६ थरी श्रेष्ठ दुने लागू छगू थर कर्माचार्य नं
खः । खय्तला थुमित ब्रम्हू नं धायेगु याः। कर्माचार्यतय्त आचाजु नं धाइ । थुपिं तान्त्रिक पूजा पद्धतिया प्रकाण्ड विद्वान लिसें जुजु व जनता फुक्कसिगु कर्म चले यायेगु जिम्मा कयातःपिं खः ।
बौद्ध वज्रयोगी (वज्राचार्य) व वैदिक पुजारी
राजोपाध्यायतय्सं थें निर्णायक कर्मकाण्ड फुक्क जिम्मेवारी मकाःसां कडा पूजा न्यायेकेमाःसा कर्माचार्यतय्गु मू भूमिका दइ । थुमिसं तलेजु भवानीया सेवा यायेगु जकमखु दुइमाजु, गुह्येश्वरी, पिगंद्यः (आजु अजिमा), भगवती, तलेजु भवानीया कोत छेँय्, टंगालय् च्वंम्ह मनमानेश्वरी न्हिन्हि नित्यपूजा याइ । येँय् तलेजु भवानीयात आगंद्यः कथं पुज्याइ । म्वपताः अजिमाया द्यःपाःलाः आचाजुत स्वनिगःया येँ, यल, ख्वप, थिमि, भ्वँत, पन्ति, धौख्यः, तोखा, सक्व, किपू आदि थासय् थुपिं बसोबास यानाच्वंगु दु ।

काशी भैरवनाथ देगः
ख्वप तःमारि त्वालय्‌ न्यातपोल देगःया खवपाखे आयताकार प्यागोडा देगः दु, व काशी भैरवनाथया देगः खः । थ्व द्यःयात काशी विश्वनाथ धकाः नं धाइ । भैरवया मेमेगु देगः थें थ्व नं आयाताकार जुयाच्वंगु दु ।
देगःया पश्चिम स्वःगु मूलुखा थें च्वंगु थासय्‌ स्वदुवाः लुखा दु । जवंखवं धातुया सिंह दुगु तसकं कलात्मक खनेदुगु थुपिं लुखा मध्ये दथुलुखाया च्वय्‌ छेपु जक दुगु तोलं दु । थन मूलुखायात बछि यानाः च्वय्‌या ब्वय्‌ कलात्मक तोरण व सिंह सहित दुथाय्‌ बःचाधिकःम्ह भैरवया मूर्ति दु । जवय्‌ खवय्‌ च्वंगु लुखाय्‌ ग्वाखं दयेकाः भैरवया मिखा व ल्हाः अले खिचाया सिजःपा छाय्‌पा तयातःगु दु । तर थ्व लुखा धाःसा मखु, थहां वनेगु लुखा लिउने दु ।
च्वय्‌या तँय्‌ तिकिझ्याः तयातःगु दु । वयां च्वय्‌ पौ दु । अनं च्वय्‌या तँय्‌ न्यापाः झ्याः झ्वःलिक तयातयागु दु । आँय्‌पापौ दुगु थ्व देगलय्‌ मुक्कं ५६ पु त्वानाःसिँ दु, गन अप्वः धयाथें मातृका द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । दकलय्‌ च्वय्‌ झ्वःलिक गजू तयाः पताः ब्वयेकातःगु दु ।
थ्व द्यःयात विश्वनाथ धकाः नं धाइ । किंवदन्ती कथं छकः काशीया विश्वनाथ थन बिस्काः जात्रा स्वयेत वल । वयात थन छम्ह तान्त्रिक मिसां भैरव धकाः म्हसीकाः ज्वनेत्यन अले व जमिनय्‌ दुसुनाः बिसिउँ वनेत्यन । अबलय्‌ हे वयागु छ्यं त्वाःल्हानाबिल उकिं थन वयागु छ्यं जक दु । छ्यं जक दुम्ह भैरवयात आकाश भैरव धकाः पुज्यायेगु चलन येँय्‌ नं दु ।
स्थानीय मनूतय्‌सं धाःसा थ्व द्यःयात नासःद्यः धकाः नं पुज्यायेगु याइ । बैशाखं जुइगु बिस्काः जात्राया तःधंगु रथयात्रा थन हे जुइ । भैरःद्यःया न्ह्यःने द्यःखः सालाः थःने वा क्वःने यंकेगु चलन दु । थ्व देगः जुजु जगज्योति मल्लं न्हापा छतँजाः यानाः दयेकातःगुलिइ जुजु भुपतिन्द्र मल्लं १७१७ य्‌ पूर्ण रुप बियाः दयेकल । १९३४ या भुखाचं थ्व देगः दुनेवं हानं जीर्णोद्धार यात । २०१५या भुखाचं खास हे क्षति मजूसां थुकिया जीर्णोद्धार याःगु खः ।

क्वाछेँ भगवती देगः
ख्वप क्वाछेँ त्वालय्‌ भगवती द्यःया देगः दु । तजाःगु फःया द्यःने छतँ जाःगु थ्व देगः ल्वहं व अप्पां दनातःगु दु । थ्व देगलय्‌ छखे खुल्ला दु । पिने न्ह्यःने आधुनिक बुट्टेदार टायल तिकातःगु दु ।
देगः आधुनिक यानातःगु जूसां थनया अष्टमातृका द्यःपिनिगु मूर्ति दुगु कलात्मक त्वानाःसिँ धाःसा झिंच्यागूगु शताब्दीयागु खः । दुने झिंच्याका ल्हाः दुम्ह दुर्गा वा महिषासुरमर्दिनीया तःधिकःगु मूर्ति दु । च्वय्‌ आँय्‌पापौया पलिंचिनाः सामान्य गजू छुनातःगु दु । देगः गबलय्‌ दयेकूगु धइगु अभिलेख मदुसां थन १७१३या अभिलेख लूगु ल्याखं थ्व देगः व स्वयां पुलां जुइगु अनुमान यायेछिं । सिथिनखःबलय्‌ थन तःधंगु मेला जुइ ।

गोमरि गणेश देगः
गोमरि त्वाःया दुवातय्‌ गणेश द्यःया देगः दु । थ्व स्वतँ जाःगु प्यागोडा देगः अप्पां दनातःगु दु । छतँ जाःगु फःया द्यःने दयेकातःगु थ्व देगलय्‌ सिँयागु लुखा कलात्मक जू, अले लुखाया जःखः निज्वः ल्वहंया सिंह थनातःगु दु । दथुइ लुखा तयाः जवय्‌ खवय्‌ झ्याः पिकयाः च्वय्‌ गं खायातःगु दु । लुखाया दथुइ सिँयागु कलात्मक तोलं दु । छखे जक अंगः तयाः स्वखें खुल्ला गर्भगृह दुने गणेशया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । च्वय्‌या तल्ला नं अथे हे कलात्मक खनेदु, अले त्वानाःसिँइ गणेश व भैरवलिसें थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति दु । अले दकलय्‌ च्वय्‌ सिजःपौ चिनातःगु दु । थ्व देगः वि.सं. १६५०य्‌ दयेकातयेधुंकल धयागु थनया छगू अभिलेखं प्रमाणित यानाच्वंगु दु । थन बिस्काःबलय्‌ जात्रा जुइ ।

चुपिंघाट पशुपतिनाथ शिव देगः
ख्वप चुपिंघाटय्‌ ल्वहं व अप्पा छ्यलाः दयेकातःगु न्हूकथंया पशुपतिनाथ शिव देगः दु । थ्व देगलय्‌ प्यखेरं खुल्लागु लुखा दु अले हरेक लुखाया च्वय्‌ ल्वहंया छेपु दुगु तोलं दु । दुने ल्वहंया शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । च्वय्‌ तजाःगु कार्नेस पिकयाः द्यःने प्यकुनय्‌ प्यंगः बुर्जा तयातःगु दु । अप्पां दनाः पलेस्वां भपुइकातःगु बांलुइक पौ दनाः देगलय्‌ गजू छुनातःगु दु । थ्व दे
गः १८७९ य्‌ हर्ष नारायण धौभडेलं दयेकूगु धइगु अभिलेख दु ।

चुपिंघाट नारायण देगः
ख्वप चुपिंघाटय्‌ नारायणया प्यागोडा शैलीया देगः दु । थ्व स्वतँ जाःगु प्यागोडा देगः स्वतँ जाःगु फःया द्यःने दनातःगु दु । थहां वनेत ल्वहंया स्वाहाने दु । झिंनिगः थांया दुने गर्भगृह दु ।
अप्पां दनातःगु थ्व देगलय्‌ सिँयागु कलात्मक लुखा दु । दुने नारायणया मूर्ति दु । त्वानाःसिँ सामान्य जूसां कुनय्‌ कलात्मक कुंसल दु । दुने नारायणया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । च्वय्‌या तल्ला नं अथे हे दु, अले आँय्‌पापौया द्यःने गजू छुनातःगु दु । थ्व देगः थबलय्‌ दयेकूगु धइगु दसि बीगु शिलापत्र आदि अभिलेख छुं मदु । थुकिया जीर्णोद्धार वि.सं. १९३४ धुंकाः जूगु खनेदु ।

चुपिंघाट शिव देगः
ख्वप चुपिंघाटय्‌ ल्वहं अप्पायागु न्हूकथंया पशुपतिनाथ शिव देगः दु । स्वतँ जाःगु फःया द्यःने दनातःगु थ्व देगलय्‌ प्यखेरं च्वंगु लुखाया च्वय्‌ ल्वहंया छेपु दुगु तोलं दु । दुने ल्वहंया शिवलिङ्ग दु । च्वय्‌ तजाःगु कार्नेस पिकयाः द्यःने प्यकुनय्‌ प्यंगः बुर्जा तयातःगु दु । अप्पां दनाः गं बांलूगु पौ दु ।
बिस्काः जात्राबलय,् मोहनिया प्यन्हुकुन्हु, कतिंपुन्हिकुन्हु व सिलाचःह्रेबलय्‌ थन मेला जुइ । थबलय्‌ मनूत थन क्वसं च्वंगु हनुमन्ते खुसिइ म्वःल्हुयाः महाद्यः दर्शन याःवइ ।

जयबाराही द्यःछेँ
ख्वप तेखाचो त्वालय्‌ जयबाराही द्यःया द्यःछेँ दु । लँसिथय्‌ लाःगु थ्व संरचना सामान्य मनूतय्‌गु आवासीय छेँ थें च्वं । तर थुकिया लुखा झ्याःया उत्कृष्ट कलाकृतिया कारणं थ्व विशेष खनेदु । न्ह्यःने स्वदुवाः सिँया कलात्मक लुखा दु, प्रत्येक लुखाया च्वय्‌ सिँया तोलं दु । अथेसां दथुया लुखा जक चायेकेगु यानातःगु दु । वयां च्वय्‌ स्वपाः तिकिझ्यालय्‌ नं अथे हे तोलं दु । वयां च्वय्‌ स्वपाः तपाःगु व निपाः चिपाःगु यानाः न्यापाः झ्याः दु ।
द्यःने मातृकागणसहितया मूर्ति कियातःगु त्वानाःसिँ दु । थन बिस्काःबलय्‌ व गुंपुन्हिबलय्‌ स्थानीय मनूत द्यः पुज्याःवइ ।

जेथा गणेश देगः
ख्वपय्‌ चाभारा दयेकीगु त्वाः भोलाछेँ त्वालय्‌ जेथा गणेशया देगः दु । देगः चिकीचाग्वः अले नितँजाः प्यागोडा शैलीं दयेकातःगु दु । प्यंगः थांया भरय्‌ दयेकातःगु थ्व देगलय्‌ दथुइ मूलुखा दुसा जवय्‌ खवय्‌ झ्याः थें चायेकातःगु दु । थुकिया सिँया तोलं व त्वानाःसिँइ गणेश, भैरव व अष्टमातृकापिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । थ्व देगः थनया चाभारा दयेकीपिं कुमाःतय्‌सं दयेकूगु धाइ । उकिं हे थन कुमाःतय्‌सं हे विशेष पुजा याइ । बिस्काःबलय्‌ थन विशेष पुजा जुइ ।

तीलमाधव नारायण देगः
ख्वप तःमारिइ न्यातपौ देगःया चुलिंचू चुकय्‌ दुने तीलमाधव नारायण देगः दु । थ्व चिग्वःगु नितँ जाःगु प्यागोडा शैलीया देगः ल्वहं व अप्पां दनातःगु दु । पश्चिम स्वाःगु थ्व देगःया दथुइ धातुयागु कलात्मक लुखा दु । उकिया द्यःने च्वंगु तोलनय्‌ द्वहंया द्यःने प्याखं हुलाच्वंम्ह नासःद्यःया मूर्ति दु । पिने धाःसा आधुनिक टायल तिकातःगु दु ।
त्वानाःसिँइ विष्णुलक्ष्मी व थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति दु । दुने तीलमाधव नारायणया दुने झिंनिगूगु वा झिंप्यंगूगु शताब्दीयागु ल्वहंया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु ।
च्वय्‌या तल्ला नं अथे हे कलात्मक खनेदु अले पौ लीयागु दु । अथे हे यानाः द्यःने गजू छुनाः पताः ब्वयेकातःगु दु । थन क्वातिपुन्हि व घ्यःचाकु संल्हूबलय्‌ तःधंगु मेला जुइ ।

नासमना ज्योतिर्लिङ्ग शिव देगः
ख्वपया नासमना त्वालय्‌ लँसिथय्‌ ज्योतिर्लिङ्ग शिव देगः दु । थ्व देगःयात नेपालमण्डलय्‌ दुगु मुख्य ६४ गः शिवलिङ्ग मध्ये छगः खः धकाः नालातःगु दु । चिग्वः जूसां तजाःगु थ्व देगः शिखर शैलीइ दयेकातःगु दु । चिद्वाःगु छद्वाः लुखा दुगु व गनं हे झ्याः मदुगु देगः कलाया हिसाबं सामान्य खनेदु । आः द्यःनें प्लास्टर यानाः तुयुगु रंग नं थन पानातःगु दु । भाद्रसुदि ७ कुन्हु थन मेला जुइ । अबलय्‌ मनूत नापसं च्वंगु मंगल पुखुलिइ म्वःल्हुयाः थन दर्शन यायेत वइ । थ्व देगः गबलय्‌ दयेकूगु धयागु सीमदुसां वि.सं. १९३४ धुंकाः जीर्णोद्धार यानातःगु खनेदु ।

न्यातपोल देगः
ख्वपया जक मखु स्वनिगःया हे दकलय्‌ तजाःगु देगः थनया तःमारि त्वालय्‌ अवस्थित दु । जाः व कलाकारिताया ल्याखं नं थ्व देगः स्वनिगःया दकलय्‌ बांलाःगु देगः खः । थ्व देगःयात स्थानीय भासं ङातापोल्हँ धाइसा गैर नेवाःतय्‌सं थुकियात पाँचतल्ले मन्दिर नं धयाच्वंगु दु ।
न्यातजाः फःया द्यःने उत्कृष्ट काष्ठकलां जाःगु थां व झ्याः लुखा नापं दुगु थ्व वर्गाकार प्यागोडा शैलीया देगः खः । जमिननिसें च्वय्‌ द्यःयाथाय्‌ तक तस्वाःगु ल्वहंया स्वाहाने तयातःगु दु । उकिया जःखः मल्लयोद्धा, किसि, सिंह, शार्दुल व सिंहिनी–ब्याघ्रिनीपिं तयातःगु दु । देगःया चाकःलिं नीपु बांबांलाःगु थां थनाः उकिया दथुइ चा व अप्पां देगः दनातःगु दु ।
प्यखे प्यंगू लुखाया च्वय्‌ महिषासुरमर्दिनीया मूर्तिलिसें तोलं तयातःगु दु । विशेष दिनय्‌ जक थन तान्त्रिक कथं पुजा जुइ । थ्व देगःयात सिद्धिलक्ष्मीयागु देगः धायेगु याः । थनया न्यातँपौलय्‌ थी थी देवदेवीपिनिगु मूर्ति कियातःगु त्वानाःसिँ दु । थ्व दक्वं यानाः १०८ पु दु । थ्व देगः ३३मीटर तजाः ।
थ्व देगःया निर्माण जुजु भुपतिन्द्र मल्लं दयेकेबिउगु खः । थ्व देगः दयेकेत छालिङ, जीतपुर, बागेश्वरी, सक्व, चांगु, गोकर्ण, पन्ति आदि थासं कालिगढत वःगु धाइ । दयेके सिधयेवं थन येँयापिं यलयापिं नापं यानाः मुकं नीस्वद्वः मनूतय्‌त सःताः भ्वय्‌ नकूगु धयागु अभिलेख दु ।
वि.सं. १९९० या भुखाचं थुकिया छतँ दुंगु खःसा वि.सं. २०७२ या भुखाचं थुकिइ खास हे क्षति मयाः अथेसां नगरपालिकाया ग्वाहालिं थुकिया सम्भारज्या क्वचाःगु दु । थ्व देगः दयेके न्ह्यः थन भैरवया देगः दयेकूगु अले व द्यः कोप जुइवं वयात शान्त यायेत थन सिद्धिलक्ष्मी स्थापना यायेत थ्व देगः दयेकूगु धायेगु चलन दु । बिस्काः व सापारु थज्याःगु मू मू जात्रा थ्व हे देगः न्ह्यःने न्ह्याकेगु याइ ।

पुजारी मठ
ख्वप तचपाल त्वालय्‌ दत्तात्रय देगःया लिउने झिंन्यागूगु शताब्दीया पुजारी मठ दु । सुं द्यःयात फ्यानातःगु संरचना मखुसां थ्व ख्वपया जनजीवनलिसे स्वानाच्वंगु दु, अले उकिया धार्मिक व सांस्कृतिक महत्व दु । छतँ जाःगु फःया द्यःने चा व अप्पां दनातःगु थ्व छखा छेँ खः । थ्व मठ जुजु यक्ष मल्लया पालय्‌ गोसाइ गुरुबक्श गिरी नांयाम्ह छम्ह व्यापारीं दयेकेबिउगु धकाः धाइ । थ्व मठ यक्ष मल्ल सीधुंकाः वि.सं. १५४३य्‌ खुल्ला यानाबिल । थनया आयस्ता चन्द्र शमशेरया पालय्‌ तक सँदेसं वइगु धाइ ।
उत्तर दक्षिण ३४ मिटर व पूर्व पश्चिम २३ मिटर चकनाच्वंगु थ्व मठया निगू मोहडाय्‌ नं उत्कृष्ट झ्याः छुनातःगु दु । उत्तर स्वःगु मोहडापाखे सिँया कलात्मक लुखा दु । च्वय्‌ तपाःगु व चिपाःगु तिकिझ्याः तयाः वयां च्वय्‌या तँय्‌ न्यापाः दुगु विशेष कथंया झ्याः दु । ख्वपया हे म्हसीका जुयाच्वंगु म्हय्‌खाझ्याः थ्व हे मठय्‌ दु । च्वय्‌ आँय्‌पापौ तयाः उकिया द्यःने हानं छतँ तयाः उकिया द्यःने पौ छुनातःगु दु । थ्व मठय्‌ लिउने चुक नं दु । दुने चुकय्‌ शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । उकियात विश्वेश्वर महाद्यः धाइ । थ्व संरचनायात ख्वपया हे दकलय्‌ बांलाःगु मध्ये छगू धयातःगु दु । तर थुकिया मुख्य प्रयोजन छु धयागु स्पष्ट मदु । अथें स्वयेबलय्‌ थ्व दत्तात्रय देगःया पुजारीं पुजारीत च्वनेगु नितिं दयेकेबिउगु वा संन्यासीत च्वनेगु थाय्‌ जक थें च्वं । युवराज वीरेन्द्रया पालय्‌ पाहां जुयाः वःम्ह जर्मनीया प्रधानमन्त्रीं थुकिया महत्व थुयाः थःगु हे ग्वाहालिं थुकिया जीर्णोद्धार यानाः सन् १९७९ इ रानी ऐश्वर्ययात थुकिया ताःचा लःल्हानाबिल । थुकियात आः काष्ठकला संग्रहालयकथं विकास यानातःगु दु ।

बाराही अजिमा देगः
ख्वप तेखाचो त्वालय्‌ धुमबाराहीया देगः दु । थुकियात धुम अजिमा व बाराहीस्थान नं धायेगु याः । प्यखेरं खुल्लागु थासय्‌ निम्ह ततःधीपिं ल्वहंया सिंह पाः च्वनाच्वंथाय्‌ छतँ जाःगु आँय्‌पापौया देगः दु । सिंँयागु कलात्मक थां तयाः लुखा दयेकाः द्यःने सिँया हे खुगू कलात्मक तोरण तयातःगु दु । नां धुमबाराही जूसां थ्व शाक्त मत कथंया मातृकादेवी खः । अथे जुयाः थनया त्वानाःसिँइ भैरव व मातृकापिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । अथे हे च्वय्‌या तल्लाय्‌ कलात्मक तिकिझ्याः नं दु ।
देगः दुने निराकार शिलायात बाराहीया रुपय्‌ पुज्यायेगु याइ । देगलय्‌ सन् १६७२या अभिलेख दुगु ल्याखं थ्व देगःया स्थापना व स्वयां न्ह्यः जूगु खनेदु । थन मोहनि पाहांचःह्रे व बिस्काःबलय्‌ जात्रा जुइ ।

भिंद्यः देगः
ख्वप तचपाल त्वालय्‌ दत्तात्रय देगःया चुलिंचू आयताकारया भिंद्यःया देगः दु । मेमेगु देगः स्वयां पाक्क छेलिइ सतःथें त्वःताः च्वय्‌या तँय्‌ जक द्यः स्थापना यानातःगु दु । जमिन स्वयां च्वय्‌ दलान थें वा सतः थें पिकयाः जनसाधारणयात नापलायेगु थाय्‌ बियातःगु दु । थनया दक्वं थां उत्कृष्ट काष्ठकलाया नमुना खः । वयां च्वय्‌ दुछिं हे तिकिझ्या थज्याःगु क्वस्वकातःगु झ्याः झ्वःलिक दु । दुने भिंद्यःया चायागु मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । गुम्हेस्यां थुकियात महाभारतया पात्र भीमसेन खः धाइ, गुम्हस्यां मखु, थ्व नेवाःतय्‌ बिस्कं द्यः भिंम्ह द्यः खः, अले थन पुजा यातकि व्यापार व्यवसायय्‌ फलिफाप जुइ धाइ । थन आँय्‌पाया पौ चिनातःगु दुसां वयां च्वय्‌ सिजःपौ चिनातःगु दु । वयां च्वय्‌ झ्वःलिं न्हय्‌गः गजू व पताः छानातःगु दु । मंसिर महिनाय्‌ थ्व द्यःयाथाय्‌ मेला वा जात्रा जुइ । थन कुस्ले थरयापिं पुजारी जुयाच्वंगु दु । होलिबलय्‌ नं थन पुजा जुइ । थ्व द्यःया विशेष महत्व थन होलीबलय्‌ जुइगु पुजाया कारणं दु । होलिबलय्‌ थन मिजंया लिङ्ग आकारया सिँ यखानाः पुज्यानातइ । उकियात ह्याउँगु कापतय्‌ ह्वखनाः
दुछ्वयातइ । गुम्हस्यां थुकियात भीमसेनया लिङ्ग व ह्वगंगु कापःयात द्रौपदीया योनी धकाः धयाच्वंगु दु । होलिबलय्‌ थ्व लिङ्गयात खुसिइ यंकाः सिलाहयेगु चलन दु । ख्वपय्‌ परदेशी भीमसेन, याँछेँ भीमसेन व थ्व तचपाल भैरवयात विशेष महत्व बियाः पुज्यायेगु याइ ।

माहेश्वरी देगः
ख्वप वडा नं ८ माहेश्वरी घाट सिथय्‌ माहेश्वरी देगः दु । खुसि सिथय्‌ च्वंगु सतः थें च्वंगु थ्व छतँ जाःगु सामान्य देगः मेमेगु देगः स्वयांं पाः । देगःया छखे जक अंगः दुसा स्वखें खुल्ला दु । न्ह्यःने प्यंगः थांया भरय्‌ पौ छुनातःगु दु । आँय्‌पापौ छुनाः द्यःने गजू छुनातःगु दु । दुने तःधिकःम्ह महिषासुरमर्दिनीया लिसें मेमेपिं द्यःपिनिगु मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु ।
थ्व देगः वि.सं. १७४६ य्‌ रणजीत मल्लया
पालय्‌ दयेकूगु धयागु अभिलेख दु । सन् १९५९इ थुकिया जीर्णोद्धार जूगु खःसा छुं ई न्ह्यःतिनि हे भक्तपुर नगलपालिकाया पहलय्‌ थुकिया जीर्णोद्धार क्वचाःगु दु ।

यःसिंख्यः भद्रकाली देगः
ख्वप यःसिंख्यलय्‌ भद्रकाली द्यःया देगः दु । पीठ थें च्वंगु थ्व छतँ जाःगु सामान्य देगः चिग्वःसां कलात्मक खनेदु । देगःया छखे जक अंगः दुसा स्वखें खुल्ला दु । न्ह्यःने प्यंगः थांया भरय्‌ पौ छुनातःगु दु । न्ह्यःने स्वदुवाः लुखा दु, अले दथुया लुखाया च्वय्‌ सिँया कलात्मक तोलं दु । मेमेगु पीठ देगलय्‌ थें थन नं रुप दुगु मूर्ति मदु, रुपविहीन शिलायात भद्रकाली द्यः नालाः स्थानीय मनूतय्‌सं पुज्याना वयाच्वंगु दु । पौ दिकेत सामान्य कलात्मक त्वानाःसिँ तयातःगु दु । द्यःने आँय्‌पापौ तयाः द्यःने गजू छुनातःगु दु । थ्व देगः गबलय्‌ दयेकूगु धइगु अभिलेख मदुसां पीठया रुपय्‌ थन यक्व न्हापांनिसें हे पुज्याना वयाच्वंगु खनेदु । वि.सं. १९९० या भुखाय्‌ लिपा थुकियात जीर्णोद्धार यानाः आःया स्वरुपय्‌ हःगु खः ।

यःसिंख्यः भिंद्यः देगः
ख्वपया यःसिंख्यलय्‌ भिंद्यःया छगः खुल्लागु देगः दु । दबू थज्याःगु संरचनाया द्यःने तःधिकःम्ह भिमसेनया मूर्ति धंकातःगु दु । नां भिंद्यः धाःसां थन भिंद्यःया लिसें मेमेपिं द्यःपिं नं झ्वःलिक थापना यानातःगु दु । थ्व थाय्‌ स्वयम् हे नं ख्वपया सांस्कृतिक व धार्मिक सम्पदाकथं ब्वयेबहगु धरोहर खः । दछिया छकः थन बिस्काःबलय्‌ यःसिं थनेगु व क्वःथलेगु याइ ।

रामघाट राम देगः
ख्वप रामघाटय्‌ राममन्दिर नांगु देगः दु । शिखर शैलीइ दयेकातःगु थ्व देगः मेमेगु देगः स्वयां पाः । छतँ जाःसां तजाःगु देगः दयेकातःगु दु । मूलुखाया न्ह्यःने सिजःपौ दुसा जवय्‌ खवय्‌ टायलया पलिं चिनातःगु दु । वयां च्वय्‌ मेथाय्‌ यक्व मदु कथं शिखर थें तःजायेक थहां वनाः च्वय्‌ स्वंगः गजू तयातःगु दु । थ्व स्वयेबलय्‌ दक्षिण भारतया गोपुरम् शैलीलिसें ज्वःलाः । दुने नीगूगु शताब्दीया दुरुल्वहंया राम सीता व लक्ष्मणया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु ।
देगःया लिसें अन जःखः मेमेगु नं हिन्दू देगः व सतः नं दु । अन लूगु अभिलेख कथं थ्व देगः गबलय्‌ दयेकूगु धइगु स्पष्ट मदुसां सन् १९१९य्‌ थ्व देगःया धार्मिक ज्या न्ह्याकेत कृष्णमान प्रजापतिं गुथि तयाथकूगु खनेदु ।

सुकूध्वाखा मठ
ख्वप सुकूध्वाखा त्वालय्‌ लँसिथय्‌ ताःहाकःगु पुलांगु छेँ दु । थ्व ऐतिहासिक सुकूध्वाखा मठ खः ।
लँसिथय्‌ लाःगु थुगु मठया छेलिइ दलान पिकयातःगु दु । मातनय्‌ तपाःगु व चिपाःगु तिकिझ्या तयातःगु दु । अनं च्वय्‌ न्हय्‌पाः झ्याः दुगु कलात्मक क्वस्वःझ्याः तयाः छाय्‌पियातःगु दु । थन दुने प्यखेरं कलात्मक झ्याः लुखा दुगु छेँलिसेंया चुक दु ।

उमामहेश्वर, विष्णुनारायण, विश्वरुपनारायण व बराह द्यः
द्वाल्खा भिंद्यःया देगःया उत्तरपाखे प्यपा ल्हाः दुम्ह बराह विष्णु द्यः, च्यापा ल्हाः दुम्ह नारायण उमामहेश्वर, प्यपा ल्हाः दुम्ह विष्णु द्यः, बाराही, पूर्वपाखे निपा ल्हाः दुम्ह विष्णु द्यः, प्यपा ल्हाः दुम्ह बाराही द्यः, प्यपा ल्हाः दुम्ह विष्णु द्यः, निपा ल्हाः दुम्ह भिंद्यः व निपा ल्हाः दुम्ह बाराही द्यः दु पःखाःया अंगलय्‌ प्यपुंका तःगु दु । न्हापा थन थासय्‌ उमामहेश्वर व कालिञ्चोक भगवती जक दुगु खः । मेमेगु थाय्‌या देगः दुना वःगुलिं थुपिं मूर्तित थन तयातःगु खः ।

कालिञ्चोक भगवती
च्वय्‌ बियागु द्यःपिनि दथुइ हे कालिञ्चोक भगवतीया धकाः त्रिशूल प्वाँय्‌प्वाँय्‌ तयाः मानेयानाच्वंगु दु । कालिञ्चोक भगवतीया मूर्त आकृति धाःसा मदु । भगवतीया ज्वलंया रुपय्‌ नं वया चिचीहाकगु गदा व त्रिशूलयात हे पुजा याइगु खः । थन कालिञ्चोक भगवती धकाः स्थापना जूगु गबलय्‌ धकाः छुं अभिलेख मदु अय्‌सां परापूर्व कालंनिसें स्थापना जूगु धकाः विश्वास यानातःगु दु । मोहनिया फुलपातीकुन्हु दुगुचा बलि बीइगु चलन दु ।

कालीदेवी
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं. ४ स्थित भीमेश्वरया पूर्वउत्तर काँलर वनया सिथय्‌ नितजाःया देगः छगः दु । थ्व देगः भीमेश्वरया देगलं त्रिपुरासुन्दरी वनेगु लँपुइ लाः । देगःया न्ह्यःने लिउने खालि थाय्‌ दु । नितँजाःया देगलय्‌ च्वय्‌या तल्लाय्‌ कालीया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । प्यखेरं अप्पां दनातःगु देगःया च्वय्‌ लीया गजू तयातःगु दु । देगःया क्वसं स्वाहानेया जवंखवं हाकुगु ल्वहंया गणेश, महाद्यः व मेम्ह छम्ह द्यः स्थापना यानातःगु दु । देगःया पूर्वपाखे भजन यायेत व दर्शनार्थीतय्‌त च्वनेत फल्चा दयेकातःगु दु ।
न्हापा देगः जीर्ण जूगु अवस्थाय्‌ मूर्ति खुयायंकल । लिपा लुइकाः स्थापना यात । हानं वि.सं. २०५० सालय्‌ मूर्ति व देगः जवंखवं तयातःपिं सिंह खुयायंकल । सिंह लुल, तर मूर्ति लुइके मफुत । अले संस्थापक दुजःपिन्सं २०५७ सालय्‌ सिमेन्टया पक्की देगः दयेकल ।
स्वामी सदानन्द काली बाबाया नेतृत्वय्‌ भारतया बनारसय्‌ कालीया मूर्ति दयेकाः स्थापना यात । न्हापा थन जवंखवं ढलोटया प्यपा ल्हाः दुम्ह सिंह तयातःगु खःसां थौकन्हय्‌ व मदयेधुंकल । संस्थापक दुजःपिन्सं जिन्सी, जग्गा व पुजारीया समेत व्यवस्था यानातःगु दु । द्वाल्खावासिं तःतःधंगु नखःचखः बलय्‌ नैवेद्यः तया पुजा याइ । भीमेश्वर गुथिपाखें मोहनिबलय्‌ पुजा छ्वयाहइ । सांस्कृतिक जात्रा जुइबलय्‌ थन नं हयेगु चलन दु । अक्षय तृतीयाकुन्हु कालीया मूर्तियात बाजागाजा तयाः जात्रा याइगु चलन दु ।

कृष्णद्यः
भिंद्यः देगःया पूर्वउत्तर कुंचाय्‌ थ्यंमथ्यं डेढ फुटया कृष्णद्यःया ल्वहंया मूर्ति दु ।

गणेद्यः
द्वाल्खा, भीमेश्वर नगरपालिकाया थीथी थासय्‌ आपालं गणेद्यः दु । व मध्ये वडा नं. २ गणेश त्वाःया गणेद्यःयात प्रमुख कथं कयातःगु दु । थ्व हे द्यःया नामं त्वाःया नां छुनातःगु दु । थ्व देगः गबलय्‌ सुनां दयेकल उकिया अभिलेख मदु । गणेद्यः कथं ल्वहंयात प्रतीक कथं पुजा यानातःगु दु । देगःया छचाःखेरं पःखाः दु । न्ह्यःने लुखा तयाः जवंखवं गं तयातःगु दु । थ्व शिवलिंग आकारया ल्वहंया गजू दूगु जमिनय्‌ स्वानाच्वंगु देगः खः । द्यःया जवंखवं लीया पलेस्वां हःया स्वांमालं कुइकातःगु दु ।
न्हापा गणेद्यःया न्ह्यःने लीया न्यागू न्यागू जाकि तयेगु व नैवेद्य तयेगु पात्र दुगु खःसां आः व नं मदयेधुंकूगु दु । गणेद्यःया जवय्‌ लीया गणेद्यः छम्ह दु । वयां क्वय्‌ लीपाताय्‌ अभिलेख च्वयातःगु दु । ल्वहंया गणेद्यःया जवंखवं गं दु । व बाहेक मेमेपिं द्यःया मूर्ति दु । मू द्यःयायात घेरे यानातःगु पःखाःया जवंखवं ल्वहंया नागया छ्यं दु । गुगु न्हापा पूर्व पश्चिम स्वकातःगु खःसा लिपा जीर्णोद्धार लिपा दक्षिण स्वकाः तःगु दु । १५० दँ न्ह्यः वडा नं. २ हपिचा त्वाःया गम्भीरमान श्रेष्ठ द्वारें न्हापा ढलोटया ६ इन्चया गणेद्यः स्थापना यानाः खुफा (६ पाथी) कःनि सइगु बुँ समेत बिया न्हिथं सुथय्‌ म्वाहालि पुइकेगु बन्दोबस्त याकातःगु खः । थौंकन्हय्‌ म्वाःलि पुइगु ज्या मजुइ धुंकल । उम्ह ढलोटया गणेद्यः नं वि सं २०६६ सालय्‌ खुयायंकल । लिपा हानं लुइकल । आः धाःसा गणेद्यःया प्रतीक कथं ल्वहं जक दु । द्वाल्खाय्‌ छुं नं ततःधंगु पुजा यायेबलय्‌ न्हापां थुम्ह गणेद्यःयाथाय्‌ निं पुजा यायेमाःगु चलन दु ।

गुर्कोटया महाद्यः
क्वय्‌च्वंगु त्वाःया गुर्कोट त्वालय्‌ नं उत्तरपाखे ल्वहं हे ल्वहंया पःखालं छचाःखेरं देगः दयेकातःगु चिग्वःगु महाद्यः दु । प्यकुंलाःगु थ्व देगःया पश्चिमपाखे लुखा दु । गन रेलिंगया खापा तयातःगु दु । देगःया च्वय्‌ शिवलिंग थें च्वंक अप्पाया हे गजू छुनातःगु दु ।
देगः दुने शिवलिंग महाद्यः स्थापना यानातःगु दु । द्वाल्खाय्‌ ल्वहंयात अप्पाकथं छ्यलाः दयेकातःगु थ्व हे छगः जक देगः दु ।

चुल्काप्सी (चूडामणि)
भिंद्यःया पूर्वपाखे देगः दुने सिँयागु स्तम्भ थनातःगु दु । थुकियात द्वाल्खाली स्थानीय भासं चुल्काप्सी धाइ । चुल्काप्सीया दकलय्‌ च्वय्‌यागु ब्वय्‌ सिजःयागु महाद्यःया मूर्ति तयातःगु दु । भिंद्यःयात बलि बीबलय्‌ महाद्यःया अंश थ्व हे चुल्काप्सीइ च्वनी धइगु जनधारणा दु । देगःया ह्याउँ व तुयु कापः थ्व हे चुल्काप्सी चिनातइ । थ्व चुल्काप्सी त्वःधुल धाःसा विधिपूर्वक मेगु मतःतले बलि बी मज्यू धइगु गुथियारतय्‌गु धारणा दु ।
चुल्काप्सी न्हूगु तयेत नं सिमा ध्यनेगु व तयेगु सकतां ज्याया नितिं साइत स्वयाः तान्त्रिक विधिं पुजा व बलि बीमाःगु चलन दु ।
ने. सं. ७७४ (वि. सं. १७११) जुजु प्रताप मल्लया पालय्‌ प्रधान भिंख्वार भारो, शिवराम भारो व द्वाल्खाया पञ्च प्रधानपिं जानाः चुल्काप्सी स्थापना याःगु धइगु अभिलेख भीमेश्वर भण्डारय्‌ दु । थ्व तःक्वः मछि क्वःदले धुंकल धाःसा दकलय्‌ लिपा वि. सं. २०७० साल चैत २५ गते हाकनं न्हूगु चुल्काप्सी थंगु खः ।

जटेश्वर महाद्यः
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं ४ दुंगल त्वालय्‌ नसु वनेगु दुवातय्‌ उत्तरपाखेया अंगलय्‌ लिधंकाः दयेका तःगु देगः दु । थ्यंमथ्यं डेढ फुटया प्यकुंलाःगु ल्वहंया द्यःने महाद्यःया मूर्तियात अंगलय्‌ थी कथं थ्व मूर्ति तयातःगु दु । प्यपा ल्हाः, जटा व दारी सहितया थुगु मूर्तियात जटेश्वर महाद्यः धायेगु याइ । थुगु मूर्तियात जटेश्वर धायेगु याःसां थ्व जटेश्वर हे खः मखु धकाः यकीन याना तःगु मदु ।

जोगिनदेउ (बज्रयोगिनी)
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं. २ दुनेया पाखलातीइ भीमेश्वर वनेगु प्रवेशद्वार दु । उत्तरपाखेया लँपुसिथय्‌या चउर पिनेया तगिनय्‌ जोगिनदेउया भग्नावशेष देगः दु । उगु चउरय्‌ पश्चिमपाखे ल्वहंया स्वाहाने व दुहांवनेत ल्वहंया हे थां तयाः दयेकातःगु प्रवेशद्वार दु, गुगु भग्नावशेषया अवस्थाय्‌ दु । थुकिं अनुमान यायेफु कि न्हापा थन प्यखेरं ल्वहंया पःखाः दनाः देगः दुने तयाः दयेकातःगु खः । लँ सिथय्‌ लाःगु थुगु देगःया पूर्ण देगः मदु । दक्षिणपाखे स्वकाः दयेकातःगु थुगु देगः शिखरशैली कथं निखें ल्वहं च्वामुकाः देगःया रुप
बियातःगु दु । ल्वहंया प्यंगू मूर्ति दु । गुकी बाराही रुपया व मेमेगु स्वंगू सामान्य मूर्ति दु । व हे मूर्तियात जोगिनदेउ धायेगु याइ ।
स्थानीयभाषाय्‌ बज्रयोगिनीयात हे जोगिनदेउ धाइ । बेतालय्‌ दनाच्वंम्ह अग्निपात्र व खड्ग ल्हातय्‌ ज्वनातःम्ह बाकू दलाच्वंम्ह महाकालया मूर्ति दु । जोगिनदेउया स्थापना गबलय्‌, सुनां दयेकल उकिया आधिकारिक प्रमाण मदु । नित्यपुजाया नं व्यवस्था मदु । मनूतय्‌त गबलें जोगिनदेउ नं पुनाहल धाइगु बखतय्‌ थन पुजा याः वनेगु या । मू मू नखःचखःबलय्‌ नैवेद्यः तयाः स्थानीयत पुजा वनेगु यानाच्वंगु दुसा मोहनिबलय्‌ भीमेश्वर गुथिपाखें पुजा वनेगु चलन दु । वि.सं २०७० सालपाखे समाजसेवी शान्तकृष्ण श्रेष्ठया पहलय्‌ उत्तरपाखे पःखाः दयेकूगु खः । जोगिनदेउया क्वसं हे लँसिथय्‌ ल्वहं हे ल्वहंतं दयेकातःगु बौद्ध स्तुप छगः नं दु, गुकी बुद्धया मूर्ति मदु ।

त्रिपुरासुन्दरी
स्वंगू लोकया अधिपति त्रिपुरासुन्दरी देवी (भगवती) या देगः द्वाल्खा भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं. ४ य्‌ लाः । थ्व देगः द्वाल्खा भिंद्यःया पूर्वपाखे २०० मीटरया दूरी दु । थ्व द्वाल्खा बजाःया पूर्वपाखेया जंगललिक्क लाःगु देगः खः । थ्व देगःयात प्यखेरं ल्वहंया पःखालं घेरेयानातःगु दु । स्वतँजाःया देगलय्‌ थहां वनेत ल्वहंया स्वाहाने निखें थहां वनेजिइक दयेकातःगु दु । मूलुखा पश्चिम पाखे स्वयाच्वंगु दु ।
दकलय्‌ न्हापांगु छेलि जुल । अनं मातं तल्लाय्‌ वनेत सिँयागु स्वाहाने दु । मातं तल्लाय्‌ हे श्री त्रिपुरासुन्दरी दु । मू द्यःया लुखाय्‌ तोरण तयातःगु दु । उगु तोरणय्‌ गणेश, कुमार, भैरव व दथुइ भगवतीया मूर्ति तयातःगु दु । अन दुने हे मू त्रिपुरासुन्दरी दु । लुखाय्‌ तासया धकिं तयातःगु दु । जवय्‌पाखे त्रिपुरासुन्दरीया प्रतिमूर्ति लीया मूर्ति दु । मातं तल्लाया हे दक्षिणपाखे हे त्रिपुरासुन्दरी भगवतीया काय बटुक भैरव दु ।

दुंगल त्वाःया विष्णुनारायण
त्रिपुरासुन्दरीं क्वय्‌ दुंगल त्वालय्‌ पश्चिम स्वःगु विष्णुनारायणया देगः दु । देगः दुने स्वंगू मूर्तित दु । उकी मध्ये निम्ह गरुडनारायण खःसा छम्ह च्यापा ल्हाः दुम्ह नारायणया ल्वहंया मूर्ति दु । थुपिं स्वंगुलिं मूर्ति हाकूगु ल्वहंया मूर्ति खः । थ्व मूर्ति व देगः गबलय्‌, सुनां स्थापना याःगु धइगु छुं प्रमाण मदु । थ्व देगःया पुजा व मर्मत संभार लिस्टोलया स्व. लालकाजी श्रेष्ठ व स्व. प्रेमबहादुर श्रेष्ठं यानाच्वंगु खःसा थौंकन्हय्‌ वय्‌कःपिं मदये धुंकाः थुकिया जिम्मा कयाच्वंपिं सुं मदु ।

कोर्छे त्वाःया नारांद्यः
क्वय्‌या त्वाःया मू लँपुं कोर्छे त्वाः व गुरकोट त्वाःया दथुुइ अप्पां दनातःगु चिग्वःगु देगः दु । देगःया च्वय्‌ लीया गजू दु ।
देगः दुने ल्वहंया प्यपा ल्हाः दुम्ह नारायणया मूर्ति दु । थुगु देगःया स्थापना याःम्ह व तिथिमिति छुं लुइकेफयाच्वंगु मदु ।

श्यामसुन्दर त्वाःया नारांद्यः
क्वय्‌ त्वाःया रानीपुखूया पश्चिमपाखे मूलँपुया उत्तरपाखे अप्पां दनाः बांलाक सिँयागु कलात्मक झ्याः समेत दुगु देगः दु । देगःया च्वय्‌ लीया गजू दु । थ्व देगःया छचाःखेरं थीथी द्यःपिनिगु कलात्मक मूर्ति कियाः त्वानाःसिँ तयातःगु दु । देगः दुने ल्वहंया थ्यंमथ्यं ३ फिटया नारायणया मूर्ति दु ।

थ्व देगः दुने विष्णु द्यःया नापं गोपिनारायणया मूर्ति व लीया गरुडया मूर्ति दु । अन दुगु मूर्ति मध्ये छगू मूर्तिया तुतिइ व जँधुलिइ संस्कृत व नेपालभाषां च्वयातःगु दु, गुकी हर्षराज भारो, मां पदूमयी व उजितसहित थ्व सालिक दय्‌कूगु, ने सं ६४४–वि सं १५८१)जेष्ठ शुक्ल पञ्चमी । दयेकूम्ह ठाकुरया तिरिमय्‌जु रुपलक्ष्मी धकाः च्वयातःगु दु । थ्व हे देगःया नामं थ्व थाय्‌यात श्यामसुन्दर त्वाः धयाच्वंगु दु ।

राइतीया नारांद्यः
श्यामसुन्दर देगःया भचा च्वय्‌ पश्चिमपाखे राइती (स्वह्राः हिति) दु, उकिया हे न्ह्यःने देगः छगः दु । उगु देगःयात नारायणदेउ धाइ । देगः दुने हाकुगु ल्वहंया थ्यंमथ्यं ३ फिट तःधिकम्ह प्यपा ल्हातं गदा, शंख, चक्र व पलेस्वां ज्वनातःम्ह नारायण दु । अथे हे मेपिं चिधिकःपिं नारायणया मूर्तिया लिसें कलात्मक उमामहेश्वरया मूर्ति दु । तःधिकम्ह नारायण
ने.सं. ६४४ (वि.सं १५८०) द्वाल्खाया जुजु उजितदेवं स्थापना याःगु अभिलेख दु ।

नाट्येश्वर
भीमेश्वर नगरपालिकाया वडा नं ४ दुंगल त्वाःया दथुइलाक लँपुसिथय्‌ दक्षिण मोहडाय्‌ नाट्येश्वरया द्यःछेँ दु । थ्व द्यःछेँ छतँजा जक दु । छचाःखेरं अप्पां दनातःगु व च्वय्‌ जस्ता तयातःगु दु । महाद्यःया अनेक रुप मध्ये नाट्येश्वर नं छगू खः । म्ये हालेगु व प्याखं हुलेगु ज्याय्‌ बांलाक नासलं लीमा धकाः नाट्येश्वरया पुजा याइगु खः । नाट्येश्वरया थ्व हे रुप धकाः दइमखु । थन नं ल्वहंयात नाट्येश्वर द्यः भाःपाः थापना यानातःगु दु । अथे हे हे द्वाल्खाय्‌ दुपिं अनेक गणेद्यः स्वयां पाःम्ह च्यापा ल्हाः दुम्ह नागं कुइका च्वंम्ह गणेद्यः पश्चिम कुंचाय्‌ तयातःगु दु । नाट्येश्वर द्यःछेँया न्ह्यःने लँसिथय्‌ प्यकुंलाःगु दबू छगू नं दु ।
छुं नं कथंया गायन व नृत्यया अभ्यास थन हे दबुलिइ च्वनाः याइगु खः । थुकिया छुं गुथि वा पुजा याइपिं व्यवस्था यानातःगु मदु । गायन व नृत्य सुं न्हूम्हेसित वा जात्राबलय्‌ छुं प्याखं क्यनेमाःसा थन नाट्येश्वरयात निं न्हापां पुजा याइ । अथे हे गुंलाबलय्‌ पिहांवइगु टाकटुके (राधाकृष्ण नाच) प्याखं हुलेत वइपिं न्हूगु जोडीं नं किसली तयाः न्हापां थन निं पुजा यायेमाःगु चलन दु । मोहनिया लिसें माघं व सिथिनखःबलय्‌ थन स्थानीयबासीं पुजा यायेगु याइ । थ्व नासःद्यःयाथाय्‌ मिसात वने मज्यू धाइ ।

नारायणदेउ (नारायणघाट)
द्वाल्खा शहरया पश्चिमपाखे जिलु वनेगु लँपुइ थ्यंमथ्यं छगू फिट ताःहाकःगु हाकुगु ल्वहंया सत्यनारायणया मूर्ति दु । नारायणद्यःया नामं हे थ्व थाय्‌यात नारायणदेउ धाःगु खः । थ्व हे द्यःया देगःया न्ह्यःने पूर्वपाखे ल्वहंया स्वह्राः हिति दु । देगः व हितिया भचा क्वय्‌ पाखाय्‌ स्थानीयतय्‌सं स्वंगू पक्की घाट व फल्चा वि.सं. २०४६ सालय्‌ दयेकूगु खः । थुगु घाटय्‌ मनूतय्‌गु दाहसंस्कार, तीर्थ, श्राद्ध व पिण्डदान यायेगु चलन दु । अथे हे कर्म मखंकूपिं मस्त व आर्थिक स्थिति बांमलाःपिनि मृत्यु जुल धाःसा घाट लिक्कसं च्वंगु करन्डी चउरय्‌ गाःखनाः ल्हाकीगु चलन दु । न्हापा थन घाट मदुगु इलय्‌ द्वाल्खा व चरिकोटवासीतय्‌सं तामाकोशी वनाः दाहसंस्कार यायेगु यानाच्वंगु खः ।

पशुपति महाद्यः
भिंद्यः देगःया पूर्वदक्षिण कुंचाय्‌ थ्यंमथ्यं छगूत्या फिट तःधिकःम्ह पञ्चमुखी महाद्यःया मूर्ति दु । मूर्तिया पश्चिमपाखे स्वकाः बसाहा तयातःगु दु । थ्व न्हापांनिसें दुगु मखु । कलंकी, येँया छम्ह युवा सन्यासी सिंहवनस्थित वनदेवी देगःया न्ह्यःने भिखाचा दयेकाः च्वनाच्वंगु बखतय्‌ डोक्छे निवासी स्व. देवनारायण श्रेष्ठया काय्‌िपन्सं स्थापना यानाब्यूगु खः । लिपा सन्यासी उगु थाय्‌ त्वःताः वनेधुंकाः संस्थापकतय्‌सं हे २०६५ साल फागुनय्‌ थन स्थापना यानाब्यूगु खः ।
न्हापा थन थासय्‌ कृष्णया मूर्ति दुगुयात लिपा उत्तरपूर्वय्‌ तयाबिल । अनंलिपा दक्षिणपाखे पूर्वनिसें पश्चिम कुंचाय्‌ ल्वहंया थां दयेकाः गं तयातःगु दु । दथुइ दक्षिणपाखे वनेगु ध्वाखा दु ।

पशुपति महाद्यः
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं ४ य्‌ पिंगल त्वाः दु । वडा नं. २ व ४ या सिमानाय्‌ लाःगु थ्व त्वालय्‌ छतँजाःगु पशुपति महाद्यः दु । देगः दुने महाद्यःया चतुर्मुख शिवलिंगया नापं गौरी माताया मूर्ति अले नारायणया कलात्मक मूर्ति दु । च्वय्‌या भागय्‌ आकाश भैरवया मूर्ति दु । जमिनं थ्यंमथ्यं ३ फिटया दबू दयेकाः अप्पाया प्यकुंलाःगु देगः दयेकातःगु दु । पःखाः अप्पां हे दयेकातःगु दु । देगलय्‌ थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति तयाः कलात्मक सिँया झ्याः, लुखा व त्वानाःसिँ दु । पश्चिम लुखा न्ह्यःने ल्वहंया बसाहा दु । थ्व देगः गबलय्‌ सुनां दयेकल उकिया अभिलेख मदु । थन भक्तजनतय्‌सं नित्य पुजा याइगु बाहेक मोहनिबलय्‌ भीमेश्वरया गुथियारपाखे राजकुलेश्वरय्‌ पुजा ज्वलं तयार यानाः थन द्यः पुजा याइगु चलन दु ।

बनारसी (मातेश्वर महाद्यः)
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं. ३ स्थित त्रिपुरासुन्दरी देगःया लिक्क वनय्‌ पूर्व दक्षिण तथा दोल्ती खोला व तामाकोसीया लिक्कसं प्यकुंलाःगु अप्पाया मण्डपय्‌ थ्यंमथ्यं २ फिट तजाःगु शिवलिंग आकारया महाद्यःया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । अनसं हे नापं आः स्वह्राः (न्हापा निह्राः) ल्वहंया हिति व फल्चा दयेकातःगु दु ।
थ्व हे थाय्‌यात बनारसी धायेगु याइसा थनया महाद्यःयात मातेश्वर महाद्यः धाइ । थन मांया ख्वाः स्वयेगु आमाइकुन्हु म्वःल्हुयाः महाद्यःया पुजा यायेगु चलन दु । उकिं थुगु थाय्‌यात मातातीर्थ नं धायेगु याः । थुगु थाय्‌ व द्यः सुनां गबलय्‌ थापना यात धइगु खँ गनं हे उल्लेख जुयाच्वंगु मदु । थन मां अबुया लिसें परिवारया न्ह्याम्ह जःपिं मदसां श्राद्ध यायेगु यानाच्वंगु दु । अथे हे अबुया ख्वाः स्वयेगु दिंकुन्हु नं थन वयाः म्वःल्हुयाः महाद्यःया दर्शन यायेधुंकाः थनया हितिया लः ज्वनाः भीमेश्वरया नापं मेमेपिं द्यःपिन्त तक जलअर्पण यायेगु चलन दु ।
अथे हे माघ महिनाय्‌ स्वस्थानी बाखं क्वचाइगु पुन्हिकुन्हु सहस्र जलधारा हायेकेगु निंतिं नं थन हे वनाः सहस्र प्वाः दुगु चाघलय्‌ लः तयाः छ्वालिया ह्वतं सकसितं जल प्रसाद बीगु परम्परा दु । सहस्रधारा थुगु हे थासं न्ह्याइगु खः । अथे हे मोहनिबलय्‌ नवरथ वनेकथं गुन्हु गुंगू हितिइ म्वःल्हुइगु मध्ये थ्व बनारसी हिति नं लाः ।

बालकुमारी व कुमारी छेँ
द्वाल्खा वडा नं. २ दुंगल त्वाःया दक्षिणपाखे तामाकोसी खुसिइ वनेगु लँपु दु । उत्तरपाखे जंगल । व हे जंगलया दथुइ प्यखेरं अप्पां दयेकातःगु थाय्‌ दु । व हे पःखाःया दुने स्वपा अप्पा जमिनय्‌ थुनातःगु दुसा लिउनेपाखे ताहाकःगु ल्वहं थनातःगु दुसा न्ह्यःने मेगु ताःहाकःगु ल्वहं बँय्‌ लायातःगु दु । थ्व हे ल्वहंया तःलय्‌ तान्त्रिक विधिकथं बालकुमारीयात कुनातःगु धाइ । प्राचीन शहर द्वाल्खा भीमेश्वर टसिचा त्वालय्‌ कुमारीया छेँ दु । मल्लकालीन कलाकौशलकथं परम्परागत नेवाः शैलीया बुट्टा कियाः झ्याः खापा तयातःगु दु । थ्व नितँजाःया छेँ खः । विं. सं. २०७७ साल चैतं समाजसेवी एवं उद्यमी लक्ष्मण श्रेष्ठया ल्हातं जग तयेगु ज्या जूगु खःसा वि.सं. २०७८ सालं दयेके सिधयेकूगु खः । कुमारी भवनया विधिवत् उलेज्या धाःसा वि.सं २०७९ साउन १९ गते याःगु खः । थुगु छेँ दयेकेया नितिं उगु ईया वडा नं. २ या वडा अध्यक्ष विराजमान श्रेष्ठया कुतलं समाजसेवी लक्ष्मण श्रेष्ठ, भीमेश्वर मन्दिर तथा पुजा व्यवस्थापन समिति व मेपिं दातात व भक्तजनतय्‌गु आर्थिक ग्वाहालिं सम्पन्न जूगु खः । थुगु हे द्यःछेँपाखें दँय्‌दसं गुंलाबलय्‌ न्यान्हु न्याचा तक भैरव कुमारी पिहां वइगु खः । थ्व भवन मदयेकूनिबलय्‌ न्हापाया द्यःछेँ दुनावंगुलिं जस्तां छचाःखेरं पःखाः ग्वयातःगु छेँय्‌ पुजाविधि सम्पन्न यानाः भैरवकुमारीयात जात्राया इलय्‌ पितहइगु खः । न्हापान्हापा पिंगल त्वाः व टसिचा त्वाः निगू थासं पालंपाः भैरवकुमारी पितहइगु यानाच्वंगु खःसां पिंगः त्वाःया द्यःछेँ दुनावंगुलिं दँयदसं टसिचा त्वालं जक हे थुगु जात्रा न्ह्यानाच्वंगु दु ।

बुद्ध मूर्ति
द्वाल्खाय्‌ बौद्ध स्तुप, चैत्य व ल्वहंया बुद्ध मूर्ति आपालं दु । तर धातुया बुद्ध मूर्ति व बज्र मदु । न्हापान्हापा दुगु खःसां व तनावने धुंकल । आः वयाः वि.सं. २०६८ साल चैतया ३० गते च्वय्‌ त्वाःया सेंगु दुगु थाय्‌या लिउनेपाखे, (टक्सार छेँ दुथाय्‌) विहाछेँ त्वाःया प्रांगणय्‌ तःधिकःम्ह बुद्धया मूर्ति थापना यानातःगु दु । बुद्धया मूर्ति प्यकुंलाक अप्पाया दबू दयेकाः दथुइ अप्पाया हे प्यकुंलाःगु थ्यंमथ्यं ४ फिटया आसन दयेकाः उकिया द्यःने बुद्धया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । उगु हे मूर्ति दुगु दबूया क्वसं ल्वहंया धर्मधातुया च्वय्‌ बज्रसमेत तयातःगु दु । थुम्ह बुद्धया मूर्ति ४ फिट ५ इन्च खः । यल, ओकुबहालया शाक्य परिवारपाखें द्वाल्खायानिंतिं थुम्ह द्यः उपहारस्वरुप स्थापना यायेत ब्यूगु खः ।

भिंद्यः
द्वाल्खा भिंद्यःया मूर्ति व देगः गुबलय्‌ सुनां स्थापना याःगु धइगु छुं लिखित प्रमाण मदु । परापूर्वकालय्‌ थ्व थाय्‌ घना जंगल खः । उबलय्‌ उत्तरपूर्व ल्हासा वये वनेया लँपु खः गुगु आः तक नं कायम तिनि । जनकथन कथं १२ म्ह भरियातय्‌सं जा थुयाः नयेत निगः ल्वहं मालाः, छगः अन हे दुगु ल्वहं तयाः जा थूबलय्‌ छथाय्‌ जा कचवं वंगुलिं तमं नया भाटां ल्वहंतय्‌ पालाः बीवं दुरु व हि ल्वाकज्याःगु तरल पदार्थ बाःवःगु खनाः ग्यानाः क्षमा फ्वनाः थःगु लँपु लिनावन । लँय्‌ नाप लाःम्ह छम्ह जोगीं व ल्वहं भिंद्यः खः उकियात देगः दयेकाः पुजा या धयाःअलप जुल, अले भरियातय्‌सं देगः दयेकाः दँय्‌दसं मोहनिया अष्टमीकुन्हु १२ म्ह दुगु बलि बीगु कबुल यानावन ।
कालान्तरय्‌ छम्ह जुजुं देगः व पःखाः दयेकाः लुँयागु पौ तयाबिल । कन्हय्‌कुन्हु पौ दुनाच्वन । कथहं वहः व सिजःया पौ समेत तयाः दयेकूसां दक्वं दुनावन । जुजुयात जितः पौ तइगु मयः खुल्ला हे यानाब्यू धकाः धाःगु म्हगसय्‌ म्हनेवं देगलय्‌ पौ मतल । थौंकन्हे धाःसा कर्कटया पाता अस्थायी रुपं वाफसं मदायेकेत तयातःगु दु । देगःया प्यकुनय्‌ प्यम्ह लीया नागं कुइकातःगु दु ।
भिंद्यःयात एक शिला तीन अवतार नं धाइ । सुथय्‌ भिंद्यःकथं पुजा याइ । ९ बजे लिपा रुदीसहित शिवया पुजा याइ । थुगु इलय्‌ बलि बीगु छुं पुजा जुइमखु । न्हिनय्‌ लुँवहःया तिसां तिइकाः राजपुजा याइ । थ्व पुजा न्हिथं जुइगु पुजा खः । सनिलय्‌ दक्वं तिसा क्वकयाः भण्डारय्‌ तयाः मत बीगु ज्या जुइ । हिन्दु धर्म कथं शिवयात बलि बिइमज्यू तर भगवतीया अंश नं दुगु हुनिं नखःचखःबलय्‌ भिंद्यःयात पञ्चबलि व म्येय्‌ बलि बीगु याइ । द्वाल्खा भिंद्यःयात विशेष कथं त्रिदेवया अंश छथासं दुगु कथं कयातःगु दुसा घटना सूचकया रुपय्‌ चःति वइगुयात कयातःगु दु ।

भिंद्यः देगःया परिसय्‌ दुपिं द्यःपिं
भैरव : द्वाल्खा भिंद्यःया मूल देगःया पश्चिमउत्तरपाखे अप्पां दयेकातःगु चिग्वःगु देगः दु । थ्व जमिनं ३ फिट च्वय्‌ ला । थुगु देगःयात भैरवया प्रतीक कथं पुजा यायेगु चलन दु । न्हापा थन भैरवया हे मूर्ति दुगु खःसां लिपा खुयायंकूगुलिं साधारण ल्वहंयात हे भैरव कथं हना वयाच्वंगु दु । देगःया जवंखवं चिधीम्ह गणेद्यःया मूर्ति दु लिसें जवपाखे च्यागू फिट तजाःगु नया त्रिशूल व डमरु तयातःगु दु । गुंपुन्हिया निन्हु लिपांनिसें न्याचा तक कुमारी जात्रा पिहांवइ । उगु जात्राय्‌ हाकुम्ह भैरव जूम्ह पात्रं थ्व हे भैरव देगःया न्ह्यःने आराम यायेमाःगु चलन दु । अथे हे मोहनिया एकादशीकुन्हु जुइगु खड्गजात्रालय्‌ सेनापति जुइम्ह याकर गण थ्व हे भैरव देगःया न्ह्यःने आराम यायेगु चलन दु । पञ्चबलि, एकल पुजा, महास्नान पुजा, मोहरिया गुथि पुजा, मोहिनिबलय्‌ थन बलि बीगु चलन दु ।
हनुमान : भैरव देगःया पूर्वपाखे उत्तर वनेगु लँया जवपाखे थ्यंमथ्यं एक फुटया हाकुगु ल्वहंया हनुमान मूर्ति दु । थ्व मूर्ति भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं ३ पुखुर्चा छेँ जुयाः थौंकन्हय्‌ थापाथली येय्‌ँ च्वनाच्वंम्ह केदारमान सिंह श्रेष्ठं २०६५ साल चैत ३१ गते स्थापना याःगु खः ।

भिंद्यःया देगः :

द्वाल्खाया भिंद्यः नेपालय्‌ तसकं महत्वपूर्ण व ऐतिहासिक कथं म्हसीका दुगु देगः खः । द्वाल्खा बजाःया वडा नं. २ लय्‌ थ्व भिंद्यः विराजमान जुया च्वंगु दु । थ्व देगः छतजाः जुया च्वय्‌ खुल्ला यानाः दयेकातःगु देगः खः । थ्यंमथ्यं १७ फिट हाकः व १४ फिट ब्या दुगु अप्पां दयेकातःगु देगः खः । देगः दुने भिंद्यःया मूर्ति मखसें स्वकुंलाःगु छगः हाकुगु शिला यात हे भिंद्यः कथं कयातःगु दु । शिलाया च्वय्‌ म्हासुगु नागपास यखायातःगु दु । भिंद्यःकथं नालातःगु शिला थ्यंमथ्यं १४ इन्चि हाक व ६ इन्चि ब्यायागु खः । न्ह्यःने निगू तहया लीया आसन दु । आसनय्‌ न्यागू नैवेद्यपात्र तयातःगु दु । भिंद्यःया जवय्‌ कुन्ती व खवय्‌ द्रौपदीया प्रतीक कथं स्वकुंलाःगु शिला दु । अथे हे उत्तर व दक्षिणरिखेया कुंचाय्‌ नहकुल व सहदेवया स्वकुंलाःगु शिला दु । भिंद्यःया च्वय्‌ सुनौलो छत व गजू दु । अथे हे जवंखवं भक्तजतय्‌सं छानातःगु लीया राष्ट्रिय ध्वाँय्‌ दु ।
उत्तरपाखे हे लीया तःग्वःगु गदा दुसा नया त्रिशूल नं दुु । भिंद्यःया लिउनेया ब्वनिसें द्रौपदीया शिला तक जलकुण्ड दु । थ्व जलकुण्डय्‌ द्वाल्खा बजारं ६ कोस पश्चिम उत्तरय्‌ १२,६८२ फिट तजाःथाय्‌ च्वंगु कालिञ्चोक भगवती कुण्डंनिसें जल वइगु जनविश्वास दु । थ्व जलकुण्ड सुनावन धाःसा देशय्‌ वा मवइगु व अनिकाल जुइ धइगु जनकथन दु । भिंद्यःया न्ह्यःने प्यकुंलाःगु लीया महामण्डल दु । अनंलिपा मेगु थाय्‌ अप्पां सियातःगु दु ।
दक्षिणपाखे लः व हि बाः वनीगु धः दयेकातःगु दु । भिंद्यःयात तप्यंक बलि मबिसें ग्वंगः व भाले हँय्‌ मन्दलय्‌ तयाबीगु याइ । भिंद्यःया मू लुखा पश्चिम स्वयाच्वंगु दु । मूलुखा च्वय्‌ भिंद्यःया मूर्ति, नागपास, गरुड, भैरव व मेमेपिं द्यःपिनिगु मूर्ति तयाः तोरण तयातःगु दु । मूलुखा जवंखवं अप्पाया कलात्मक निम्ह द्वारपाल दु । देगः दुहां वनेगु न्हापांगु स्वाहाने निम्ह ल्वहंया सिंह जवंखवं दुसा अथे हे निगू हे दिशाय्‌ फल्चा दयेकातःगु दु । स्वाहानेया क्वसं भण्डार छेँ दु ।

मञ्जुश्री (सरस्वती)
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं. २ स्थित पाखलातीया उत्तरपूर्व डाँडाय्‌ सरस्वतीया देगः दु । मञ्जुश्री अवस्थित थुगु थाय्‌यात तिलिञ्चो धाइ । थन दुम्ह सरस्वतीयात मन्देश्वरी, मन्नेश्वरी व मञ्जुश्री नं धायेगु याः । चकंगु थासय्‌ जमिनं निगू तह च्वय्‌ ल्वहंया हे चिग्वःगु देगःचा बांलुइका दयेकातःगु दु । मूर्तिया न्ह्यःने निपा पालि ल्वहंया दु । न्हापान्हापा थन ल्वहंया हे प्यपा ल्हाः दुम्ह सरस्वतीया मुर्ति दु धाइ ।
मूर्ति गबलेंनिसें मदुगु खः मस्यू, तर वि.सं २०७९ सालतकया अवस्थाय्‌ थन सरस्वतीया मूर्ति मदयाच्वने धुंकल । देगःया पश्चिम उत्तर कुंचाय्‌ गणेश व कालिञ्चोक भगवतीया आकारविहिन मूर्ति दु । वि.सं. २०७९ सालपाखे हे देगःयात न्हूगु स्वरुपकथं पुलांगु देगःयात दुने तयाः न्हूगु सिँया थां दयेकाः च्वय्‌ लीया पाताया छत दयेकाः च्वकाय्‌ ली या गजू समेत तयेधुंकूगु दु । अथे हे गणेश व कालिञ्चोक भगवतीया मूर्ति समेत हाकुगु ल्वहंया न्हूम्ह तयाः प्राणप्रतिस्था यायेधुंकूगु दु । वि.सं. २०७९ सालय्‌ हे श्रीपञ्चमीया अवसरय्‌ उगुु लागाय्‌ हाकुगु ल्वहंया सरस्वती समेत स्थापना यायेधुंकूगु अवस्था दु । थ्व डाँडाय्‌ थ्यंकेत व्यवस्थित रुपं लँपु व स्वाहाने तयातःगु दु । थन विशेष यानाः श्रीपञ्चमीकुन्हु द्वाल्खाया लिसें जःखःया मनूत नं पुजा यायेत वयेगु याः । नापनापं पिकनिक व विदाया न्हिकुन्हु सिचुगु फय्‌ व वाउँगु प्राकृतिक दृष्य स्वयेत मनूत वनेगु याः । थन मञ्जुश्रीया स्थापना सुनां गबलय्‌ याःगु धयागु प्रमाण मदु । मञ्जुश्री चीनं नेपाः वयेत थ्व हे लँपुं जुनाः वंगुया लुमंतिइ थ्व अभयपुर द्वाल्खाय्‌ मञ्जुश्रीया थापना जूगु जुइमा धयागु धापू दु ।

महाभारत कालीन चित्र : भिंद्यः देगःया लिउनेया पःखालय्‌ अप्पाया पःखाः दु । उगु पःखाःया दथुइ महाभारतया घटना चित्रित जुइ कथं पुलां पुलांगु मूर्ति अप्पाय्‌ हे कियाः दयेकातःगु दु । थुपिं न्हापांनिसें हे अन दुगु मूर्ति खः ।
मेमेगु : द्वाल्खा भिंद्यःया देगः पश्चिमपाखे मूलँपु व मूध्वाखा दु । अथे खयांनं देगःया परिसरय्‌ उत्तर व दक्षिणपाखे वये वनेत मेगु ध्वाखा दयेकातःगु दु । देगः न्ह्यःने पश्चिमपाखे तःतःग्वःगु गंया लिसें थ्यंमथ्यं छगूत्या फिट ब्या व २० फिट हाकःया ल्वहंया प्यकुंलाःगु स्तम्भ दु । थ्व स्तम्भया च्वय्‌ ल्हाः ब्वयेकाच्वंम्ह लीया सिंह दु । व बाहेक थ्यंमथ्यं १६ फिट ताःहाकःगु प्यंगू स्तम्भ नं दु । गुगुं स्तम्भय्‌ लीया चिधिकःपिं सिंह व गुगुं स्तम्भय्‌ल्वहंया पलेस्वांया द्यःने सिंह तयातःगु दु । लिसें तग्वःगु चिग्वःगु गंया नापं थीथी हाकःया त्रिशूल नं तयातःगु दु । देगःया छचाःखेरं पःखाः दनाः रेलिंगया बार तयातःगु दु । देगःया क्वसं उत्तरपाखे स्वह्राः हिति दु ।

राइती (राजहिति)
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं. २ अन्तर्गत क्वय्‌ त्वालय्‌ नारायणदेउ देगःया लिउनेसं पश्चिमपाखे राजहिति दु । ल्वहंया स्वह्राः हिति दुगुलिं थ्व हितियात स्वह्राःहिति वा तीनधारा धाइ । द्वाल्खाली भाषां राइती धाइ । राजहिति खँग्वलं अपभ्रंश जुया राइती जूवंगु खः । चलनचल्ती कथं स्वपुवती धकाः स्थानिय भाषां धायेगु या । स्वपू हिति मध्ये जवंखवं भचा चिहाकःगु व दथुइ ताःहाकःगु ल्वहंया मकर आकारया हिति दु । स्वह्राःहितिया जवय्‌ फल्चा दयेकातःगु दु । हितिइ कुहांवनेत ल्वहंया स्वाहाने दु । हितिया च्वय्‌ मनू न्यासि वनेजीक ल्वहं लानातःगु दुसा अंगलय्‌ थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । उत्तरपाखे पञ्चमुखी महाद्यः, अथे हे नारायण, सरस्वती, गणेश, कुमार, सूर्य, मच्छेनारायण, कृष्ण, बाराही, व मेम्ह छम्ह द्यः (छय्‌ंया ब्व मदु गःपःनिसें तुति तक जक दुम्ह) तयातःगु दु । थुगु राजहितिया महत्व द्वाल्खाया विशेष सांस्कृतिक पर्वय्‌ आपालं दु । थनया लः स्थानीयवासीया त्वनेत, वसः हीत जक मखसें मोहनिया घटस्थापनाकुन्हु नःलास्वां पीत थ्व हे हितिया लः मदयेकं मगाः । अथे हे अष्टमी दुर्गापुजाया नितिं नं थनया हितिइ पुजा यानाः जक हे दुर्गा स्थापना याइ । दशमीकुन्हु हिपाथामीत बहिर त्वाःया चक्रमण्डपय्‌ म्येययात स्वकः प्रहार यानाः थ्व हे हितिः म्वःल्हुइमाःगु परम्परा दु । थ्व राइतीया मर्मत निक्वःस्वक्वः यायेधुंकूगु दु । दकलय्‌ लिपा न्हूकथं दयेके धुंकाः असोज १, २०७९ सालय्‌ उद्घाटन याःगु खः ।

विष्णु नारायण
द्वाल्खा भीमेश्वर नगरपालिकाय्‌ तःधीपिं व चिधीपिं यानाः विष्णुनारायणया तःगू मूर्तिया लिसें देगः दु ।

हरसिद्धि देवी
भीमेश्वर नगरपालिकाया वडा नं. २ या क्वय्‌ त्वालय्‌ बहिर त्वाः दु । उगु हे त्वालय्‌ चिकिचाधंगु देगः छगः दु । (न्हापा थ्व देगःया स्वरुप तिकिझ्याः समेत दुगु नितँजाया द्यःछेँ खः ।) दुने देगलय्‌ हरिसिद्धिया मूर्ति दु । पुलांगु स्वरुप स्यनेधुंकाः हाकनं न्हूगु मदनेवं थौंकन्हय्‌ छेँया दथुइ खालिगु थासय्‌ थ्व देगः तयातःगु दु । देगःया न्ह्यःने चक्रदबू दु । हरिसिद्धि देवीया स्थापना गबलय्‌ सुनां यात धयागु प्रमाण छुं मदु । द्यःया पुजारी उगु हे त्वाःया श्रेष्ठ थरया थकालि जुइगु चलन दु । नित्यपुजा व नखःचखःबलय्‌ मूलपुजारीं हे द्यः पुज्यायेगु यानाच्वंगु दु । द्यःयाथाय्‌ दुने देखा कयातये धुंकूपिं जक दुहां वनेज्यू लिसें मिसापिं दुहां वने मज्यू धइगु धापू दु । थ्व द्यःया निंतिं न्हापा भिंmन्याफा (१५ पाथी) पुसा वनीगु ग्वारम्पुल बुँ व नारचा बुँ समेत जग्गाया व्यवस्था यानातःगु खः । मर्मत संभार यायेमाःसां व हे जग्गां वःगु ध्यबां यायेगु व्यवस्था यानातःगु खः । लिपा जग्गा संरक्षक व हकवालातय्‌सं जग्गा मियाबीवं म्यूम्ह वा न्यानाकाःम्ह सुंपाखें गुथि व देगःया संरक्षण यायेगु धइगु प्रष्ट मजुइवं अथें थाति लानाच्वंगु स्थानीयया धापू दु । द्वाल्खाया भैरवकुमारी जात्रा, मोहनिया खड्गजात्रा थेंजाःगु सांस्कृतिक जात्रा थ्व हे देगःया न्ह्यःने जुइगु परम्परा आः तकं न्ह्यानाच्वंगुु दनि । अथे हे १२ दँया छक्वः जलप्याखं पिदनीबलय्‌ द्वाल्खाय्‌ समेत वनाः थनया चक्रदबुलिइ प्याखं हुइकेगु परम्परां दु । उगु परम्परा सच्छिदँ मल्याक दीधुंकाः तिनि वि.सं. २०७९ सालया चैतपाखे हाकनं निरन्तरता काःगु दु ।

नेपाःगाःया प्यम्ह नांजाःपिं भगवतीमध्ये नंसाः भगवती नं छम्ह खः । वंशावलीइ च्वयातःकथं वि. सं. ६६४ पाखे जुजु शंकरदेवं मेगु मूर्ति दयेकाः प्रेतचतुर्दशीकुन्हु जात्रा न्ह्याकल धकाः च्वयातःगु दु । दँय्दसं चिल्लागा चतुर्दशी निसें चउलाथ्व पारुतक नंसाः भगवती लिसें चीधीम्ह गणेद्यः (लाल गणेश) व तःधीम्ह गणेद्यः (गोमा गणेश) या जात्रा हनी ।
चिल्लागा त्रयोदशीकुन्हु गुथ्याःतय् छ्वय्लाभू याइ । पाहांचःह्रेकुन्हु हाथुद्यः ब्वइ । न्हिनय् द्यःछें गणेद्यःपिं खतय् बिज्याकाः जात्रा यानाः चीधीम्ह गणेद्यःयात ज्यापुत्वालय् व तःधीम्ह गणेद्यःयात गैरिधारा देगलय् स्वनाः थाकुलिं द्यः पुज्यानाः म्हू समय् बी । बहनी नंसाः भगवतीयात द्यःछें खतय् बिज्याकाः जात्रा यानाः नंसाःया भगवती देगलय् स्वनी । थुबलय् थानकोटनिसें वयाः द्यः पुज्यानाः दुगु भोग बी । चान्हय् गुथिपाखें गमय् स्वनातःपिं द्यःपिंत व जात्रा याइगु लँपु नंसाः, कमलपुखू, नागपुखू, टुकुचा, गैरीधारा, सिंहदुवाः व नंसाः भगवतीतक बौजा ह्वली । आमाइकुन्हु गणेद्यः व भगवती द्यःयाथाय् द्यः पुज्यानाः भोग बीपिं म्वःम्वः दइ । न्हिनय् नंसाः प्यंगः थामय् मरःजा नकी । द्यःपिं गमं थनाः जात्रा यानाः प्यंगः थामय् दिकेहइ ।
संन्याःकाःइलय् सिन्हःयाः धकाः साकुना ससुद्यःपाःलानं द्यःपिंत अबिर छानाः स्वचाः चाःहिली । चउलाथ्व पारुकुन्हु सुथंनिसें द्यःपिंत जात्रा यानाः छेँय् छेँय्् पुजा फइ । न्हिनय् द्यःछँेय् थ्यनेवं चीधीम्ह गणेद्यः व तःधीम्ह गणेद्यः लसकुस यानाः दुकाइ । बहनी नंसाः भगवती छाय्पियाः पशुपतिनाथया ध्वाखाय् न्वलं स्वकः न्याकेवं मूल भट्टं द्यः पुज्याइ । अनंलि जात्रा यानाः लित हयाः जयवागेश्वरी ल्यूने दबुलिइ तयातःम्ह बछलामाजुयात स्वक्वः अन्याकाः लित हयाः नंसाः द्यःछेँय् थ्यनेवं पुज्यानाः लसकुस यानाः दुकाइ ।थन जात्राय् ब्वति काःपिंत समय्बजि नकी । चिल्लाथ्व दुतियाकुन्हु बहनी जात्रा याइगु लँपुइ च्वंपिंं द्यः दुवातय् पुज्यानाः मत बी । थ्वयात ‘मतयाः’ धाइ । पञ्चमीकुन्हु ‘प्यन्हु बिचाः पुजा’ धकाः मिसामस्त झःझः धायेक वसः पुनाः ताय् ह्वलाः गणेद्यः व नंसाः भगवतीयात पुज्यानाः समय् छाइ । बहनी जात्राय् ग्वाहालि याःपिं सकसितं भ्वय् नकेवं जात्रा क्वचाइ ।

काभ्रेपलाञ्चोक जिल्लाया नालाय् स्वनिगःया नांजाःपिं प्यम्ह भगवती मध्ये छम्ह नाला भगवती दु । नालाया लगं त्वालय् प्यतँ जाःगु कलात्मक देगलय् छकुत्या हाकःम्ह ल्वहंयाम्ह झिंच्याका ल्हातय् थीथी शस्त्रअस्त्र ज्वनाः महिषासुर दैत्ययात स्यानाच्वंम्ह, दक्षिण स्वयाच्वंम्ह भगवतीयात नाला भगवती, नाला उग्रचण्डी भगवती धाइ ।
लिच्छविकालीन थुम्ह द्यःयात दँय् निक्वः जात्रा याइ । न्हापांगु यंलागा तृतीया व चौथी निन्हु जात्रा यायेगु झ्वलय् नालाया थीथी खलःया नायःत व द्यःपालाः आचाजुत नाला भगवती द्यःछेँ पाँडेगामय् गुँइ तृतीया कुन्हु पुजाज्वलं ज्वनाः द्यः काःवनी । अन द्यःयात पुज्यायेधुंकाः द्यःयात हासाय् तयाः थीथी बाजं थानाः हासा बुँख्यलय् हइ । खतय् च्वय् प्यखेर. ह्याउँगु व तुयुगु तूल कापः बाला चिनाः तिकिझ्याः थें च्वय् इलां तयाः समाः यानातःगु खतय् द्यःयात बिज्याकाः जात्रा यानाः हयाः विद्यावति त्वालय् च्वंगु द्यःछेँय् क्वसं दिकी । सँन्याकाई जुइवं हाकनं द्यः जात्रा यानाः देगलय् थ्यनेवं द्यःयात द्यः गमय् स्वनाः भोग बियाः द्यः पुज्याइ । थ्वयात द्विंचा ङाकिगु धाइ । कन्हय्कुन्हु बान्हि बी न्ह्यः गुथि द्यः पुज्याये सिधयेवं च्याका ल्हाः दुम्ह धातुया भगवतीयात खतय् बिज्याकाः देय् चाःहीकाः द्यःछेँय् थ्यनेवं लसकुस यानाः दुकाइ ।
निक्वःगु जात्रा मोहनिबलय् कौलाथ्व नवमी (स्याक्वत्याक्व) कुन्हु भगवतीयात द्यःछेँ नं पुज्यानाः संन्याकाःइलय् द्यः खतय् बिज्याकाः देगलय् स्वनेहइ । प्वःतय्सं सिजः त्यप (क्वंचा) क्वबुयाः हयाः देगः न्ह्यःने दिकेवं नाला भगवतीया रुपय् आचाःजुं विधिपूर्वक द्यः पुज्याइ । प्वः नायनं चान्हय् धकिइ तयाहःगु पूजा
ज्वलं नं देगलय् दुहां वनाः दकलय् न्हापां द्यः पुज्यानाः महिषासुर दैत्य स्याःगु प्रतीक कथं ह्याउँ मेय्चा (नकतिनि बूम्ह मेय्चा) भोग बी । द्यःया प्रसाद कथं द्यइके वःपिंत मेय्या ला छकू छकू इनी । बान्हि बीवं गुथिपाखें द्यःयात भोग बियाः द्यः पुज्याइ । संन्याःकाःई जुइवं द्यःयात देगलं खतय् बिज्याकाः थीथी बाजं थानाः नाला देय् चाःहीकेगु झ्वलय् वकुत्वाः, दछुत्वाः कांथुत्वाः, बोल्ख्वात्वाः व मायलत्वाः चाःहीकाः जात्रा यानाः छेँय् छेँय् पुजा फयाः द्यःछेँय् थ्यनेवं लसकुस यानाः द्यः पुज्यानाः दुकायेवं जात्रा क्वचाइ । नाला भगवतीया जात्रा याइगु द्यःखः व भ्वँतया चण्डेश्वरी भगवती जात्रा याइगु खः ज्वःलाःगु खनेदु ।

अहिल्या
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया उत्तर पूर्व कुंचाय्‌ छगः ल्वहं दु । परापूर्वकालय्‌ देवराज इन्द्रया छलकपटया कारणं गौतम ऋषिया सराः फयाः ल्वहं जूम्ह अहिल्याया प्रतीक खः, थ्व ल्वहं । त्रेतायुगय्‌ भगवान रामया तुतिं थ्वातकि वा थिलकि जक पापं मुक्त जुइ, अबलय्‌तक ल्वहं जुयाच्वनेमा धकाः भाःतम्ह गौतम ऋषिं अहिल्यायात सराः बिउगु खः । भदौ १ गते सायात छ्व नकीगु नखःकुन्हु थ्व मूर्तिइ पुइँ हायाः पुज्याइ । बासुकी नाग च्वंवइगु धार्मिक विश्वास दुगुलिं पुइँ हायाः पुज्याइ ।

इन्द्र मुक्तेश्वर महाद्यः
शितलामाइ दुथासं उत्तरपाखे इन्द्र मुक्तेश्वर महाद्यःया देगः दु । पश्चिम स्वःगु थ्व देगः ल्वहँतं दयेकातःगु दु । पन्तिया पुलांगु देगः– मध्ये छगः थ्व नं खः । देगः दुने निबः जलद्रोणी च्वय्‌ शिबलिङ्ग दु । थ्व देगःया लिकसं गाः छगाः नं दु । गाः लिक्क गं छगः नं यख्खानातःगु दु । थ्व गालय्‌ इन्द्रं पं तिउगु धाइ । लिसें गौतम ऋषिया सराः फयाः व पापं मुक्त जुइत भिंmनिसः दँ तक महाद्यःया शिवलिङ दयेकाः व थासय्‌ तपस्या याःगु जनविश्वास दु । देगः न्ह्यःने त्रिशूल नं धंकातःगु दु । थन इलय्‌ब्यलय्‌ रुद्री पाठ याइ । सिलाचः¥हे कुन्हु थन विशेष पुजा याइ ।

इन्दे्रश्वर महाद्यःया देगः
स्वतँजाःगु थ्व देगः पन्तिया तिसा खः । राष्ट्रिय महत्वं जाःगु आकर्षक प्राचीन सम्पदा खः । थ्व देगःया प्यखेरं पःखाः दनातःगु दु, पूर्व, पश्चिम उत्तर व दक्षिणया प्यंगू दिशाय्‌ प्यंगू हे लुखा दु ।
गोपालराज बंशावलीइ बनेपाया युवराज्ञी वीरमा देवीं सन् १२९४ (वि.सं. १३५१) य्‌ इन्द्रेश्वर महाद्यः (लिङ्ग) पलिस्था याःगु खँ उल्लेख यानातःगु दु ।
थ्व देगः दुने नं ब्यागलं कथंया निगः अंगः दुसा दकलय्‌ दुने सिँयागु थां दु । उकिं इन्द्रेश्वर महाद्यःया मूर्ति (लिङ्ग) पिने खनेदुगु देगः दुने नं स्वंगः देगः दुने दु । नेपालया ६४ लिङ्गमध्ये इन्द्रेश्वर नं छगू खः । परापूर्वकालय्‌ थःत पापं मुक्त यानाबिउगुलिं देवराज इन्द्रं पलिस्था याःम्ह व महाद्यःया नां इन्द्रेश्वर महाद्यः जूगु खः धयागु जनश्रुति दु । द्यःया कलात्मक देगः सुनां, गबलय्‌ दयेकल धयागु दसि आःतक लुइकेमफुनि, तर जुजु आनन्ददेवं भिंmस्वंगूगु शताब्दीइ पन्ति देय्‌ निर्माण यायेगु झ्वलय्‌ इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगः नं निर्माण याःगु जुइमाः धयागु धापू दु ।
इन्द्रेश्वर महाद्यःयात लुं भुनाः देगःया गजूयात नं लुं सियाबिउम्ह व इलय्‌या महामन्त्री जयसिंहरामवद्र्धन खः धकाः देगः दुने ने.सं. ५२१ या छगू पतिइ च्वयातःगु खँ अभिलेखय्‌ दु । बनेपाया व जयसिंहरामं मुस्मांतय्‌गु हःतालं ध्वस्त जूगु पशुपतिनाथया शिवलिङ्ग ने.सं. ४८० पाखे हानं निर्माण यानाः पलिस्था याःगु खँ नं अभिलेखय्‌ उल्लेख दु । इन्द्रेश्वर लागा दुने उन्मत्त भैरव व मेमेपिं द्यःया देगः नं दु । इन्द्रेश्वर द्यःया पुजारि जंगम समुदायया खः । द्यःयात न्हिंन्हिं सुथय्‌ पुज्याइ । सन्ध्याइलय्‌ न्हिंन्हिं आरती याइ । सिलाचः¥हे, अक्षय तृतीया, दशमी व नवमि अले ज्याःपुन्हि जात्राकुन्हु विशेष पुजा यायेगु चलन दु । सिथिनखः छन्हु न्ह्यः देगः दुने बासुकी नागया पुजा यायेगु चलन दु । मकर मेलाय्‌ त्रिवेणीघाटय्‌ म्वःल्हुयाः इन्द्रेश्वर महाद्यःया दर्शन यातकि पापं कर्मं मुक्ति दइगु जनविश्वास दु ।
किंवदन्ती कथं देवराज इन्द्रं पलिस्था याःगु इन्द्रेश्वर महाद्यःया शिवलिङ्ग थीथी कारणं ल्हात । व इलय्‌ पन्ति देय्‌ जंगल तिनि । प्राचीन बस्ती जेंलादेय्‌ च्वंपिं मनूत व जंगलय्‌ वयाः सा जःवइगु जुयाच्वन । छम्ह साजवाःया सां दुरु मबिउगु यक्व दत खनी । छन्हु सा जयेगु इलय्‌ साया नापनाप वन । छथाय्‌ थ्यंकाः व सा तक्क दित, वया दुरुप्वलं दुरु हाल । थ्व घटना खनाः अन छु दु धकाः म्हुयाः स्वःबलय्‌ इन्द्रेश्वर महाद्यःया लिङ्ग लुयावल धयागु जनश्रुति दु ।

उन्मत्त भैरब
महाद्यःया रौद्र रूप उन्मत्त भैरव दुगु देगः (आगंछँे) इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगलं दक्षिणपाखे दु । उत्तर स्वःगु छगू तल्लाया थ्व देगः १६ शताब्दीइ दयेकूगु खः धयागु जनश्रुति दु । देगलय्‌ स्वंगू लुखा दु, तर दुहां वनेत दथुइ लुखा जक छ्यली । दुने देपापाखे पश्चिम स्वयाच्वंम्ह सिँयागु ८ फीट तजाःगु भैरव मूर्ति दु । सिखलं चिनातःम्ह व भैरवया छपा तुति छुँ मेगु तुतिं नागयात न्हुयाच्वंगु दु । जं क्वय्‌या ब्वय्‌ कापतं त्वपुयातःगु दु । वहःया मिखा व म्हुतु दुम्ह भैरवया प्यपा ल्हाः दु । थुखे पूर्व स्वयाच्वंम्ह ५ फीट ति तजाःम्ह लीयाम्ह भैरव मूर्ति दु, गुगु मूर्ति ज्याःपुन्हि जात्राबलय्‌ खतय्‌ तयाः जात्रा याइ । अनया अंगःनाप झ्वःलिक सिँयापिं कुमार, गणेद्यः व अष्टमातृका दु । देगःया दथुइ यज्ञ याइगु गाः दु । देगः व देगः दुनेया द्यःपिं दयेकेत छमा सिमा जक छ्यःगु खः धयागु जनश्रुति दु । थन सुवाल थरया पुजारी दु । नित्यपुजा व इलय्‌ब्यलय्‌ चापुजा व मेमेगु पुजा याइ । देगःया लुखाच्वसं दुगु स्वपाः झ्यालय्‌ भक्तत स्तुति यानाच्वंगु सिँयागु मूर्ति दु ।
किंवदन्तीकथं, परापूर्वकालय्‌ पन्तिया मू जात्रा थ्यंकः वल, तर उन्मत्त भैरव थःगु थासय्‌ मदु । पन्तिया जुजुं भारदारत व तान्त्रिक सःताः सहलह यात । तान्त्रिकं धाल, भैरव सक्वया बज्रयोगीनीयाथाय्‌ च्वंच्वन । अले जुजु, भारदारत व तान्त्रिक सक्वय्‌ वनाः भैरवयात सःतःवन । तर भैरवं लिहांवयेगु खँ मल्हाः । अनं तान्त्रिकं भैरवयात ‘छलपोल पन्तिइ बिज्यातकि च्यापा तुति दुम्ह जीव बलि बी, हासा थें चाकलाःगु बजि छाये’ धकाः ह्ययेकल । थ्व खँ न्यनाः बल्ल भैरव पन्तिइ लिहां वल ।
तान्त्रिकं थःगु तन्त्र बिद्या छ्यलाः भैरवयात पुज्यात, च्यापा तुति दुम्ह जीव धकाः कःलि बलि बिल, हासा थें चाकलाःगु बजि धकाः चतांमरि व वः छात । थ्व खनाः भैरवब जिल्ल जुल, छुं धायेमफुत । थुबलय्‌ तकया दुने तान्त्रिकं तन्त्रमन्त्रया विद्या छ्यलाः भैरवयात गनं वनेमजीक चिनाबीधुंकल । उकिया प्रतीककथं आः नं उन्मत्त भैरवया मू मूर्तिइ सिखलं चिनातःगु दु ।
न्हापा न्हापा मू भैरवयात हे खतय्‌ तयाः जात्रा याइगु खः, लिपा जक जात्रा यायेत मेगु हे मूर्ति दयेकूगु खः धयागु धापू दु ।

कपाः मदुम्ह गणेद्यः
पन्तिया लायकू लागां सतिक पश्चिम स्वःम्ह कपाः मदुम्ह (छ्यं मदुम्ह ) गणेद्यः दु । देगः च्वं खुल्ला, दुहां वनेगु लुखा दु । त्वाःया मनूतय्‌सं न्हिंन्हिं पुज्याइ । मंगलवाः व गणेद्यः चौथीकुन्हु विशेष पुजा जुइ ।

काठंकुमारी गणेद्यः
पन्तिया पश्चिम लागाय्‌ वडा नं. ७ य्‌ काठंकुमारी गणेद्यःया देगः दु । देगलय्‌ ल्वहंया गणेद्यःया मूर्ति दु, लिसें भगवती, कुमार भैरव, भद्रकाली, महाद्यःया प्रतीक ल्वहंया मूर्ति झ्वःलिक दु । थ्व देगःया लिउनेसं भजन छेँ व फल्चा दु । मल्लकालया इलय्‌ क्वाथ (पुलिस ब्यारेक) लिक्कसं लाःम्ह द्यः जूगुलि क्वाथ शब्द अपभ्रंश जुयाः काठंकुमारी गणेद्यः जूवंगु धापू दु । यःमरिपुन्हिबलय्‌ थ्व द्यःया जात्रा याइ ।

काशी विश्वेश्वर
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया उत्तर पश्चिमय्‌ २० फीट ति तजाःगु नितँ पौ दुगु ल्वहंया व गजू दुगु थ्व देगःया प्यखेरं लुखा दु, दथुर शिवलिङ काशी विश्वेश्वर महाद्यःया शिवलिङ्ग दु । लुखाय्‌ तिकिझ्याः तयातःगु दु ।

कुमारी
पन्तिया लाय्‌कू दुने तुलजा भवानीया देगः मदयेधुंकल तर अन मोहनि सुरु जुइवं तुलजा भवानीया प्रतीक म्वाःम्ह देवी कुमारी हयाः तइगु चलन दु । सुवाल जातिया मिसामचा कुमारी याइगु परम्परा दु । पन्तिइ कुमारी प्रथा न्हापा न्हापा दुगु, दथुइ मंत, हानं २०७१ साल चैत १४ गते सुवाल थरनाप सतीगु घुल्लु थरया ओजस्वी कुमारीयात पलिस्था याःगु खः । पन्तिइ सुवाल थरया मिसामचा कुमारी छाय्‌ यात धयागु खँय्‌ जनकथनकथं भारतया सिम्रौनगढय्‌ मुस्मांतय्‌सं हःताः यायेधुंकाः तुलजा भवानी ज्वनावःपिं जुजु हरिसिंहदेव व लानी देवलदेवीपिं नेपालय्‌ वल । हरिसिंहदेव लँय्‌ हे सित, देवलदेवी व भारदारत पन्तिं जुनाः ख्वपय्‌ वन । पन्तिइ छन्हु च्वंबलय्‌ सुवाल मिसामचां तुलजा भवानीया सेवा याःगु जुयाच्वन । मोहनि ज्वःछि कुमारीयात
लाय्‌कुलिइ तयाः पुज्यायेगु चलन दु।

कुशादेवी
भगवतीया तःगू नां मध्ये छगू नां कुशादेवी खः । पन्ति वडा नं. २ या वडा कार्यालय न्ह्यःनेसं कुशादेवीया देगः दु, देगः लिक्कसं तमागु वंगलसिमा दु । देगः दुने देवीया मूर्ति दु । थन यःमरिपुन्हिकुन्हु मेला जुइ । न्हापा थन राणातय्‌गु कुश विर्ता दुगु जुयाच्वन । इमिसं कुमाई जातया बर्मूतय्‌त छुं जग्गा कुश ज्वनाः दान याःगु जुयाच्वन । अले व बर्मूतय्‌सं दानय्‌ वःगु छुं जग्गा पुजा यायेत देवीया नामय्‌ तःगुलिं लिपा देवीया नां हे कुशादेवी जूवंगु खः धइगु जनश्रुति दु ।

कृष्ण देगः
पन्ति वडा नं. ९ जाकिडोल धयागु थासय्‌ नेवाःतय्‌गु बस्ति दु । जाकिया अर्थ नेपालभाषां जा नयेगु जाकि खः । बुँइ वा जक सइ, तर परापूर्वकालय्‌ थनया बुँइ जाकि हे सइगु जूगुलिं थ्व थाय्‌या नां जाकिडोल जूवंगु जनश्रुती दु । थन भगवान कृष्णया देगः दु । देगः दुने धातुया कृष्णमूर्ति दु । मूर्ति नापनापं मेमेगु द्यःया मूर्ति नं दु । देगःया उत्तरपाखे भजन यायेत फल्चा छगू दु । थन नित्यपुजा जुइ । कृष्ण जन्माष्टमीकुन्हु थ्व द्यःयात खटय्‌ तयाः जात्रा याइ ।

केदारनाथ
त्रिवेणीघाटय्‌ दुगु मेगु बांलाःगु देगः खः तुयुगु केदारनाथया देगः । ल्वहँतय्‌ बज्र इलाः दयेकातःगु थ्व देगः दुने नागया आसनय्‌ दुम्ह केदारनाथया ल्वहंमूर्ति दु । शिवलिङ्गया प्यखेरं प्यंगू व च्वय्‌ छगू महाद्यःया प्रतिमूर्ति कियातःगु दु । शिवलिङ्गया च्वय्‌ सिजःया छत्र दु, देगः दुने पश्चिमपाखे सिजःया चिकचाधिकःम्ह द्वं छम्ह नं दु । थन न्हिंन्हिं पुजा जुइ । अक्षय तृतीयाकुन्हु थन विशेष रुद्री पुजा जुइ ।

गुह्येश्वरी
पन्तिया लाय्‌कुलिइ पशुपति देगःया पूर्वय गुह्येश्वरी द्यः दु । द्यःया देगः न्हापा दुगु खःसां आः मदु । ल्वहंया छुं आकृति मलूगु गुह्येश्वरी द्यःयात त्वाःयापिंसं न्हिंन्हिं पुज्याइ,्र मेबलय्‌ नखःबलय्‌ द्यइके वइपिं भक्तजनत यक्व दइ ।

गोरखनाथ
कुन्जगिरी पर्वत अथवा दलिन्चोक पर्वत अथवा गोरखनाथ डाँडाय्‌ त्रिवेणीघाट व ब्रम्हायणी देगःया उत्तरपाखे गोरखनाथ दु । न्हापा न्हापा अन लाय्‌कू दुगु, व लायकू पिने दलानचोक (चुक) नं दुगु खः । लिपा वनाः दलानचोक शब्द अपभ्रंश जुयाः दलिन्चोक जूवंगु धाइ । अनया लायकू व मू देगः आः ल्यं मदयेधुंकल । तर तर अन पःखालं हय्‌भुनातःगु दु । छ्यं जक दुगु म्ह मदुगु गोरखनाथया मूर्ति नापनापं सीताया पलाः धाइगु ल्वहं व मेमेपिं द्यःपिनिगु मूर्ति नं दु । देशय्‌ वा मवलकि ‘वा वयेमा’ धकाः थन वयाः लः फ्वनेगु चलन आः नं दु । थ्व मू देगः दुथासं दक्षिणपाखे छुं दँ न्ह्यः गोरखनाथया न्हूगु मेगु देगः दयेकूगु दु । देगः दुने दुरुल्वहंया कलात्मक प्रतीक गोरखनाथया मूर्ति दु । थन न्हिंन्हिं पुजा जुइ ।
मकर मेलाय्‌ त्रिवेणीघाटय्‌ म्वःल्हुयाः द्यः दर्शन यायेगु झ्वलय्‌ गोरखनाथयात ल्हातय्‌ लुयायंकूगु जल छानाः दर्शन यायेगु चलन दु । थथे यातकि मनया इच्छा पूवनी धयागु धार्मिक विश्वास दु ।
किंवदन्तीकथं त्रेतायुगय्‌ राम व रावणया दथुइ युद्ध जूबलय्‌ इन्द्रजीतया नागपासं लक्ष्मण मूच्र्छा जुल । वैद्यया सल्लाहकथं हनुमान सन्जीवनी बुटी काःवन । तर वं बुटी सयाच्वंगु पर्वत हे ल्ह्वनाहःबलय्‌ लँय्‌ लाःगु पन्तिइ उगु पर्वतया छकूचा अंश कुतुं वन । व हे पर्वतया अंशयात कुन्जगिरी पर्वत (गोरखनाथ डाँडा) धायेगु यात । उकिं व पर्वतय्‌ संजीवनी बुटी दयेफु धइगु जनश्रुती दु । व पर्वतं पन्तिया प्राचीन बस्ती, नमोबुद्ध, फूलचोकी पर्वत व उत्तरपाखे हिमालय बांलाक खनेदु ।

जज्ञ चउर
लड्केश्वर महाद्यःया देगलं सतिक दुगु लड्कु दोभानय्‌ ‘जज्ञ चउर’ धयागु थाय्‌ दु । किंवदन्तीकथं द्वापरयुगया महाभारतकालय्‌ पञ्च पाण्डवत १४ दँ बनवास वःगु इलय्‌ व थासय्‌ यज्ञ याःगु जुयाच्वन, उकिं व थाय्‌या नां ‘यज्ञ चउर’, लिपा वना ‘जज्ञ चउर’ जूवंगु जनश्रुती दु । ख्वपया जुजु भुपतिन्द्र मल्लं ने.सं. ८३१ य्‌ घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु अन वयाः म्वःल्हूगु कारणं व थाय्‌या धार्मिक महत्व अझ च्वन्ह्याःगु खः धयागु नं धापू दु ।

तुलानारायण
पूर्वपाखे स्वःगु थ्व तुलानारायणया देगः पन्तिया नांजाःगु देगः खः । मल्लकालीन पन्तिया स्वतन्त्र महाद्यः (शासक) जयसिंहरामं निर्माण याःगु थ्व देगलय्‌ फीट ति तजाःगु भगवान बिष्णुया ल्वहंमूर्ति दु । छगः ल्वहँतं निर्माण याःगु थ्व मूर्ति पलेस्वां द्यःने दनाच्वंगु दु । शंख, चक्र, गदा व पलेस्वां ज्वनातःगु प्यपा ल्हाः दुम्ह मूर्तिया देपा ल्हातय्‌ दुगु शंखय्‌ छगः तग्वःगु जाकि दु । व जाकिया जा थुलकि पन्ति देय्‌या दक्व जनतायात नकेत गाइ धइगु जनविश्वास दु । देगलय्‌ दुहां वनेत सिँयागु कलात्मक लुखा दु । देगः न्ह्यःनेसं ल्वहँतं सियातःगु दबू दु, दबुलिइ महाथ जयसिंहरामं व इलय्‌ तुलादान यायेत छ्यःगु ल्वहंया तग्वःगु थां दु । जयसिंहरामं थ्व देगः निर्माण याःगु इलय्‌ तुला दान याःगुलिं देगःया नां तुलानारायण जूगु खः धयागु जनश्रुति दु ।

त्रिपुरासुन्दरी
यलाछेँ त्वालय्‌ दुगु लायकू, लाय्‌कूया पूर्वपाखे दुगु अंगःया ग्वाखंचाय्‌ त्रिपुरासुन्दरीया कलात्मक ल्वहंमूर्ति दु । महाकाली नं धाइगु थ्व मूर्ति च्वसं मोहनिबलय्‌ स्वांतकी तयेगु चलन दु ।

थाम्पा भैरव
इन्द्रेश्वर महाद्यः लागां पूर्वय्‌ लाःगु थ्व पुलांगु थाम्पा भैरवया देगः दुने ल्वहंमूर्ति दु । मूर्ति च्वसं स्वबः ल्वहंया तोरण दु । मूर्तिया जवय्‌ छम्ह खवय्‌ छम्ह सिंहया मूर्ति दु । च्वय्‌ गं निगः नं दु । नितँया पश्चिम स्वःगु थ्व देगलय्‌ आँय्‌पा पौ दु, गजू धाःसा धातुया दु । देगलय्‌ दुहांवनेत सिँयागु लुखा दु्, लुखाय्‌ बछि ब्व तिकिझ्याः थेंच्वंगु बार दु, देगःया उत्तर व दक्षिणपाखे खुल्ला तर लुखाया बच्छि ब्व सिँयागु बार तयातःगु दु । लुखाया च्वय्‌ सिँयागु तोरण दु । तोरणया देपापाखे म्येय्‌या न्यकू यख्खानातःगु दु । थ्व देगःया दक्षिणपाखे गणेद्यःया देगः नं दु । ज्याःपुन्हि जात्रां छन्हु न्ह्यः थन म्येय्‌ छम्ह बलि बी । उन्मत्त भैरवयात बलि बीमजिउगुलिं थन बीगु खः ।

द्रौपदा देवी
पन्तिया वडा नं. १० य्‌ लाःगु खोपासीइ महाभारतकालीन द्रौपदी अथवा द्रौपदा देवीया शिलामूर्ति दु । दक्षिण स्वःगु देगलय्‌ वनेत स्वाहाने त्वाथः दयेकातःगु दु । देगः लिक्कसं तमागु वंगलसिमा छमा दु, मेमेपिं द्यःपिं नं अन दु । देगः लिउने चउर दु । अन यःमरिपुन्हिकुन्हु मेला हनी । न्हिंन्हिं अन पुज्याइगु, जप याइगु चलन दु ।
किंवदन्तीकथं खोपासीइ विराट जुजुया दरबार दु । महाभारतकालय्‌ दछि गुप्तवास च्वनेत पाण्डवतय्‌सं द्रौपदीलिसें व हे दरबारय्‌ ज्या यात । छन्हु किचकं द्रौपदीयात बांमलाःगु दृष्टिं स्वल । थ्व खँ न्यनाः तंचायाः भीमसेनं किचकयात स्यानाबिल, थ्व लु द्रौपदीं गुँच्वय्‌ च्वनाः स्वल । लिपा अनया जनतां थ्व खँ सिल, अले गुँच्वय्‌ द्रौपदीया मूर्ति थापना यात ।
धनञ्जय बासुकी नागराजा पन्तियात बासुकी नागया बासस्थान धाइ । उकिं पुण्यमती खुसि सिथय्‌ बासुकी नागया प्रतीक छगः ल्वहं (ताःचाहाकःगु) पलिस्था यानातःगु दु । ज्याःपुन्हि जात्राबलय्‌ थ्व ल्वहंतय्‌ दुरु छायेगु चलन दु । भिंmनिदँया मकर मेला ज्वःछि ल्वहँतय्‌ नागया मतू (मुकुट) पुइकाः पुज्यायेगु चलन दु । बासुकी नागया मतू देउला जातिया मनूतय्‌के दइ । पन्ति नगरयात रक्षा यानाच्वंम्ह बासुकी नागयात यलया तान्त्रिकं तन्त्रविद्या छ्यलाः यलय्‌ यंकूगु किंवदन्ती नं दु । उकिं पन्तिया ततःधंगु जात्रा, मेलाबलय्‌ प्यन्हु न्ह्यः बासुकी नाग पन्तिइ वइगु जनश्रुति दु।

धनेश्वर महाद्यः
पन्तिया वडा नं. ५ य्‌ लाःगु धनेश्वर महाद्यःया देगः दुने गाः दु, व गाःयात चतुर्मुखी शिवलिंगं त्वपुयातःगु दु । देगः लिकसं भजन याइगु फल्चा दु । अनं सतिक शिवालय जलकुण्ड, तमागु वंगलसिमा छमा व मेमेपिं द्यः नं दु । सतीदेवीया जवगु न्हाय्‌पं कुतुंवंगु थ्व थासय्‌ धनेश्वर महाद्यः उत्पन्न जूगु खः धयागु जनश्रुती दु । किंवदन्तीकथं परापूर्वकालय्‌ छम्ह गरिब मनुखं थ्व शिवलिङ्गयात पुज्यानाः तपस्या च्वंबलय्‌ सिलाचः¥हे कुन्हु महाद्यवं दर्शन बिल । व मनुखं थःत धन प्राप्ति जुइमा धकाः फ्वन । महाद्यवं ‘तथास्तु’ धकाः वरदान बिल, उबलय्‌निसें व शिवलिङ्गया नां धनेश्वर जूवन धयागु जनश्रुति दु ।

धर्मधातु महाविहार
पमाडि त्वालय्‌ सोह्रखुट्टे पाटिं सतिक दुगु धर्मधातु चैत्य पन्तिया पुलांगु खः । चैत्यया प्यंगू दिशाय्‌ भगवान द्यःया मूर्ति दु, गजुलिइ नं छम्ह भगवानया मूर्ति दुगुलिं व चैत्ययात पञ्चबुद्ध बिहार नं धायेगु याः । चैत्यय्‌ दुपिं पञ्चबुद्ध अक्षेभ्य, अमिताभ, रत्नसम्भव, अमोघसिद्धि व वैलोचन खः । थ्व चैत्यय्‌ विशेष यानाः शाक्य, बुद्धाचार्य थरया भक्तजनत वयाः पुज्याःवइ, मत च्याकःवइ । भाद्रकृष्ण त्रयोदशीकुन्हु नमोबुद्ध, दीपंकरया जात्रा यानाः थन हइ । थन विशेष पुजा जुइ ।

नरसिंह नारायण
पमाडी त्वालय्‌ दुगु धर्मधातु चैत्यया पश्चिमपाखे नरसिंह नारायणया ल्वहं मूर्ति दु।

नवदुर्गा
पन्ति वडा नं.छ खोपासीइ वि.सं. २०६६ साल चैतय्‌ देगः दुने नवदुर्गा द्यःया प्राणप्रतिस्था याःगु खः । पश्चिम स्वःगु, नितँ जाःगु थ्व देगलय्‌ आँय्‌पा पौ दु, सिजःया गजू दु । देगः दुने ५ फीट तजाःगु ३ फीट ब्या दुगु देवी भगवतीया ल्वहंया मूर्ति दु । धुँ गयाच्वंम्ह भगवतीया च्यापा ल्हाः दु । दुर्गा भवानीया गुंगू रूप नवदुर्गायात आश्विन शुक्लपक्ष प्रतिपदाकुन्हु निसें महानवमी तक नवरात्री ज्वःछि पुज्याइ । नवदुर्गायात पुज्यातकि सुख, बल, यश, मोक्ष, धर्म, सिद्धि दइगु धार्मिक मान्यता दु ।

पंचमुखी महाद्यः
त्रिवेणीघाटया, कृष्ण देगःया पूर्वपाखे पंचमुखी महाद्यः (न्यागः शिवलिङ्ग) दुगु चिकचाग्वःगु देगः दु । थ्व देगःया उत्तरपाखे पुण्यमति खुसि बाःवनाच्वंगु दु, दक्षिणपाखे तुलसीया मठ दु । निगू फीटति तजाःगु पेटि द्यःने दुगु पंचमुखी महाद्यःया देगः प्यखेरं खुल्ला, च्वय्‌ टिनया
पौ दु । पन्तिइ सुं सित धाःसा दछितक थ्व महाद्यःयात जल छायेमाःगु परम्परा दु । शिवलिङ्गया पश्चिमपाखे ल्वहंया द्वहं छम्ह नं दु ।

पशुपति
पन्तिया वडा नं. ७ लाय्‌कुलिइ थ्व पशुपति महाद्यःया देगः दु । देगः दुने शिवलिङ्ग दु । दक्षिण स्वःगु लुखां द्यः दर्शन याइगु चलन दु, प्यखेरं लुखा दुसा लुखानापं बुट्टा कियातःगु निगः निगः थां तयातःगु दु । देगःयात सुरक्षा यायेत तयातःगु थ्व थामं यानाः देगः बांलाः । देगःया गजू ल्वहंयागु दयेकातःगु दु । थन त्वाःयापिंसं न्हिंन्हिं पुज्याइ, अले सोमवाः, सिलाचः¥हे व मेमेगु नखःबलय्‌ भक्तजनत यक्व वइ ।

फड्केश्वर महाद्यः
कल्पेश्वर व जलेश्वर नं धाइगु थ्व महाद्यः सदां जल हायाच्वनीगु थासय्‌ चीधंगु झ्वाला क्वसं खुल्ला थासय्‌ दु । पन्ति वडा नं. १० या खोपासिइ रोशी खुसि सिथय्‌ दुम्ह महाद्यःयाथाय्‌ तःधंगु एकादशी, सिलाचः¥हे, बालाचः¥हे व कात्तिक महिनाय्‌ विशेष मेला जुइ । किंवदन्तीकथं परापूर्वकालय्‌ समुद्र मन्थन याःबलय्‌ पिहांवःगु कालकूट विष त्वंम्ह महाद्यःयात डाहा जुल । डाहा जूगु शान्त यायेत महाद्यः रोशी खुसिं सिलु वन । अथे वंगु इलय्‌ महाद्यवं न्हापांगु पलाः तःथाय्‌ लङ्केश्वर महाद्यः उत्पन्न जू थें वयां लिउ पलाः
तःथाय्‌ फङ्केश्वर महाद्यः उत्पन्न जूगु खः । उकिं व महाद्यःया धार्मिक महत्व च्वन्ह्याः । थ्व थासं सतिक पुखू छगू नं दु । किंवदन्तीकथं द्वापरयुगय्‌ गुप्तवास च्वंम्ह भीमसेनं किचक बध यायेधुंकाः थ्व पुखुलिइ म्वःल्हूगुलिं व पुखूया नां हे ‘भीमसेन कुण्ड’ जूवंगु खः ।

बद्रिनारायण
त्रिवेणीघाटय्‌ केदारनाथया देगःया भचा उज्यां बद्रिनारायणया देगः दु । देगलय्‌ वि.सं. १९८२ च्वयातःगु लीया पाता दु । देगः दुने ५ फीट ति तजाःगु बद्रिनारायणया ल्वहंगु मूर्ति दु । छगः हे ल्वहँतं दयेकूगु प्यपा ल्हाः दुम्ह बद्रिनारायण गरुडय्‌ च्वनाच्वंगु दु । बद्रिनारायणया जवय्‌खवय्‌ सूर्य, चन्द्र, इन्द्र व अप्सराया मूर्ति कियातःगु दु । अथे हे क्वसं लक्ष्मी,
कुबेर, गणेद्यः, ऋषि आदिया आकृति कियातःगु दु । स्थानीतय्‌ धापूकथं न्हापा न्हापा थ्व देगः लुँयागु पौ दुगु खः । व पौ खुयायंकल, अनं लिपा वि.सं. २०१८ य्‌ भारतं हःगु टायलया पौ तयाः गजू जक लुँ सियातःगु सिजःया तल ।

बाघभैरव
पन्ति वडा नं. १ रयाले बिहावरया ऐतिहासिक रानीकोट गढी लिक्कसं लाःगु जंगलय्‌ धुँ आकृतिया तग्वःगु ल्वहंमूर्ति दु, गुगु मनूतय्‌सं दयेकूगु मखु, प्राकृतिक खः । थ्व बाघभैरवबया देगः मदु । महाद्यःया मेगु रूप बाघभैरवयात बलि बीमजिउ । थन विशेष यानाः आइतवाः, पुन्हि, संल्हू व नखःचखःबलय्‌ पुज्यायेगु याइ । थन वयाः पुज्यातकि ल्वचं मकइगु, भाकल पूवनीगु, कल्याण जुइगु जनविश्वास दु । यःमरिपुन्हि व स्वांयाःपुन्हि यानाः दँय्‌ निकः स्थानिय नेवाः व तामाङ समुदायपिंसं बाघभैरवया जात्रा याइ ।

बिष्णु नारायण
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया पूर्वय्‌ २ फीट ति तजाःगु पेटिइ दुगु पःखाःया ग्वाखंचाय्‌ अथे हे ३० इञ्चति तजाःगु बिष्णुया ल्वहंमूर्ति दु ।

ब्रम्हायणी
काभ्रे जिल्लाया हे शक्तिशाली देवी व शक्तिपीठ खः ब्रम्हायणी । देवीया देगः त्रिवेणीधामया पारि सिथय्‌ कुञ्जगिरी पर्बःया क्वसं दु । स्वतँया व देगलय्‌ प्यद्वाः लुखा दु, मू लुखा उत्तर खः । देगः दुने ब्रम्हायणीया ल्वहंमूर्ति दु । मूर्तिया जवय्‌ खवय्‌ मेमेपिं देवदेवीया ल्वहंमूर्ति दु । थ्व देगःया पश्चिमपाखे दुगु शिलालेखय्‌ ने.सं. ८३६ असार महिना, शुक्लपक्ष नवमी तिथिइ जुजु भूपतिन्द्र मल्लया लानी विश्वलक्ष्मीं ब्रम्हायणी पुजाया लागी जग्गा दान यात धयागु खँ उल्लेख दु । पमाडी त्वालय्‌ दुगु ब्रम्हायणी द्यःछेँ नं लानी विश्वलक्ष्मीं निर्माण याःगु खः धइगु धापू दु ।
ब्रम्हायणी देवीयात छकः हँय्‌ बलि बियाः पुज्यायेगु चलन दु । ज्याःपुन्हि जात्राय्‌ ब्रम्हायणीयात तःधंगु पुजा याइ, बलि बी । थन पन्तियापिं नेवाःतय्‌ ब्याहा याइबलय्‌, कय्‌तापुजा याइबलय्‌ पीठपुजा याःवइगु चलन दु । देगः दुनेया अंगलय्‌ बांलाक सीमदुगु थीथी चित्र दु । ब्रम्हायणी मूर्तिया न्ह्यःने छगः गाः दु, व गालय्‌ मकरमेला ज्वःछि तुयूगु जल पिहांवइ, थ्व हे रुद्रावती (गुप्तमति) खुसि खनेमदयेक बाःवयाच्वंगु खः अले थुकियात स्वीनिता लक्षण लाःपिंसं अक खनी धइगु जनश्रुति दु ।
थ्व देगःया उत्तरपाखे फल्चा छगू दु, अले न्ह्यःनेसं छगः ताःहाकःगु ल्वहं दु । थ्व ल्वहंया महत्व च्वन्ह्याः । पन्तिइ सुं सितकि सिथं हयाः थ्व ल्वहँतय्‌ दिकी । अन सनाः वःपिंसं त्रिवेणीया जल हयाः सीम्हय्‌ छायेगु चलन दु । त्रिवेणीया जल छाइगु इलय्‌ तक यदि व सीम्ह म्वानावल धाःसा वयात लसकुस यानाः छेँय्‌ लितयंकेमाः । तर व ल्वहंतं ल्ह्वनाः देगःया पूर्वपाखे दुगु दिपय्‌ (सिँपँय्‌) दिकलकि अनं लिपा व सीम्ह म्वानावल धाःसा न्ह्याथे यानाःसां व म्वानावःम्ह मनूयात उनाछ्वयेमाः धयागु जनधारणा दु ।

भगवती
भगवती द्यःया ल्वहंमूर्ति यलाछेँ त्वालय्‌ दु । पश्चिम स्वःगु छतँ जाःगु देगःया दक्षिण व उत्तर मोहडा खुल्ला जू । द्यःनाप मेमेपिं द्यः गथेकि ः कुमारी, मनकामना, दक्षिणकाली आदिया ल्वहंमूर्ति नं दु । देगः दुने छगू शिलालेख नं दु ।
मू ल्वहंया मूर्ति च्वसं ल्वहंया हे तोरण तयातःगु दु । छखे चिचीधंगु त्रिशूल धंकातःगु दु । त्रिवेणीघाटं सतिक दुगु शक्तिया स्वरूप थ्व भगवतीयात दुष्टया संहार याइम्ह देवीकथं पुज्यायेगु याइ । थन त्वाःयापिंसं न्हिंन्हिं पुज्याइसा नखःचखःबलय्‌ भक्तजनतय्‌गु
हूल जुइ ।

भद्रकाली द्यःछेँ
पन्तिया वडा नं .५ अधात्वालय्‌ भद्रकालीया द्यःछेँ दु । द्यःछेँय्‌ भद्रकालीया मूर्ति दु । कालिकाननि धयागु चुक द्यःछेँया न्ह्यःनेसं दु । अन हे कालीका दबू नं दु । नितँ जाःगु थ्व द्यःछेँय्‌ आचाजु (कर्माचार्य) थरया मनू पुजारी दु । थन सुथय्‌ नित्यपुजा व सन्ध्याइलय्‌ आरती याइगु चलन दु । द्यःछेँया लुखा तिनातइ । उकिं लुखाय्‌ हे पुज्याइगु चलन दु । सर्वसाधारणयात दुत छ्वइमखु । छुं विशेष दिं नखःबलय्‌ जक दर्शन दइगु भद्रकाली माइया जात्रा ज्याःपुन्हिकुन्हु जुइ ।

भालेश्वर महाद्यः
पन्ति नगरपालिका वडा नं. १२ य्‌ इन्द्रेश्वर शिवलिङ्ग दुथासं भचा पश्चिमपाखे रोशी खुसि व सुखस्रभा खुसि दोभानया गन्धर्व तीर्थय्‌ दुम्ह थ्व भालेश्वर महाद्यः ६४ शिवलि·मध्ये छगू खः । सत्ययुगय्‌ सतीदेवीया कपाः (भाल) कुतुंवंगु थासय्‌ शिवलिङ्ग उत्पन्न जूगुलिं नां ’भालेश्वर महाद्यः’ जूवंगु खँ शास्त्रय्‌ उल्लेख दु ।
देगः दुने सिजःया पातां भुनातःगु शिवलि· दु । दक्षिण स्वःगु थ्व देगःया पौ व गजू नं सिजःया हे, अले गजूया प्यंगू कुनं स्वर्णाकृति नागत क्वय्‌ स्वकातःगु दु । थन सिलाचः¥हे, घ्यःचाकु संल्हू व साउन संल्हूकुन्हु भक्तजनत वयाः दर्शन याःवइ । जंगम जातिया पुजारिं थन नित्य पुजा याइ । महाद्यःया छुं ब्व त्वाःल्हानातः थें खनेदु । किंवदन्ती कथं भौगोलिक हिउपालं व महाद्यः ल्हात । थ्व खँ सुनानं मसिल । छकः थन बाय्‌ च्वंम्ह मनुखं जा थुइत्यंबलय्‌ भारा फातापुल, हानं देछुत, हानं फातापूगु खनाः तमं व मनुखं पन्यूचां बँय्‌ दाल । थथे दाःबलय्‌ अनं हि बाःवल । थ्व खबर न्यनाः अनया मनूतय्‌सं उत्खनन यानास्वःबलय्‌ भालेश्वर महाद्यः लुयावल ।

मत्स्यनारायण
पुण्यमाता खुसि सिथय्‌ दक्षिणपाखे ग्वाखंचाय्‌ दुम्ह मत्स्यनारायणया देगः बासुकी नागया प्रतिमा दुथासं सतीक लाः । भगवान बिष्णुया छगू अवतार मत्स्यनारायण क्वय्‌या ब्वय्‌ न्या जुयाच्वनी । थन दुम्ह मत्यनारायणया ल्वहंया मूर्तिइ प्यका ल्हाः दु । प्यका ल्हाः मध्ये निका ल्हातं शंख व चक्र, अले क्वय्‌ निका ल्हातं गदा व पलेस्वां ज्वनातःगु सीदु । मूर्तिइ थीथी तिसा नं सीदु ।

माधवनारायण
त्रिवेणीघाटया पुण्यमति खुसि सिथय्‌ दक्षिणपाखे पञ्चमुखी महाद्यःया पूर्वय्‌ माधवनारायण द्यःया ल्वहंमूर्ति पलिस्था यानातःगु दु । थ्व द्यःया उत्तरपाखे नवग्रह नारायण मूर्ति व दक्षिणय्‌ गणेद्यः, पश्चिमय्‌ सूर्यनारायणया ल्वहंमूर्ति नं दु । माघं ख्वप व सक्वं माधवनारायण हइबलय्‌ थ्व हे थासय्‌ द्यःया मूर्ति तयाः भक्तजनतय्‌सं व्रत च्वनिगु व स्वस्थानी बाखं न्यनेगु याइ ।

मानेश्वरी
शक्तिपीठ मध्ये छम्ह बाराही नं धाइगु मानेश्वरी देवीया देगः पन्ति वडा नं. ७ य्‌ लाःगु बसपार्कं सतिक दु । देगः दुने मानेश्वरीया ल्वहंमूर्ति दु । देगः दुहांवनेगु लुखाया न्ह्यःने कुमार व गणेद्यःया कलात्मक मूर्ति नं दु । थ्व द्यःया जात्रा भिमाद्वादशीकुन्हु याइ । जुजु मानदेवं मानेश्वरी देवीया स्थापना यात धयागु खँ गोपालराज वंशावलीइ उल्लेख दु । मानेश्वरी देगः दुने अष्टमातृका नं दु । देगलं सतिक मेगु देगः छगः दु, अन मानेश्वरी देवीया मां दु धाइ । थ्व बारे किंवदन्ती थथे दु– परापूर्वकालय्‌ तिब्बतया पहाडय्‌ यक्ष, यक्षनीत च्वनीगु जुयाच्वन । छम्ह यक्षनीपाखें मानेश्वरीया जन्म जुल, गुम्ह भगवतीया अंश धाइ । मचांनिसें मानेश्वरीयात पन्तिइ वनाः च्वनेगु इच्छा जुल । थ्व खँ भगवतीं सिउ खनी । छन्हु द्यनाच्वंम्ह मचाम्ह मानेश्वरीयात भगवतीं इमाया रूप कयाः ब्वयेकाः पन्तिया पुण्यमति खुसि सिथय्‌ त्वःताथकल । मांम्ह यक्षनी लिउ लिउ वल, तर खुसि छिइमफयाः खुसि वारिइ लात । देवीशक्तिया कारणं निम्हं ल्वहंमूर्तिइ हिल ।

यःमरि स्तम्भ
पन्तिया बसपार्कं सतिक अघात्वालय्‌ बजारय्‌ वि.सं. २०७२ सालय्‌ पन्ति पर्यटन विकास केन्द्रं ‘यःमरि स्तम्भ’ निर्माण यानाः उलेज्या याःगु दु । वयां न्ह्यः वि.सं. २०७० सालय्‌ लाय्‌कू दबुलिइ न्हापांगु यःमरि पन्ति सम्मेलन नं याःगु खः ।२२ फीट तजाःगु स्तम्भय्‌ ४ फीट ताःहाकःगु व २२ इन्च ब्यागु ग्वल्लाःगु सिजःया यःमरि दु । काचाक स्वयेबलय्‌ देगः थें खनेदुगु व स्तम्भया गजूया थासय्‌ यःमरि दु, क्वय्‌ क्वथा दु ।

राम मन्दिर
पुण्यमाता खुसि सिथय्‌ दक्षिणपाखे रामया देगः दु । देगः दुने २ फीटति तजाःगु राम व सीताया दनाच्वंगु ल्वहंमूर्ति दु । राम व सीताया जवपाखे गदा ज्वनाच्वंम्ह हनुमानया ल्वहंमूर्ति दु अले खवपाखे लक्ष्मणया ल्वहंमूर्ति नं दु । न्ह्यःने शिवलि·, शिवलिङ्गया क्वसं भरत व शत्रुघ्नया चिचीधंगु मूर्ति नं दु । देगः पिनेसं ल्वहंया थामय्‌ वि.सं. १९६९ य्‌ देछाःगु कँय्‌या तग्वःगु गं दु । देगःया उत्तरपाखे हनुमानया ल्वहंमूर्ति दु । देगः न्ह्यःनेसं उत्तरवाहिनी नांया घाट व घाटया पेटिइ गुकु ताःहाकःगु ल्वहं दु । पन्तिया सीम्ह मनूयात मोक्षया लागी थ्व ल्वहँतय्‌ दिकेमाः धयागु जनविश्वास दु ।

राम, सीता, लक्ष्मी व सरस्वती
त्रिवेणीघाटय्‌ दुगु केदारनाथया न्ह्यःनेसं दक्षिणपाखे राम, सीता, लक्ष्मी व सरस्वती दुगु साधारण देगः दु । देगःया प्यंगू दिशाय्‌ प्यंगू ग्वाखंचाय्‌ द्यःया मूर्ति दु । वि.सं. २०५४ सालय्‌ तिनि निर्माण याःगु थ्व न्हूगु देगः खः । देगःया छचाःलिं मत च्याकेत ढलौटया पाल्चा तयातःगु दु । श्रीराम कर्माचार्य व वया छेँजःपिंसं थः अबु न्हुच्छेदास कर्माचार्यया लुमंतिइ देगः दयेकूगु खँ अन दुगु शिलालेखय्‌ उल्लेख दु ।

लक्ष्मीनारायण
त्रिवेणीघाटया दक्षिणपूर्वपाखे साधारण खनेदुगु देगः दु । पश्चिम स्वःगु थ्व देगः दुने लक्ष्मी व नारायण द्यःया ल्वहंमूर्ति दु । थ्व देगलं उत्तरपाखे दिप दु, भचा उज्यां फल्चा छगू दु ।

लक्ष्मीनारायण
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया पूर्वय्‌ च्वंगु पःखाःया ग्वाखंचाय्‌ अर्धनारीया लक्ष्मीनारायणया ल्वहंमूर्ति दु । मतू पुयातःम्ह व ल्वहंमूर्तिया च्यापा ल्हाः दु, जवगु ल्हातं चक्र, शंख, गदा, पद्म ज्वनातःगु दुसा देपागु ल्हातं सफू, पलेस्वां, कलश, आदि ज्वनातःगु दु ।

लडकेश्वर महाद्यः
पन्तिया वडा नं. १२, बल्थली धयागु थासय्‌ रोशी खुसिया सिथय्‌ लडकेश्वर महाद्यःया देगः दु । अन चिचीग्वःगु स्वंगः शिवलिङ्ग दु । शिवलिङ्गया च्वसं साया दुरुप्वः आकार वःगु ब्व दु, अनं मदिक्क लः (जल) तपतप तिकिननाच्वनी । देगलं सतिक छगू गुफा थें च्वंगु, लुखा दु, उकियात पापद्वार व पुण्यद्वार धाइ । अनसं १०८ फीट तजाःगु सिजःया त्रिशूल निर्माण यानाः स्थापना याःगु दु । किंवदन्तीकथं सत्ययुगय्‌ द्यः व दैत्यत जानाः क्षीरसमुद्र मन्थन यात । मन्थन याःगु इलय्‌ अमृत पिहां वल, अथे हे कालकूट विष नं पिहांवल । व बिषं संसारया जीवजन्तु दक्व नाश जुइत्यन । उकिं संसारया सृष्टिया रक्षा यायेत महाद्यवं व कालकूट विष त्वनाः कथुइ थाकातल । बिषं यानाः महाद्यःया गःपः वँचुयावन, उकिं व हे इलंनिसें महाद्यःयात ‘नीलकण्ठ’ धायेगु यात ।
बिष त्वनाः थःत जूगु डाहा शान्त यायेत महाद्यः रोशी खुसिया लं सिलु तीर्थय्‌ वंबलय्‌ न्हापांगु पलाः तःगु थासय्‌ शिवलिङ्ग उत्पन्न जुल । उगु शिवलिङ्ग लडकेश्वर महाद्यःया नामं बय्‌बय्‌ जुल ! जगतया कल्याण यायेत कालकूट विष त्वनाः नीलकण्ठ जूम्ह महाद्यः, अनं लिपा सिलु तीर्थय्‌ वनाः द्यंवन धयागु खँ हिन्दूग्रन्थय्‌ नं उल्लेख दु । नीलकण्ठ महाद्यवं न्हापांगु पलाः तःगु थासय्‌ उत्पन्न जूगु लडकेश्वर महाद्यःया धार्मिक महत्व च्वन्ह्याः । थन सोमवाः व पुन्हिपतिं भक्तजनत वयाः पुज्याइ । थन हरिबोधनी एकादशी (तःधंगु एकादशी)कुन्हु तःधंगु मेला हनी । थुकुन्हु दिनय्‌ क्षीर सागरय्‌ द्यनाच्वंम्ह बिष्णुया न्ह्यलं चाइगु जुयाच्वन । बिष्णुया न्ह्यलं चाःगु दिनय्‌ पन्तिया लडकेश्वर महाद्यःयाथाय्‌ पन्ति व मेगु थीथी थासं भक्तजनत वयाः बिष्णुया भक्ति यायां महाद्यःया दर्शन यायेगु चलन दु । अथे यातकि अक्षय फल दइगु, पुण्य लाइगु धार्मिक विश्वास दु ।

शारदा देवी
पन्तिया वडा नं. ९, देवीस्थान गुँ (पहाड) क्वसं शारदा देवीया शिलामूर्ति दु । नकतिनि नितँया न्हूगु देगः नं दयेकूगु दु । थन रामनवमीया दिनय्‌ मेला जुइ । वा मवलकि थन पुज्यानाः लः फ्वनेगु परम्परा नं दु । छगू इलय्‌ पृथ्वीनारायण शाहं थन क्वाथः (कोट) दयेकाः सैनिकतय्‌त तालिम बिउगु खः अले थन च्वनाः न्हय्‌गू गामय्‌ हःताः (आक्रमण) यानाः त्याकूगु खः धयागु जनश्रुति दु । थनं सतिक छगः तग्वःगु ल्वहं दु, व ल्वहंयात ‘लाखे ल्वहं’ अथवा ‘बोक्सेढुंगा’ धायेगु याः । किंवदन्तीकथं न्हापा अन छम्ह लाखे दुगु, वं भ्वय्‌ यायेत माःगु थलबल बियाः अन मनूतय्‌त ग्वाहालि यानाच्वंगु, छकः छम्हेस्यां भ्वय्‌ सिधयेकाः थिकेगु थलबल लिकयाः ल्यंदुगु जक लितबीयंकल । थ्व खनाः लाखे तंचाल, उबलय्‌निसें वं थलबल बीगु दिकल ।

शितला माइ व वत्सलादेवी
त्रिवेणीघाटय्‌ दुगु द्यः मध्ये शितला माइया महत्व नं म्हो मजू । बःचाग्वःगु देगःया ग्वाखंचाय्‌ ल्वहंया मूूर्ति दु । ल्वहंया आसनय्‌ तयातःम्ह शितला माइयाथाय्‌ मस्तय्‌त तःकै वलकि पुज्यायेगु प्रचलन दु । शितला माइनं तःकै लंकाबी धयागु जनविश्वास पन्तिया जनतायाके न्हापांनिसें दु । शितला माइया उत्तरपाखे ग्वाखंचाय्‌ वत्सलादेवीया मूर्ति खनेमदु । अन गणेद्यः व नारायण द्यःया मूर्ति जक खनेदु ।

शेषनारायण
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया पूर्वय्‌ दुगु पःखाःया ग्वाखंचाय्‌ शेषनारायणया ल्वहंया मूर्ति दु । नागं कुइकाः च्वंच्वंम्ह हाकुगु ल्वहंया मूर्ति दनाच्वंगु दु । द्यःया प्यपा ल्हाः दु ।

शेषनारायणया देगः
त्रिवेणीघाटया दक्षिणय्‌ रोशी खुसि सिथय्‌ शेषनारायणया देगः दु । चीधंगु देगः दुने भगवान विष्णुया कलात्मक ल्वहंमूर्ति दु । थ्व देगःया पूर्वपाखे छगू फल्चा दु । वि.सं. २०५३ साल साउन महिनाय्‌ निर्माण याःगु थ्व देगलय्‌ दुगु शिलालेखय्‌ हरिदास सोनामया नां उल्लेख दु । पुचः नागं कुइकातःगु थ्व मूर्तिइ प्यपा ल्हाः दु । ल्हातं शंख, चक्र, गदा व पलेस्वां ज्वनातःगु दु ।

श्री कृष्ण (वंशगोपाल)
राधाकृष्ण देगः नं धाइगु थ्व देगः पुण्यमाता खुसि सिथय्‌ दु । ल्वहंया प्यंगू पेटी च्वय्‌ झिंखुगः सिँया कलात्मक थां दुगु स्वतँजाःगु थ्व देगः पूर्व स्वः । देगलय्‌ प्यद्वाः लुखा दु । पूर्व स्वःगु लुखां जक द्यःया दर्शन यायेगु याइ । देगः दुने ल्वहंया ३ फीट ति तजाःगु बाँसुरि ज्वनाच्वंम्ह कृष्णया मूर्ति दु, लिक्कसं जवय्‌ खवय्‌ निम्ह गोपिनीया मूर्ति नं दु । देगःया पूर्वपाखे छगू शिलालेख दु । उकी ने.सं. ७८४ बैशाख शुक्ल तृतीया, रामभारों देगः दयेकूगु, पुजाया लागी बुँ दान याःगु खँ उल्लेख दु । कृष्णजन्माष्टमीया दिनय्‌ थन भव्य पुजा व जात्रा जुइ ।

श्री कृष्ण नारायण
इन्द्रेश्वर देगःया पश्चिमय्‌ दुगु पःखाःया ग्वाखंचाय्‌ ३ फीट ति तजाःगु प्यपा ल्हाः दुम्ह कृष्णया ल्वहंमूर्ति दु । मूर्तिया जवय्‌ व खवय्‌ रुक्मणीया मूर्ति नं कियातःगु दु । बाँसुरी ज्वनातःगु व मूर्तिया क्वसं निम्ह बाहांया आकृति नं दु ।

श्री विश्वरुप
पुण्यमाता खुसि सिथय्‌ उत्तर स्वःगु चिकिचाग्वःगु देगलय्‌ (ग्वाखंचाय्‌) विश्वरुपया ल्वहंमूर्ति दु । झिंखुका ल्हाः दुम्ह भगवान विश्वरुपया ल्वहंमूर्ति कलापूर्ण खनेदु । थीथी ज्वंसा ज्वनातःम्ह विश्वरुपया देगः वि.सं. २०५४ सालय्‌ स्थापना याःगु खः ।

सत्यनारायण
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया पूर्वपाखे लुखा मदुगु तुयुगु देगः दु । देगलय्‌ ३० इन्च ति तजाःगु सत्यनारायण व जवखवं लक्ष्मीया ल्वहंमूर्ति दु ।

सूर्यनारायण
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया पश्चिमय्‌ पूर्व स्वःगु सूर्यनारायण द्यःया कलात्मक ल्वहंया मूर्ति ७ फीट ति तजाःगु पःखाःया ग्वाखंचाय्‌ दु । सूर्यनारायण खतय्‌ च्वंच्वंगु, खः सारथीं न्ह्याकाच्वंगु लिसें चाकःछिं नवग्रह (गुंगू ग्रह) दुगु अन्दाजी २ फीट ६ इन्चति ताःहाकःगु मूर्ति, क्वसं न्हय्‌म्ह सल व निम्ह द्यःया आकृति नं दु । सूर्यनारायणया थ्व मूर्ति छगः हे ल्वहँतय्‌ कियातःगु खः धयागु जनश्रुति दु ।

संकटा देवी
त्रिवेणीघाटया दक्षिणपाखे रोशी खुसि पारिइ संकटा देवीया ल्वहंयागु मूर्ति देगलय्‌ दु । नेवाः भासं संकटा देवीयात ‘इताबुलुं द्यः’ नं धाः । उत्तर स्वःम्ह द्यःनाप मेमेपिं द्यःया ल्वहंमूर्ति नं दु । देगलय ने. सं. ९६२ च्वयातःगु शिलालेख नं दु । देगःया चाकःछिं खुल्ला चउर दु । ‘चामुण्डा देवी’ नं धाइम्ह थ्व द्यःया जात्रा फागुपुन्हि कुन्हु याइ । थीथी रंग व अबीर छ्वाकाः जात्रा हनीगु परम्परा दु ।

संकष्ट नारायण
त्रिवेणीघाटय्‌ कृष्ण देगःया दक्षिणपाखे संकष्ट नारायण द्यःया देगः दु । ल्वहंया पेटि च्वय्‌ ८ फीट ति तजाःगु देगः दुने संकष्ट– नारायण द्यःया कलात्मक ल्वहंमूर्ति दनाच्वंगु दु । थ्व मूर्तिया जवय्‌ छम्ह खवय्‌ छम्ह ल्वहंयाम्ह सिंहया मूर्ति दु । पन्तिइ प्वाथय्‌ दुपिं मिस्तय्‌त मचाबू ब्यथा जुलकि थ्व देगलय्‌ चिकं लुनाः पुज्यातकि अथवा थन लूगु चिकं यंकाः ब्यथा जूम्ह मिसायात बुकल कि मचाबू ब्यथा म्हो जुयावनी, याउँक मचा बुइ धयागु जनविश्वास दु ।

पलाञ्चोक भगवती यें ५५ कि.मि. उत्तर–पूर्व काभ्रेपलाञ्चोक जिल्लाया साठीघर गा.वि.स. य् लाः । प्राचीन कालय् पिराकच्वं पराकच्व, पिखाखच्वं पलाखच्व थ्व निगू खँग्वः अपभ्रंश जुयाः पलाञ्चोक जूगु खः धाइ । मानदेव प्रथमया शासनकालय् नीस्वनाः दयेकूगु पलाञ्चोक भगवती देगः मध्यकालय् छगू मुख्यगु गढ़या रुपय् कयातःगु खः । नितँ जाःगु कलात्मक देगः दुने झिंच्याका ल्हातय् थीथी शस्त्र अस्त्र ज्वनाः महिषमर्दिनी भगवती बिज्यानाच्वंगु दु । ल्वहंया उत्कृष्ट थुगु मूर्ति थेंज्याःगु मूर्ति लिच्छविकालय् मेथाय् मदयेकेमा धकाः थुकिया मूर्तिकारयात न्हय्गू पुस्तायात नये–त्वने गाक्क धनसम्पत्ति बियाः जुजुं ल्हाः पालाब्यूगु खः धाइ । तर उम्ह मूर्तिकारं तुतिं हे मूर्ति दयेकूगु नाला भगवती, नंसाः भगवती व शोभा भगवती प्यम्ह तःकेहेँपिं धाइ । अभिलेखय् संवत् ४२५य् मानदेवया कलाः विजय स्वामिनीं भगवती विजयश्री देवीया पलिस्था यात धकाः च्वयातःगु दु ।
पलाञ्चोक भगवती द्यःयात दँय् निक्वः स्वांयाःपुन्हि व मोहनिया असंचालंकुन्हु जात्रा याइ । थुम्ह भगवतीया भ्वँतया चण्डेश्वरी व द्यःया देपापाखे च्वंम्ह द्यः कालिका भगवतीलिसे स्वापू दु । थुपिं निम्हं द्यःपिं तता धाइ । जात्राया झ्वलय् बछलाथ्व चतुर्दशीकुन्हु कालिका भगवतीयाथाय् धामीं होम यानाः, द्यः पुज्यानाः फा, दुगु, म्येय् भोग बी । बछलाथ्व पुन्हिकुन्हु प्यम्ह धामी मध्ये छम्हेस्यां द्यःछें द्यः कुहां बिज्याकाः खानाः देगलय् द्यः स्वनी । भ्वँतया चण्डेश्वरी माइया जल व स्वां हयाः द्यःयात छायेवं द्यः खतय् बिज्याकी । गुथिपाखें द्यः पुज्यानाः दुगु भोग बी । म्वाहालि पुयाः स्वन्हुयंक जात्रा यानाः बछलागा दुतियाकुन्हु द्यःछेँय् द्यः दुकाइ । मोहनिबलय् हनीगु द्यः जात्राय् नं न्हापां कौलाथ्व अष्टमीकुन्हु व कौलाथ्व दशमीकुन्हु कालिका भगवतीयाथाय् धामीं होम यानाः द्यः पुज्यानाः फा, दुगु, म्येय् भोग बी । कौलाथ्व अष्टमीकुन्हु धातुयाम्ह भगवतीद्यः द्यःछें कुहां बिज्याकाः धामी खानाः देगलय् स्वनी । न्हिंन्हिं बाहां भोग बियाः द्यइके वइपिं भक्तजनत म्वःम्वः दइ । कौलाथ्व एकादशीकुन्हु द्यःयात खतय् बिज्याकाः न्ह्यः न्ह्यः म्वाहालि पुयाः जात्रा यानाः देय् चाःहुइकाः द्यःछेँ थ्यनेवं द्यः दुकाइ ।

अघोरेश्वर महाद्यः
फम्पिया कोछु त्वालय्‌ नितँजाःगु देगलय्‌ धातुया गजू छानातःगु ल्वहंयागु तग्वःगु शिवलिङ्गयात अघोरेश्वर महाद्यःया रुपय्‌ पुज्याइ । दँय्‌दसं यंलागा एकादशीकुन्हु न्ह्याइगु फम्पिया नांजाःगु हरिशंकर जात्राय्‌ अघोरेश्वर महाद्यःया लीया नाग्वः भैलःद्यः व नीलवाराहीया मूर्ति खतय्‌ तयाः देय्‌ चाःहुइकाः जात्रा याइ ।

गणेद्यःया थीथी देगः
विघ्नहर्ता सिद्धिदाता ज्या पूवंकीम्ह गणेद्यःयात न्हापां पुज्यायेमाःगुलिं त्वाःत्वाः पतिकं गणेद्यः स्थापना यानाः देगः दयेकी । झङ्केश्वरी देगः देपाय्‌ गणेद्यःया देगः दु । गणेद्यःया जवय्‌ कुमार द्यः नं दु । कुमारया मूर्ति संवत् ४९६ य्‌ स्थापना यानातःगुलिं छगू हे इलय्‌ निम्हं द्यःपिं स्थापना याःगु धाइ । थुगु ल्वहंया मूर्तियात फम्पिया दकसिबे पुलांगु मूर्ति कथं काइ । कोछु त्वालय्‌ चीग्वःगु गणेद्यःया देगः दु । कोताल त्वालय्‌ प्यका ल्हाः दुम्ह ल्वहंयाम्ह गोड गणेद्यः दु । द्यःया दक्षिण पःखालय्‌ तिकातःगु ने.सं. १०९९ या ल्वहंपतिइ कोताल त्वाःया झपट बहादुर प्रधानया मां गौरी लक्ष्मी प्रधानं जलासयया दुःख जूगुलिं तःधंगु व चिधंगु बुंगाःचा दयेकाः भिंmन्हय्‌ (१७ फा) वइगु बुँ तयाः वइगु आम्दानीं सकिमिला पुन्हिकुन्हु गोड गणेद्यःया जात्रा यायेमाःगु खँ कियातःगु दु । थुम्ह गणेद्यः नापसं नासःद्यः नं दु । इलय्‌ब्यलय्‌ त्वाःया दाजुकिजापिनिगु ग्वाहालिं भिंकेगु ज्या जुयावयाच्वंगुलिं गणेद्यःया देगः बांलाः जू ।

गोपालेश्वर महाद्यः
फम्पि बजारय्‌ च्वंगु गोपालेश्वर महाद्यः फम्पिया छगू नांजाःगु धार्मिक थाय्‌ खः । गुम्बज शैलीं छतँजाःगु देगलय्‌ लुँया गजू व त्रिशूल तियातःगु दुने तग्वःगु ल्वहंयात गोपालेश्वर महाद्यःकथं पुज्याइ । शैव सम्प्रदायापिंसं गोपाल तीर्थ धाइ । गोपदी व बाग्मती खुसि ह्वंगु थाय्‌ मर्कटाचल पर्वतय्‌ गोपालेश्वर बिज्यानाच्वंगु खँ हिमवत्खण्डय्‌ च्वयातःगु दु । ६४ गू लिङ्ग मध्ये छगू लिङ्ग गोपालेश्वर नं खः । द्यःया जःखःया बाहां थुसा, कृष्णगोपाल द्यः, जलकुण्ड यज्ञकुण्ड कथं नांजाः । थुगु जलकुण्डय्‌ म्वःल्हुयाः गोपालेश्वर महाद्यःया दर्शन यात धायेवं पुण्य लाइ धकाः हिमवत्खण्डय्‌ च्वयातःगु दु । उकिं थन बालाचःह्रे, सिलाचःह्रेबलय्‌ मेला हनी ।
दँय्‌दसं यंलागा एकादशीकुन्हु हनीगु हरिशंकर जात्राय्‌ गोपालेश्वर महाद्यःया नाग्वः (शिवलिङ्ग) नं जात्रा यानाः देय्‌ चाःहुइकी । गोपालेश्वर महाद्यःया उत्पत्ति बारे थथे किंवदन्ती न्यनेदु, भगवान विष्णुं यक्व दैत्य स्याःगु पापया प्रायश्चित यायेत थीथी तीर्थ चाःहिलाः फम्पि क्वसं बागमति तीर्थय्‌ थ्यन । अन कामधेनु सां दुरु हायेकूगु खनाः न्यंबलय्‌ गोपालेश्वर महाद्यः बिज्यानाच्वंगुलिं धकाः धाःगुलिं म्हुया स्वःबलय्‌ शिवलिङ्ग खनेवं स्वन्हु स्वचातक होम यात । महाद्यवं दक्षिणकाली घय्‌पुयाः महांकाल भैरवया रुपय्‌ दर्शन बियाः विष्णुयात थ्व संसारय्‌ छःपिं थें यःपिं सुं मदु उकिं थःगु म्हया बछि तेज थुगु शिवलिङ्गय्‌ त्वःताः उत्तरपाखेया ऋषिमुख गुँ क्वसं च्वंबिज्याःहुँ, अनं छःपिनिगु म्हय्‌ जिगु बछि तये हये धाःगुलिं विष्णुं अथे हे यात । थथे गोपालेश्वर महाद्यःयाके नारायणया बछि तये हये धाःगुलिं विष्णुं अथे हे यात । थथे गोपालेश्वर महाद्यःयाके नारायणया बछि जः, शिखर नारायणयाके गोपालेश्वर महाद्यःया बछि जः छम्ह जुयाः हरिशंकर जुल । अले थ्वहे गोपालेश्वर महाद्यः व शेषनारायण द्यःखः जात्रायात हरिशंकर जात्रा धायेगु यात ।

फम्पिया गोरखनाथ
बज्रयोगिनी देगःया पश्चिमपाखे गोरखनाथ गुँच्व दु । थ्वयात गोरखनाथ डाँडा नं धायेगु याः । योगी गोरखनाथया नामं थुगु च्वया नां छूगु खःसा फम्पियापिंसं थ्वयात लुसिपाकु धाइ । चैत्य शैलीया ल्वहंया देगः दुने गोरखनाथ पालि निपा स्थापना यानातःगु दु । ल्वहंया तोरणय्‌ छेपु कियातःगु दु । अन च्वंगु ल्वहंपतिइ संवत् ५११ य्‌ जुजु जयस्थिति मल्लया पालय्‌ जयथसिंहं प्रशासन चले यानाच्वंबलय्‌ अचिन्तनाथं ल्वहंया गोरखाया पालि दयेकाः प्रतिष्ठा यात धकाः कियातःगु दु । लिक्कसं गोरखनाथ पाक्व (गुफा) नं दु । थन बौद्ध गुरु पद्मसम्भवया मूर्ति नं दु । पद्मसम्भव उडियानां नेपाः जुयाः तिब्बत वने त्यंबलय्‌ थुगु पाक्वय्‌ ध्यान च्वंगु धाइ । मध्यकालय्‌ थुगु थासय्‌ ऋषिमुनि साधुसन्त आदिपिं तपस्या यायेगु थाय्‌ कथं विकास जूगु खनेदु । नाथ सम्प्रदायया नांजाःगु धार्मिक थाय्‌ जूसां शैव, शाक्त, वैष्णव, बौद्ध आदि सकसिनं गोरखनाथयात हनाच्वंगु दु ।

तिलविक्रमेश्वर महाद्यः
फम्पि बजारं दक्षिणय्‌ द्वम्ब्वःचाय्‌ छतँजाःगु देगलय्‌ तिलविक्रमेश्वर महाद्यः बिज्यानाच्वंगु दु । ल्वहंयागु शिवलिङ्ग तिलविक्रमेश्वर महाद्यः फम्पिइ तसकं नांजाः । देगः जःखः पःखाः दनाः ध्वाका छुनाः देगलय्‌ तिनया जस्तापौ, धातुया गजू व त्रिशूल तियातःगु दु । द्यःया जःखः नीलकण्ठ, उमामहेश्वर, नागनागिनी, शिवलिङ्ग, ल्वहंहिति व पुखू नं दु । थुगु थाय्‌ पुरातात्विक दृष्टिकोणं नं अतिकंं महत्वपूर्ण खनेदु । थन बालाचःह्रे, सिलाचःह्रे, ऋषिपञ्चमीबलय्‌ मेला जुइ । दँय्‌दसं यंलागा एकादशीकुन्हु हरिशंकर जात्राय्‌ तिलविक्रमेश्वर महाद्यःयात नं लीया नाग्वः खतय्‌ तयाः जात्रा याइ ।

दक्षिणकाली
फम्पि बजाःया दक्षिणय्‌ उद्धारवती व पूर्णमति खुसिया दोभानय्‌ अष्टमातृका गणलिसे दक्षिणकाली बिज्यानाच्वंगु दु । झिंन्हय्‌गूगु शताब्दीइ दयेकातःगु दक्षिणकालीया ल्वहंया मूर्तिइ दुगु खुका ल्हाः मध्ये जवपाखें खड्ग, त्रिशूल व पाता ख्वला ज्वनातःगु दुसा खवपाखेया ल्हातं ढाल, मनूया छ्यं, पाताख्वला ज्वनाः
प्रेतया आसनय्‌ दनाच्वंगु दु । थौंकन्हय्‌ थुगु मूर्तिया ख्वाः बछि ज्यलावनेधुंकूगु दु । दक्षिणय्‌ च्वंम्ह काली जूगुलिं दक्षिणकाली धाःगु धाइ । फम्पिमितय्‌ आराध्यदेव व शाह जुजुपिनि इष्टदेवता (दिगुद्यः) खः । द्यःया ध्वाकाय्‌ जवंखवं ल्वहंया सिंह, वहःया इलां, प्यखेरं नागं कुइकाः धातु जवंखवं ध्वाँय्‌, धातुया छेपु छचाःखेरं वहलं भुनाः छकुत्याः हाकःगु हाकु ल्वहंया द्यःयात वहःया मतू, किकिंपा, तायः, जन्तर आदि तिसां नं तीकातःगुलिं द्यः झःझःधायाः ल्वःवनापुसे च्वं । द्यःया देपाय्‌ फल्चा दुसा न्ह्यःने खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु । थ्व प्राकृतिक सुन्दरतां भय्‌बियाच्वंगु गुँया क्वसं एकान्त थासय्‌ लाः ।
दक्षिणकालीया मां धकाः गुँच्वय्‌ छतँजाःगु खुल्लागु देगः दुने तग्वःगु ल्वहँतय्‌ वहःया स्वंगः मिखा दृष्टि कंकातःम्ह द्यःयात वैष्णवी द्यः कथं पुज्याना वयाच्वंगु दु । न्हापा फम्पिया गोरखनाथ देगः च्वय्‌ लिक्कसं च्वंगु गुँच्वय्‌ दक्षिणकाली बिज्यानाच्वंगु खः । जनतायात मभिंगु लिच्वः लाःगुलिं तान्त्रिक विधिं थुगु थासय्‌ स्थापना याःगु खः धाइ । वंशावलीकथं जुजु प्रताप मल्लया म्हगसय्‌ दक्षिणकालीं आज्ञा जू थें तान्त्रिक लम्वकर्ण भट्टया सल्लाहकथं मूर्ति दयेकाः दक्षिणकाली स्थापना याःगु धाइ । दक्षिणकालीया जःखः लिच्छविकालीन मल्लकालीन व शाहकालीन ल्वहंपौ दुसां द्यःया स्थापना बारे छुं सीमदु । फम्पिया हरिशंकर जात्राय्‌ दक्षिणकाली द्यःयात पुइकेगु मतुलिइ ने.सं. ३६० लक्ष्मीपाल जीवया विजय राज्यय्‌ फम्पिया तिपित्वालय्‌ च्वंम्ह दगो भारों नं त्रिभुवन कनेश्वर भट्टारकयात ध्वाका छात धकाः च्वयातःगु दु । अथे हे वि.सं. १८२६ या सिजःपतिइ जुजु गीर्वाण युद्ध विक्रम शाहं नित्यपुजा व महापुजाया नितिं ५०४ पी बुँ तयाः गुथि स्वंगु व वि.सं. १९०६ लय्‌ जुजु सुरेन्द्रविक्रमं अष्टमी पुजाया निंतिं गुथि नीस्वंगु सिजःपतिइ कियातःगु दु । दँय्‌दसं चउलागा त्रयोदशी व यंलागा अष्टमीकुन्हु महापुजा याइ । द्यःयात आचाजुपाखें नित्यपुजा याइ । प्यम्ह ज्यापुं ग्वाहािल याइ । प्यम्ह पोडेतय्‌सं सुचुकुचु याइ ।

भगवती
फम्पिया कोछु त्वालय्‌ भगवती देगः दु । थुगु देगःया बिस्कं महत्व खनेदु । थ्व देगः फम्पिया मेगु देगः स्वयां पाः । उत्तर व दक्षिण यानाः दयेकातःगु छेँ थें च्वंगु देगलय्‌ आँय्‌पापौ चिनाः धातुया स्वंगः गजू नं छानातःगु दु । देगःया मू ध्वाका पश्चिमपाखे स्वयाच्वंगु दु । दुने अंगलय्‌ ल्वःवनापुसे च्वंम्ह भिंmखु (१६) का ल्हातय्‌ थीथी अस्त्रशस्त्र ज्वनाः महिषासुर दैत्ययात स्यानाच्वंम्ह ल्वहंयाम्ह भगवती स्थापना यानातःगु दु । थुम्ह भगवतीयात उग्रचण्डी भगवती नं धायेगु याः । आकारय्‌ फम्पिया दकसिबे तःधिकःम्ह द्यःकथं कायेगु याः । देगः दुने चाकलाःगु मन्दलय्‌ ल्वहंया चिग्वःगु पूर्णकलश नं स्थापना यानातःगु दु । थुगु कलश लिच्छविकालीन खनेदु । भगवती देगलय्‌ मोहनि व थीथी नखःचखःबलय्‌ द्यइके वनेगु चलन दु ।

भिंद्यः देगः
फम्पिया कोछु त्वालय्‌ छेँ थें च्वंगु ताःहाकःगु नितँजाःगु आँय्‌पापौ चिनाः धातुया स्वंगः गजू छानातःगु देगलय्‌ क्वय्‌या तल्लाय्‌ बनेज्याया द्यः भिंद्यः बिज्यानाच्वंगु दु । देगःया जवंखवं लुखाय्‌ तःधिकःपिं सिंह नं स्थापना यानातःगु दु । देगः दुने ल्वहंया छकुत्याहाकः तःधिकःपिं भिंद्यः दथुइ द्रौपदी लिसें क्वलाछि पाय्‌धिकःपिं पञ्चपाण्डवया मूतिं नं स्थापना यानातःगु दु । थुगु देगः येँया भिंद्यः देगःलिसे ज्वःलाः धाइ ।
लुँचो त्वालय्‌ भिंद्यः देगलय्‌ संवत् ८४९ माघ शुक्ल सप्तमी पञ्चमाण्डव स्यंगु भिंकाः कोतलडोयया सुखुराम भारो नं दँय्‌दसं भिंद्वादशीकुन्हु भिंद्यः पुजा यायेमाःगु खँ कियातःगु दु । द्वाल्खाया भिंद्यः स्वनिगलय्‌ वःबलय्‌ फम्पिया छम्ह भक्तं खंगुलिं भिंद्यःया मूर्ति दयेकाः स्थापना यानाः देगः दयेकल धयागु किंवदन्ती नं न्यनेदु । स्वनिगःयापिं तराई व भारतय्‌ बनेज्या याःवनीबलय्‌ फम्पिया लँपुं जुनाः वनेगु चलन दुगुलिं ‘मध्यकालय्‌ भिंद्यःया देगः दयेके धुंकल धायेछिं । थन थीथी नखःचखः व भिंद्वादशीबलय्‌ भिंद्यः पुज्याःवइपिं म्वःम्वः दइ ।

महालक्ष्मी
फम्पि बजाःया दक्षिण पश्चिम कुंचाय्‌ नितँजाःगु धातुया पौ, गजू व छत्रं कुइकातःगु देगलय्‌ महालक्ष्मी द्यः बिज्यानाच्वंगु दु । देगःया जवंखवं द्वारपाल कथं ल्वहंयाम्ह सिंह दुने झ्वःलिक न्हय्‌गः अमूर्त ल्वहं महालक्ष्मी पीगंद्यः कथं पुज्याइ । देगः लिक्कसं फल्चाय्‌ ने.सं. ९५१ या ल्वहंपतिइ तिपित्वाः थथबहाःया भानु नरसिंहया मुक्तिया निंतिं कलाःम्ह जीवलक्ष्मीं फल्चा दयेकाः निम्ह सिंह तयाः फाल्गुणकृष्ण चतुर्दशीकुन्हु दुगु छम्ह महालक्ष्मीयात भोग बियाः गुथ्याःतय्‌त भ्वय्‌ नकेमाःगु खँ कियातःगु दु । देगःया पूर्वपाखे सिमाक्वसं कुमारी द्यः नं दु । थन दँय्‌दसं थीथी नखःचखः व मोहनिया नवरथ ज्वःछि म्वःम्वः द्यइके वइ ।

मांकाःद्यः
फम्पि बजाःया पश्चिमपाखे सिमाक्वसं चिग्वःगु टायलं तिकातःगु देगः दुने मांकाःद्यः बिज्यानाच्वंगु दु । छगू फिट तःधिकःम्ह ल्वहंयाम्ह मांकाःद्यवं जव ल्हातिं पाताख्वला ज्वनाः खव ल्हातिं वरद मुद्रा ज्यानाः खटवाङ्ग घय्‌पुनाः नरमुण्डमाला क्वखायाः बेताःयात आसन दयेकाः दनाच्वंगु दु । सिमायात छचाःखेरं पःखाः दनाः ध्वाका छुनातःगु दु । ध्वाका जःखः निम्ह बःचाधिकःपिं ल्वहंया सिंह व लीया गं नं चिनातःगु दु । बौद्धतय्‌ रक्षक व हिन्दूतय्‌सं शनिदेव कथं थीथी नखःचखः व शनिवाः पतिकं पुज्याइ ।

बज्रयोगिनी
शेषनारायण देगलं फम्पि जुनाः गोरखनाथ देगः वनेगु लँपुइ बज्रयोगिनी देवीया स्वतँजाःगु कलात्मक देगः दु । ध्वाकाय्‌ जवय्‌ निम्ह खवय्‌ निम्ह ल्वहंया सिंह, त्वलं लीया पौ, लुँया गजू व पताः छानातःगु प्यागोडा शैलीया देगःया निगू तल्लाय्‌ धातुया बज्रयोगिनी देवी जव ल्हातिं बज्रकर्तिका, खव ल्हातिं पाताख्वला ज्वनाः खवयाकुं खटवाङ्ग ब्यकुं च्यानाः नरमुण्ड माला क्वखानाः नृत्य मुद्राय्‌ मुसुहुं न्हिला बिज्यानाच्वंम्ह देवीया जवय्‌ व खवय्‌ धातुया सिंहिनी (सिम्बाःद्यः) व ब्याघ्रिणी (धुम्बाःद्यः) थापना यानातःगु दु । देगःया न्ह्यःने व ल्यूने ल्वहंया चैत्य, ल्वहंपौ नं दु । स्वनिगःया प्यम्ह योगिनी मध्ये छम्ह योगिनी कथं काइ । श्री स्वयम्भू महापुराण फणिकेश्वर वैतराग महात्म्य कथं ओदिथान आचार्यं मांसाहुति यज्ञ यानाः अष्टसिद्धि वर कयाः श्री बज्रयोगिनी देवीया प्रतिमा दयेकाबिज्यात । बौद्धतय्‌सं श्रद्धाभक्तिं पुज्याइम्ह थुम्ह द्यः शैव व हिन्दूतय्‌सं नं उतिकं हना वयाच्वंगु
दु । दँय्‌दसं गुंलागा त्रयोदशीकुन्हु द्यःया खः जात्रा
यानाः देय्‌ चाःहुइकी । वि.सं. २०२७ या ल्वहंपतिइ हेरामाया वज्राचार्यया कुतलं देगः ल्ह्वनाः भिंकूगु न्ह्यथनातःगु दु ।

ससुद्यः
फम्पि बजाःया ससुगालय्‌ छतँजाःगु आँय्‌पा पौ चिनाः धातुया गजू छुनातःगु देगः दुने ससुमांजु बिज्यानाच्वंगु दु । प्यका ल्हातय्‌ जव ल्हातिं रुद्राक्षमाः व विणा थानाच्वंम्ह खव ल्हातिं सफू व विणा ज्वंम्ह ल्वहंया ल्वःवनापुसे च्वंम्ह ससुद्यःया छ्यं चानाः खुयायंकूगुलिं नेपाल राष्ट्रिय संग्रहालय छाउनीइ दुगु स्वयाः अथे हे च्वंक स्थानीय मनूतय्‌सं छ्यं स्वानाब्यूगु दु । थुगु मूर्ति संवत् ३१२ य्‌ हरिश्चन्द्रया काय जैतचन्द्रं कुलचन्द्र रोनेनोयात लक्ष्य यानाः सरस्वती भट्टारिकाया मूर्ति स्थापना याःगु मूर्तिया पादपिठय्‌ च्वयातःगु दु । विद्याया देवी ससुद्यः जूगुलिं दँय्‌दसं श्रीपञ्चमीकुन्हु विशेष यानाः ब्वनामिलिसे सकसिनं पुज्याइगु थन तःधंगु मेला जुइ । ससुमांजुया जःखः गणेद्यः, शिवलिङ्ग दु । पूर्व पाखेच्वंगु पलेस्वां पुखूयात रानीपुखू नं धायेगु याः ।