाइ । जलमितय्सं बस्तु लहीगु खास यानाः म्येय् (मेस) खः । छेँखापतिकं दुरु व धौया व्यापार याइ । धौभ्यगः तयेत पँया स्वकुंलाःगु तःलि दयेकी । थ्व हे तःलिया नामं छुनातःगु नां खः । त्वःकू (१३०) धैगु खतांमुगः व कूया ज्या काये फैगु ज्याभः खः । थ्व ज्याबलं ज्या काःम्हसिया नां त्वःकू जुल ।
द्यः
द्यः धालकि नेवाः भासं देवता, परमेश्वर व मूर्तियात थुइकी । थुकी आस्था, विश्वास व निष्ठा दइगुलिं थुकी छुं नं तर्क मयासे छगः हे खँग्वलं ज्या काःगु खनेदु । पाकाद्यः (१३१) खास यानाः पकाः वा विपदं तापाक तइगु विश्वास दु । नेवाः भासं विपदयात पकाः धाइ । पकाः विपर्य जुयाः पाका जूगु खनेदु । थुमित जलमितय्संं खँ बीपिं वा जलया भासं च्वलय् की ताइपिं नं धाइ ।

नसा
सकल प्राणी म्वायेत पञ्च भौतिक तत्व माली, उकी न्हापांगु खँ नसा जुइ । थुकिं तःगु कुनां हे थ्व कवलय् लात । अय्लाः (१३२) आदिवासीतय्गु छता नसाज्वलंया म्हसीका खः । अय्लाःया पुलांगु नां अइलाख खःसा सँय्तय्संं थुकियात अइराख धाइ । जलदेस (हरसिद्धि) शाक्त परम्परा दुगु थाय् जूगुलिं थनया भिंमभिं न्ह्यागुं ज्याय् अय्लाः मदयेक मजिउ । थुकिं हे कुनां च्वंगु दु ।
गुसुकः (१३३) गुन्द्रया सुकू खः । ज्यःनाः, ब्यलि व बजि, समय् थुज्वःगु नसाय् दइगु घासा वा ल्वसा थःगु क्यबय् दुगु वाउँचा खः । वाउँचा थःगु प्रविधिं फिनाः सुकू यानातःगु नसाज्वलं गुन्द्रुक खः । गुन्द्रुक सुकू ईया चाकलय् तुलावनाः गुन्द्रुकसुकू, गुनुसुकू, गुनसुकू, गुंसुकू, गुसुकः जूगु दु । थुकियात सुत्रकथं थथे क्यनेछिं – गुन्द्रुकसुकुति – गुन्द्रुकसुकू [अन्तिम वर्ण क्षय] – गुन्द्रूसुकू [क क्षय, क्षतिपूरक दीर्घत] – गुनुरसुकू [रकारीभवन] गुनूसुकू [र क्षय, क्षतिपूरक दीर्घत] – गुनसुकू [स्वरक्षय] – गुंसुकु [नकारीभवन] – गुसुकू [नासिक्य क्षय] – गुसुकः [स्वरक्षय] ।
क्यबय् दुगु लैँ चानाया (१३४) नेवाः समाजया भिंमभिं ज्याखँपतिकं घासा ताःलाइ । थुकिं हे थ्व कुनां च्वंगु खनेदु । न्या (१३५) आमिष भोजनय् छता मा हे माःगु नसा खः । थ्व विशेषतः शाक्त आमिष खः । जलद्यः शाक्त जूगुलिं थ्व तसकं हे छ्यली । थुकियात ख्वपय् ङा धाइ ।
पामु (१३६) वा पाउँ नेवाः भ्वय्या मुख्य पाचक त्वँसा खः । थ्व आमलि मनाः दयेकी । थ्व सवाःया नां व विशेषण नं खः । पिपि (१३७) मलय्या ताहाकःगु मसला खः । थ्व ज्वाल्ल व पालुसे च्वं । थ्व कुनां दुपिं मनूत जलदेय्या पुखुसि त्वालय् च्वनी ।
फसि (१३८) नेवाः भ्वजय् दकले आपाः तइगु घासा खः । बजि नेवाःतय् दकले छ्यलीगु नसा खः । बजिया पोषण तत्व ताकाल तक ल्यंकेत वा मनाः, सियाः बजि ल्हुइ । उकिं बजि भचा छाइ, गुकिं खाद्य नलिइ घाः जुइफु । नेवाः भ्वजय् फसि वातुवां तये हइ । उकिं यानाः बजि नयेबलय् चुलुयाः प्वाथय् थ्यनी, गुगु थुकिया वैज्ञानिक पक्ष खः । उकिं धापू हे दु – हल हल फसि क्वाः । थुकिया नामं फसि कुनां च्वन । थुपिं क्वारः त्वालय् च्वनी ।
बःता (१३९) थ्वँ वँया कायेत छ्यलीगु ज्याभः खः । नेवाः समाजय् मूलतः निथी थ्वँ दइ, छथी मूति, मेगु बःति । थुज्वःगु थ्वँ त्वनीपिं मनूत खँसुवा जुयाः वहे खँ लिसालिसा कयाः ल्हाइ धाइ । थथे खँ ल्हायेत छ्यलीगु अंग त्वाः (म्हुतु) खः । ताहाकःगु म्हुतुयात ताः वा ताहा धाइ । थथे खँ ताहायेक प्यानुक खँ ल्हाइम्ह धैगु थुइकेत बःता धाइ ।
बजिक्वं (१४०) धैगु बजि तइगु क्वं खः । न्ह्याक्व नं नयेफुम्ह मनूयात नं बजिक्वं धाइ । नेवाः समाजय् बजि स्वथनेत क्वनय् तइ । उकिं यक्व बजि नइम्ह मनूयात बजिक्वं उपमेय (Metaphor) छ्यली ।
लँइ (१४१) चाना दयेकेत माः । अन लैं पीपिं मनूत पुचः मुनाः थन च्वनी, थुमित लैं धाइ । थुपिं गाःक्यबयापिं खः । येँय् बौद्ध नेवाःतय्गु भ्वजय् ग्वाहालि याइपिं पासापिं, वा थःथितिपिंत लैकाः वा लइकाः धाइ । लइत व लइकाःया ज्या व खँग्वःया सः स्वयेबलय् ज्वःलाःगु खनेदु । थुमिसं गुथिइ थ्वँक्वंया भाला काइ ।
लैंसू (१४२) लैंयात ताःईतक मस्यंक तइगु नेवाःतय्गु मौलिक प्रविधि खः । लैंयात चक्का चक्का यानाः चाःलानाः चाना दयेकी । थथे याइपिंत लैंसू धाइ । लाक्वं (१४३) या अर्थ लाया क्वं जुइ । लाय् जक चित्त वःम्ह मनूयात लाक्वं धाइ ।
हाम्वः (१४४) चिकं पिकाइगु अन्न खः । थुकियात संस्कृतं तैलम धाइ, तैलं पिथनीगुलिं तेल धाइ । नेकुंबाजा (श्रृङ्गभेरी) हरसिद्धिया मंकाः बाजालिसे थाइ । थ्व बाजा जलद्यःया गणया ग्वाहालि बाजा खः । थुकिया परम्परा यक्व न्ह्यवंनिसें न्ह्याना वयाच्वंगु दु । नेकुंबाजा पुयाः गुंलां भगवानया सेवा यायेत हाम्वल खलःतय्सं ज्यानाच्वंगु खँ आपालं ल्वहंपतिइ उल्लेख दु ।

नां
थःगु थासय् न्ह्यथनेबहःगु ज्या याःपिं वा पदीय जिम्मा कयाः ज्या याःपिनि नामं नं कुनां च्वंगु दु । खय् समाजय् थुज्वःगु नांयात प्रवर धाइ । इनबी (१४५) ईन्द्रबीरं वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – ईन्द्रवीर – ईन्दवीर [र क्षय] – ईनवीर [प्रगत समीभवन] – ईनवी [र क्षय] – ईन्वी [अक्षरक्षय] ।
कुबेसिं (१४६) कुवेरसिंहया व्युत्पादन खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – कुबेरसिंह – कुबेरसिं [अन्तिमवर्ण क्षय] – कुबेसिं [मध्यवर्ण लुप्त] ।
तुइसिंद्वारे (१४७) तुलसिद्वारेया व्युत्पादन खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – तुलसीद्वार – तुअसिद्वारे [व्यञ्जन लुप्त] – तुइसिद्वारे [परागत समीभवन] । तुइसिँद्वारेया छेँ नीबँय् जूगुलिं वया कुनां निबँ (१४८) जूगु दु । निबँ नासःद्यः लिक्क लाःगु नी ‘शुद्ध’ व बँ ‘भूमि’ खः । देवदास (१४९) नां द्यःया सेवा याइम्ह खः ला थें जुइ । थन उज्वःगु छुं खँ खनेमदु ।
बानासुर (१५०) प्याखःम्वः खनेदु, गुकियात जलमितय्संं बालासुर नं धाइ । नेपालभाषाय् र व ल मुक्त विभेद खः, ल व न थवंथवय् हिलाबुला जूगु खनेदु । ख्वपय् लःयात नाः व यँ–यलय् लः जूगु थुकिया दसु खः । येँ–यलया लः लखं वःगु खनेदु । येँ–यलया अकारान्त नां ख्वपय् आकारान्त जुइ । थ्व ल्याखं येँ–यलया लख ख्वपय् लाख जुइ । ल व न या हिलाबुलां ख्वपय् नाख जुइ । नेपालभाषाया लिउनेया आखः लोप जुइगुलिं नाः जुल, येँ–यलय् लः जुल । लः व नाः छगः हे खँग्वःया निगू समरूप जक खः, तर मनूतय्सं थ्वयात भाय् हे मेगु धाइ, अथे मखु । थुकिया सुत्र थथे जुइ – नाख – नाः (क्षतिपूरकदीर्घ) । लख- लः (क्षतिपूरकदीर्घ) । लः – नाः (नासिकीकरण) ।
भासिं (१५१) भानुनरसिंह खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – भानुनरसिंह – भाननरसिंह [स्वरक्षय] – भानरसिं [नक्षय] – भानर्सिं [अक्षरक्षय] – भानसि [र क्षय] – भान्सि [अक्षर क्षय] – भासिं [नासिकीकरण]। थुकिया स्वापू गन ख; सीके मफुनि ।
सिमसिं (१५२) येँया जुजु शिवसिंहया नामं वःगु खनेदु । शिवसिंह मल्ल येँया तसकं लोकंह्वाःम्ह जुजु खः । वय्कःया लानि (रानी) गंगा नं प्रजावत्सल जूगु इतिहास दु । थ्व जुजुलानि सहकाल व सज्जनताया द्यः
धाइ । छुं नं तसकं बांलाःगु खँ धायेमाःसा शिवसिंहया पालय्या खँ धाइ । वहे शिवसिंह सिमसिं जूगु खनेदु – उकिया प्रक्रिया थथे जुइ – शिबसिंह – शिबसिं [नासिकीकरण] – शिमसिं [परागत समीभवने] – सिमसिं [दन्त्यकरण] ।

पशु
नेपाः कृषिप्रधान मुलुक जूगुलिं बुँज्यायात पशु मदयेक हे मगाः । उज्वःपिं पशुया नामं मनूयात म्हसीकेगु चलन दु । ताहा (१५३) महाद्यःया गःपतय् क्वखाइम्ह पशु खः । द्वं (१५४) महाद्यःया गसा बाहां खः । फां (फा) (१५५) भगवतीया बाहां खः । नवदुर्गायात फा हे बाहां बी ।
फोमेय् (१५६) धायेबलय् हारांम्ह व छ्यनय् तुयू च्याः दुम्ह नकतिनिम्ह नेकू मबूनिम्ह म्येय्चा जुइ । भगवतीया देगलय् नकतिनि नेकुं बुइत्यंम्ह म्येय्चा पुजाय् बलि बीगु चलन दु । हरसिद्धि हर ‘महाद्यः’ व सिद्धि ‘भवानी’ वा नरनारीकथं काइ । थुमित फोमेय् बाहां बी । थुकियात मेथाय् खँम्येय् धाइ । खँम्येय् फोमेय् जूगु पाराडाइम सिफ्ट वा (ख – फ [कण्ठ्य – ओष्ठीकरणे) जूगुलिं खः ।
बुइँचा (१५७) ब्वया जुइम्ह वा बालीइ मोहनि झाःबलय् दइम्ह की खः । बुइँचा लानाः नइपिंत बुइँचा नामं सःती । थ्व हे थुमिगु कुनां जुल । थुपिं दक्व हे शाक्त सम्प्रदायलिसे स्वाःपिं द्यःलिसे स्वाःगु खनेदु ।
प्याखंम्वः
हरसिद्धि भवानीया मूख्य यात्रा धैगु जलप्याखं (हरसिद्धि नाच) खः । अभिलेखय् जतल प्याखं व जलदेसयात ज्येष्ठग्राम (ने.सं. ७८३), जतलदेश (ने.सं. ७८३, ७८६) धकाः नं उल्लेख जूगु दु । थ्व परम्परा ३००० दँ ति पुलां धाइ । थ्व प्याखनय् थीथी भूमिका म्हितीपिं मनू दइ । वहे भूमिका कुनां जूगु दु ।
कुमारी (१५८) कुनां दुपिं कुमारी जुयाः प्याखं हुलीपिं खलः खः । थुपिं कुमारी चुकय् च्वनी । ख्याः (१५९) खलः देवीया प्याखनय् दकले आपाः प्याखं हुलीपिं खः ।
च्याबु (१६०) सिंहराज च्याबुया चीहाकःगु रूप खः । जलद्यःया थाय् २९ म्हसिया ग्वसाः खलः दइ । उलि मध्ये १९ म्ह गण व १० म्ह च्याबु दइ । च्याबुतय्संं जामा सिनी । थुपिं जल प्याखनय् सुत्रवीर (सुग्रीव), कौमारी, बाली जुइ । सिंहराज दमःखिं बाजाया मुली खः । उकिं सिंहराजलिसे च्याबु नं स्वात, अले सिंहराज च्याबु जुल । सिंहच्याबुयात च्याबु जक नं धाइ । थ्व येँया कुमारीया चिताइदार थें खः । चिताइदारया चीधंगु रूप च्याबु जूगु खनेदु । थुमित पाइँ हे धाइ (स्वयादिसँ, पाइँ) ।
जिचा (१६१) हारतिमांया निम्ह मचा जिलंभाजु व जिलंमय्जुयात धाइ । जलद्यःया १२ दँया जात्राया सिद्धिदने पर्वय् देवगण जुइम्ह दकले चीधिकःम्ह प्याखंम्वःयात जिचामचा धाइ । व कय्तापुजा मयाःनिम्ह, जुइधुंकूसा ब्याहा जूम्ह जुइमजिउ । थ्वयात जिचा धाइ ।
तारः (१६२) ताःबाजा थाइम्ह वा लापा थाइम्हसित धाइ । दाफा भजनय् ग्वारा हालेबलय् न्हापां आलाप काइ, ल्हातं लापा थाइ, अले ताः (ताल) बाजां चतार काइ । थुपिं नं च्याबु (चिताइदार थुज्वःगु) खलःयापिं खः । उकिं अझ खिंबाजां तनावं यंकी, अले हाँदे…यानाः सुरू यायेधुंकाः विधिवत ग्वारा शुरू जूगु तायेकी । थ्व तारः संस्कृतया ताडन (दायेगु, थायेगु) खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – ताडन – तारन [रकारीभवन] – तारं [नकारीभवन] – तारः [दीर्घीभवन] ।
दसुबी (१६३) दसु बी बह जुइक ज्या याइपिंत धाइ । जलद्यःया प्याखनय् महाद्यःया त्रिशुल ल्हातिइ ज्वनाः हनुमान प्याखं हुली । वं हे रामचन्द्र व सुग्रीवयात त्वाय् चिंकी । विक्रमादित्यया विरूद्धय् प्यंगू दिशाया वीर जुजुपिंत ल्ह्वनेगु ज्या नं याइ, नारायणया पात्र अथवा नारांपाः जुयाः नं प्याखं हुली । थ्व हनुभैरव थें खनेदु । थथे दसु बी बहगु ज्या याःगुलिं थुमित दसुबी धाइगु जुल, थुमित भासुकः नं धाइ (स्वयादिसँ, भासुकः) ।
पाइँ (१६४) च्याबु खलःया पुलांगु कुनां खः (स्वयादिसँ; च्याबु) । सिंहराज दमःखि बाजाया मुलीया नामय् च्याबु नं स्वात, अले सिंहराज च्याबु जुल । सिंहच्याबुयात च्यावु जक नं धाइ । पाइँया अर्थ ज्याभलय् धार तयेगु ज्या खः । मेगु अर्थ धीचिंक ग्वारा चिनेगु खः । थुमिसं जलद्यःया २९ म्ह गणयात पाँय् चिनातःगुलिं धाःगु खनेदु ।
पारसिग्वारा (१६५) छता ग्वारा खः । ग्वारा धैगु दाफा भजनय् छ्यलीगु गोला खः, गुकी ४, ३२, ६४ वा व स्वयां आपाः तालया छगू चक्र वा चाकः जुइ । ग्वारायात गोदा, वा गोला नं धाइ । थुज्वःगु गोला अल्याख दु धाइ । उकीमध्ये नासःगोला (नासःद्यःया भजन) सःम्हसित सःम्ह धाइ । प्वः (१६६) नं मचा जुयाः प्याखं हुलीपिं खः । थुपिं करुणामयया न्हवंबलय्
नायः जुइ ।
भलाद्यः (१६७) भैरव द्यःयात धाइ । हरसिद्धि भवानीया त्रिशक्ति देवीमध्ये भैरव (भैरवी– ब्रह्मायणी) पात्रयात भैरवद्यः, भैलद्यः, भलाद्यः नं धाइ । थ्वया पात्र जुइपिनि कुनां भलाद्यः धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – भैरवदेव – भैरःदेव [क्षतिपूरक दीर्घ] – भैरःद्यः [क्षतिपूरक दीर्घ] – भैलःद्यः [लकारीभवन] – भलद्यः [य्कस्वरीभवन] – भलाद्यः [स्वरक्षय] – भलाः [अन्तिम पद लोप] (स्वयादिसँ, भलाः) ।
भासुकः (१६८) भाष्करया समष्टी रूप ख; गुकियात जलय् थौंकन्हय् दसुबी जक धाइ (स्वयादिसँ; दसुबी) । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – भाष्कर – भासकः [अन्तिमवर्ण क्षय] – भासुकः [स्वरवृद्धि] । मूद्यः (१६९) जलया मूलद्यः माहेश्वरीयात धाइ । थ्वया पात्र जुइपिं देवगणयात नं मूद्यः धाइ ।
बास
मनूया बास गन जुल उकिया नामं नं मनूयात म्हसीकी । झ्याःसि (१७०) झ्यालय् जक च्वनीम्ह मनूयात धाइ । दः (१७१), यलय्ख्वाः (१७२), लाय्बछेँ (१७३) व भान्सि खलः (१७४) पाय्गःननिइ च्वनी । पांगामि (१७५) पांगां जलय् वयाः भ्यलेपुनेधुंकूगु पुचःयात धाइ । पांगामितय्सं दयेकूगु बस्ती जुयाः पाय्गःननि धाइ । थ्व खँग्वः पांगामि, गः व ननि मुनाः वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – पांगामि – गः – ननि – पाङ्मि – गः – ननि [आदिपदया मध्यस्वरक्षय] – पाङ्मि – गो – ननि [मध्यपदया स्वरवृद्धि] – पाँय् – गो – ननि [आदिपदया नासिक्यवर्ण क्षय] । थुकियात थौंकन्हय् इनाय्ननि धाइ । इन्द्रवीर देवगण व क्वंखिं दाफा भजनया थकालिं तुं दयेकूगुलिं वय्कःया नां दनाः इनाय्ननि जूगु खनेदु ।
तापु (१७६) चपाःगुँ (थौंकन्हय् हात्तीवन धाइ) लिक्क ताँया नापसं छेँ दुपिंत धाइ । ताँया अर्थ पूल, पुया अर्थ नं पूल जुइ । थथे छता हे थुइकीगु निगः खँग्वःयात अतिरेक (Redundancy) धाइ ।
द्यःबु (१७७) जलद्यः कुबीपिंत बिदु बुँ दुपिंत धाइ । धलंसि (१७८) धःया सिथय् च्वनीपिंत धाइ । धोकासि (१७९) ध्वाखाया सिथय् च्वनीपिंत धाइ । बरेख्वात (१८०) धैगु चकंगु बुँक्वाः खः, थन च्वनीपिंत बरेख्वात धाइ ।
बिपु (१८१) नाग दुथाय् च्वनीपिंत धाइ । नागयात पुलांगु नेपालभाषां बि धाइ । नागं दुःख बिल कि थन नागयात पुँइ हाइ । थनया मनूयात विपु धाल । भोतिया (१८२) भोरिया गाःया मनूयात धाइ । मुगःछेँ (१८३) तामुगः चुकया छेँय् च्वनीम्ह मनूयात धाइ । लाय्बछेँ (१८४) लाय्बलिसे स्वानाच्वंगु छेँ खः । व छेँया मनूया लाय्बछेँ कुनां जुल ।

म्हकुचा
मनूया म्हकुचाया बां स्वयाः उकथं हे नां छुनातःगु खनेदु । त्वानाः (१८५) तुति ताहाम्हसित धाइ ।
त्वानाः ताहापिं तःधिकः जुइ । पोपो (१८६) ग्वारामाराम्हसित धाइ । थुपिं तःधिकः नं मखु चीधिकः नं मखु, ठिक्कपिं जुइ ।

विशेषण
कुनां धैगु हे विशेषण खः, तर थ्व कवलय् मात्रा, बानी, बान्की (म्हबां) दुथ्याः । आपा (१८७) या अर्थ यक्व थुइकी । थुकिया अर्थ थुमिके न्ह्याग्गुं आपाः दु धैगु जुइ । तःमि (१८८) या अर्थ यक्व दां दुपिं धैगु थुइ ।

व्यहोरा
उसि (१८९) धैपिं तसकं अल्सिपिं खः । खुसु (१९०) खलःत ज्या याइबलय् तसकं हे लिबाक याइपिं खः । चंख (१९१) खलःत चलाक जक मखु खँ नं चाःहीके फुपिं खः । नकता (१९२) खय्भाय्या खँग्वः खः, थुकिया अर्थ न्हाय्मदु खः । न्यापा (१९३) धैगु न्हाय् दुहां वःपिं अथवा न्हाय् भ्यात्त च्वंपिं खः । न्ह्यः (१९४) न्ह्यलवःया चिहाःगु रूप खः । थुकिया अर्थ थुपिं गन च्वन अन द्यनीपिं खः । पारसिं (१९५) खलः तसकं खँ चाहिकीपिं खँसःपिं खः । हाना (१९६) छखलः जक दु, हाःनाः मदु, गुकिया चीहाकःगु रूप हाना खः ।

म्हकुचा
मनूया आकृति वा बान्कियात खःकथं वा मखुकथं नं म्हसीकी । कालान्तरय् थ्व कुनां जूगु खनेदु । ख्यान्ता (१९७) खलःया म्ह गंसिम्हसित ख्वान्ता धाइ । ग्वाय्मरू (१९८) खलः उमेर जुइधुंकाः नं ग्वाय् मरूपिं मिजंमस्त दुगु खलः खः । मिजंमस्तय् ग्वाय् दाह्री दइगु सामान्य प्रकृति ख । तर शरीरया अन्तःश्राव (Hormone) जुयाः ग्वाय्दाह्री मदैगु अप्राकृतिक जुइ । थ्वयात हे ग्वाय्मरू धाइ । गंसिपिंत सिन्तां धाइगु खःसा जलदेसय् छ्यान्ता (१९९) धाइ । म्ह याउँसे च्वनी ।
पाण्डवया अर्थ पाण्डुया मस्त जुइ । पाण्डुया म्ह व ख्वाः तुयुसे भुइसे च्वनी । वहे पाण्डुयात पान्दः (२००) धाइ । लामख्वाः (२०१) ताहाकःगु ख्वाः दुपिंत धाइ । वसन्त (२०२) आमोद प्रमोदया ऋतु खः । थ्व ऋतुया थें व्यहोरा दुम्ह मनूयात वसन्त नां छुत । वामुछ्याकः (२०३) ख्वाखःया वाउँयात धाइ । पाखाबाली लैं पिनाः ख्वाखः मुंकातःपिंत वामुछ्याकः धाइ । पाखाय् नीमया सिमा नं दइ । थुमिसं भतिभति वैद्यया ज्या नं याइ ।
हांन्याः (२०४) धैगु हां न्यात कि मनूया ख्वाः वँचुसे हाकुसे च्वनाः फ्वंगाःगु ख्वाःयात धाइ । थुज्वःम्ह ख्वाः दुम्ह मनूयात हांन्याः धाइ । थुपिं समावं ख्वाःयापिं जुइ । ह्याउँछ्यं (२०५) ह्याउँपिं मनूतय्त वा ह्याउँख्वाः खलः (२०६) यात नं धाइ । ह्वांह्वां (२०७) मनू ख्वइबलय् पिदनीगु ख्वखना सः खः । वहे सःयात नालाः कुनां तःगु खनेदु ।

स्वभाव
मनूया स्वभाव छुं वस्तुलिसे लनाः धाइगुयात उपमा (Simile) धाइसा वस्तुयात मनूया थासय् तयाबिल धाःसा उपमेय (Metaphor) धाइ । थुज्वःगु प्रयोग नेवाः कुनामय् जूगु खनेदु । अलमल (२०८) क्वःछी मफयाः वालावाला यानाच्वनीम्हसित धाइ । ग्वां (२०९) नवाये हे थाकुम्हसित धाइ । गोज्यां (२१०) ग्वांया मेगु खँग्वः खः । थुकिया अर्थ ग्वाज्यः हे जुइ । थुपिं साफः भजन खलया कजि खः, भजन नं याये सः ।
छोकरां (२११) कर्पिनि खँ न्यनाः ल्वाः जुइम्ह, थःगु छुं बिचाः मयाइम्हसित धाइ । थुकियात खँय्भासं बोकाहा धाइ । छोरां छोकल्होना खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – छोकल्होना – छोकल्होला [लकारीभवन] – छोकल्होरा [रकारीभवन] – छोकल्हरा [स्वरक्षय] – छोकल्रा [अल्पप्राणिभवन] – छोकरा [ल क्षय] – छोकरां [नासिकीकरण] – छोरां [क क्षय] ।
त्यःछि (२१२) प्यमनायात धाइ । प्यमाना नइम्ह वा प्यमाना कालबिल याइम्हसित त्यःछिं नां छुत । धोम्वाः (२१३) छेँया भुतूया ध्वं पिहां वइगु प्वाःयात धाइ । अन च्वनीपिंत ध्वम्प्वाः हे धाइ । मनय् खँ मथाःपिं, अले प्यखेरं नवय्क हाला जुइपिंत क्वतुनेगु ल्याखं ध्वम्वाः धाइ । बुँइ द्यामय् प्वाःखनाः ध्वं च्वनेगु थाय् दयेकातइ, उकियात नं ध्वम्प्वाः धाइ । थ्व उपमेय नं खः ।
नकता (२१४) वा न्हाय्मरुपिं खँल्हायेत लिस्वइपिं मखु । थुपिं छ्यातां वा छ्यान्तां जुइक खँ ल्हाइपिं खः । ख्यान्ता (२१५) छ्यान्तांया पाराडाइम सिफ्ट जूगु खः । उकिं नकतायात ख्यान्ता नं धाइ । नेवाःतय्सं नकता धाइ । न्यापा (२१६) फ्याफः न्हाय्यात धाइ । थुपिं बागः बागः जुइ ।
न्ह्यः (२१७) या अर्थ न्हापा वा सुथन्हापां जुइ । थुपिं सुथ न्हापं दनाः ज्या वनीपिं जूगुलिं न्हिनय् न्ह्यलं ब्वानाच्वनी । थथे न्ह्यलं ब्वइपिंन्त न्ह्यलवः धाइ । थ्व हे खँग्वः न्ह्यःवः, न्ह्यःव, न्ह्यः जुल । थुकियात सुत्रकथं थथे क्यनेछिं – न्हेलवः – न्ह्यःवः [अघोषिकरण] – न्ह्यवः – [क्षतिपूरक] – न्ह्यव [अन्तिमवर्ण क्षय] – न्ह्यः [अश्रुतिकरण] । थुपिं पुखुसि त्वालय् च्वनीगुलिं थुमित पुखुसिखलः नं धाइ (स्वयादिसँ; पुखुसिखलः)।
पुखुसिखलः (२१८) यात न्ह्यः नं धाइ (स्वयादिसँ; न्ह्यः) । थुपिं पुखुसि त्वालय् च्वनीगुलिं थुमित पुखुसि खलः धाःगु खः ।
मगःसिं (२१९) धैगु सीम्ह वा सिथं जुइ । थुकिया चेत दैमखु । जलदेसया मकःसि (२२०) खलःयात प्वः नं धाइ (स्वयादिसँ; प्वः) । सी उइगु व काजक्रिया याःम्ह जुजु हरिश्चन्द्रया बाखं पुराण बाखनय् वइ । थुपिं साः लिक्कया छेँय् च्वनी ।
पारसि (२२१) वा पाल्सि मछिंमछिं खँ ल्हायेगु वा चाःहीकाः खँ ल्हायेगु पहयात धाइ । थथे धाइगुली फारसीतय्संं थें व्यापारी खँ ल्हाइगुयात नं नेपाः गालय् पालसि खँ धाइ । थ्व हे फारसिं पारसि, पारसिं पाल्सि जूगु खनेदु । थुकियात सुत्रकथ थुकथं क्यनेछिं – फारसि – पारसि [अघोषीकरण] – पालसि [लकारीभवन] – पाल्सि [अक्षरक्षय] ।
मछाः (२२२) छाः खँग्वलय् म नकारात्मक न्ह्यतँसा वयाः जुइ, गुकिया अर्थ क्वमालि जुइ । मछाः खलःया मनूत तसकं मछाः धाइ ।
साहुनायः (२२३) खलः नं तसकं नुगः स्याःपिं धाइ । साहु जुइत मनूतय्त तिसी माः धाइ । अझ साहुया नायः जुइमाःसा तसकं कताःम्ह जुइमाः धाइ ।