काशी भैरवनाथ देगः
ख्वप तःमारि त्वालय्‌ न्यातपोल देगःया खवपाखे आयताकार प्यागोडा देगः दु, व काशी भैरवनाथया देगः खः । थ्व द्यःयात काशी विश्वनाथ धकाः नं धाइ । भैरवया मेमेगु देगः थें थ्व नं आयाताकार जुयाच्वंगु दु ।
देगःया पश्चिम स्वःगु मूलुखा थें च्वंगु थासय्‌ स्वदुवाः लुखा दु । जवंखवं धातुया सिंह दुगु तसकं कलात्मक खनेदुगु थुपिं लुखा मध्ये दथुलुखाया च्वय्‌ छेपु जक दुगु तोलं दु । थन मूलुखायात बछि यानाः च्वय्‌या ब्वय्‌ कलात्मक तोरण व सिंह सहित दुथाय्‌ बःचाधिकःम्ह भैरवया मूर्ति दु । जवय्‌ खवय्‌ च्वंगु लुखाय्‌ ग्वाखं दयेकाः भैरवया मिखा व ल्हाः अले खिचाया सिजःपा छाय्‌पा तयातःगु दु । तर थ्व लुखा धाःसा मखु, थहां वनेगु लुखा लिउने दु ।
च्वय्‌या तँय्‌ तिकिझ्याः तयातःगु दु । वयां च्वय्‌ पौ दु । अनं च्वय्‌या तँय्‌ न्यापाः झ्याः झ्वःलिक तयातयागु दु । आँय्‌पापौ दुगु थ्व देगलय्‌ मुक्कं ५६ पु त्वानाःसिँ दु, गन अप्वः धयाथें मातृका द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । दकलय्‌ च्वय्‌ झ्वःलिक गजू तयाः पताः ब्वयेकातःगु दु ।
थ्व द्यःयात विश्वनाथ धकाः नं धाइ । किंवदन्ती कथं छकः काशीया विश्वनाथ थन बिस्काः जात्रा स्वयेत वल । वयात थन छम्ह तान्त्रिक मिसां भैरव धकाः म्हसीकाः ज्वनेत्यन अले व जमिनय्‌ दुसुनाः बिसिउँ वनेत्यन । अबलय्‌ हे वयागु छ्यं त्वाःल्हानाबिल उकिं थन वयागु छ्यं जक दु । छ्यं जक दुम्ह भैरवयात आकाश भैरव धकाः पुज्यायेगु चलन येँय्‌ नं दु ।
स्थानीय मनूतय्‌सं धाःसा थ्व द्यःयात नासःद्यः धकाः नं पुज्यायेगु याइ । बैशाखं जुइगु बिस्काः जात्राया तःधंगु रथयात्रा थन हे जुइ । भैरःद्यःया न्ह्यःने द्यःखः सालाः थःने वा क्वःने यंकेगु चलन दु । थ्व देगः जुजु जगज्योति मल्लं न्हापा छतँजाः यानाः दयेकातःगुलिइ जुजु भुपतिन्द्र मल्लं १७१७ य्‌ पूर्ण रुप बियाः दयेकल । १९३४ या भुखाचं थ्व देगः दुनेवं हानं जीर्णोद्धार यात । २०१५या भुखाचं खास हे क्षति मजूसां थुकिया जीर्णोद्धार याःगु खः ।

क्वाछेँ भगवती देगः
ख्वप क्वाछेँ त्वालय्‌ भगवती द्यःया देगः दु । तजाःगु फःया द्यःने छतँ जाःगु थ्व देगः ल्वहं व अप्पां दनातःगु दु । थ्व देगलय्‌ छखे खुल्ला दु । पिने न्ह्यःने आधुनिक बुट्टेदार टायल तिकातःगु दु ।
देगः आधुनिक यानातःगु जूसां थनया अष्टमातृका द्यःपिनिगु मूर्ति दुगु कलात्मक त्वानाःसिँ धाःसा झिंच्यागूगु शताब्दीयागु खः । दुने झिंच्याका ल्हाः दुम्ह दुर्गा वा महिषासुरमर्दिनीया तःधिकःगु मूर्ति दु । च्वय्‌ आँय्‌पापौया पलिंचिनाः सामान्य गजू छुनातःगु दु । देगः गबलय्‌ दयेकूगु धइगु अभिलेख मदुसां थन १७१३या अभिलेख लूगु ल्याखं थ्व देगः व स्वयां पुलां जुइगु अनुमान यायेछिं । सिथिनखःबलय्‌ थन तःधंगु मेला जुइ ।

गोमरि गणेश देगः
गोमरि त्वाःया दुवातय्‌ गणेश द्यःया देगः दु । थ्व स्वतँ जाःगु प्यागोडा देगः अप्पां दनातःगु दु । छतँ जाःगु फःया द्यःने दयेकातःगु थ्व देगलय्‌ सिँयागु लुखा कलात्मक जू, अले लुखाया जःखः निज्वः ल्वहंया सिंह थनातःगु दु । दथुइ लुखा तयाः जवय्‌ खवय्‌ झ्याः पिकयाः च्वय्‌ गं खायातःगु दु । लुखाया दथुइ सिँयागु कलात्मक तोलं दु । छखे जक अंगः तयाः स्वखें खुल्ला गर्भगृह दुने गणेशया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । च्वय्‌या तल्ला नं अथे हे कलात्मक खनेदु, अले त्वानाःसिँइ गणेश व भैरवलिसें थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति दु । अले दकलय्‌ च्वय्‌ सिजःपौ चिनातःगु दु । थ्व देगः वि.सं. १६५०य्‌ दयेकातयेधुंकल धयागु थनया छगू अभिलेखं प्रमाणित यानाच्वंगु दु । थन बिस्काःबलय्‌ जात्रा जुइ ।

चुपिंघाट पशुपतिनाथ शिव देगः
ख्वप चुपिंघाटय्‌ ल्वहं व अप्पा छ्यलाः दयेकातःगु न्हूकथंया पशुपतिनाथ शिव देगः दु । थ्व देगलय्‌ प्यखेरं खुल्लागु लुखा दु अले हरेक लुखाया च्वय्‌ ल्वहंया छेपु दुगु तोलं दु । दुने ल्वहंया शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । च्वय्‌ तजाःगु कार्नेस पिकयाः द्यःने प्यकुनय्‌ प्यंगः बुर्जा तयातःगु दु । अप्पां दनाः पलेस्वां भपुइकातःगु बांलुइक पौ दनाः देगलय्‌ गजू छुनातःगु दु । थ्व दे
गः १८७९ य्‌ हर्ष नारायण धौभडेलं दयेकूगु धइगु अभिलेख दु ।

चुपिंघाट नारायण देगः
ख्वप चुपिंघाटय्‌ नारायणया प्यागोडा शैलीया देगः दु । थ्व स्वतँ जाःगु प्यागोडा देगः स्वतँ जाःगु फःया द्यःने दनातःगु दु । थहां वनेत ल्वहंया स्वाहाने दु । झिंनिगः थांया दुने गर्भगृह दु ।
अप्पां दनातःगु थ्व देगलय्‌ सिँयागु कलात्मक लुखा दु । दुने नारायणया मूर्ति दु । त्वानाःसिँ सामान्य जूसां कुनय्‌ कलात्मक कुंसल दु । दुने नारायणया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । च्वय्‌या तल्ला नं अथे हे दु, अले आँय्‌पापौया द्यःने गजू छुनातःगु दु । थ्व देगः थबलय्‌ दयेकूगु धइगु दसि बीगु शिलापत्र आदि अभिलेख छुं मदु । थुकिया जीर्णोद्धार वि.सं. १९३४ धुंकाः जूगु खनेदु ।

चुपिंघाट शिव देगः
ख्वप चुपिंघाटय्‌ ल्वहं अप्पायागु न्हूकथंया पशुपतिनाथ शिव देगः दु । स्वतँ जाःगु फःया द्यःने दनातःगु थ्व देगलय्‌ प्यखेरं च्वंगु लुखाया च्वय्‌ ल्वहंया छेपु दुगु तोलं दु । दुने ल्वहंया शिवलिङ्ग दु । च्वय्‌ तजाःगु कार्नेस पिकयाः द्यःने प्यकुनय्‌ प्यंगः बुर्जा तयातःगु दु । अप्पां दनाः गं बांलूगु पौ दु ।
बिस्काः जात्राबलय,् मोहनिया प्यन्हुकुन्हु, कतिंपुन्हिकुन्हु व सिलाचःह्रेबलय्‌ थन मेला जुइ । थबलय्‌ मनूत थन क्वसं च्वंगु हनुमन्ते खुसिइ म्वःल्हुयाः महाद्यः दर्शन याःवइ ।

जयबाराही द्यःछेँ
ख्वप तेखाचो त्वालय्‌ जयबाराही द्यःया द्यःछेँ दु । लँसिथय्‌ लाःगु थ्व संरचना सामान्य मनूतय्‌गु आवासीय छेँ थें च्वं । तर थुकिया लुखा झ्याःया उत्कृष्ट कलाकृतिया कारणं थ्व विशेष खनेदु । न्ह्यःने स्वदुवाः सिँया कलात्मक लुखा दु, प्रत्येक लुखाया च्वय्‌ सिँया तोलं दु । अथेसां दथुया लुखा जक चायेकेगु यानातःगु दु । वयां च्वय्‌ स्वपाः तिकिझ्यालय्‌ नं अथे हे तोलं दु । वयां च्वय्‌ स्वपाः तपाःगु व निपाः चिपाःगु यानाः न्यापाः झ्याः दु ।
द्यःने मातृकागणसहितया मूर्ति कियातःगु त्वानाःसिँ दु । थन बिस्काःबलय्‌ व गुंपुन्हिबलय्‌ स्थानीय मनूत द्यः पुज्याःवइ ।

जेथा गणेश देगः
ख्वपय्‌ चाभारा दयेकीगु त्वाः भोलाछेँ त्वालय्‌ जेथा गणेशया देगः दु । देगः चिकीचाग्वः अले नितँजाः प्यागोडा शैलीं दयेकातःगु दु । प्यंगः थांया भरय्‌ दयेकातःगु थ्व देगलय्‌ दथुइ मूलुखा दुसा जवय्‌ खवय्‌ झ्याः थें चायेकातःगु दु । थुकिया सिँया तोलं व त्वानाःसिँइ गणेश, भैरव व अष्टमातृकापिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । थ्व देगः थनया चाभारा दयेकीपिं कुमाःतय्‌सं दयेकूगु धाइ । उकिं हे थन कुमाःतय्‌सं हे विशेष पुजा याइ । बिस्काःबलय्‌ थन विशेष पुजा जुइ ।

तीलमाधव नारायण देगः
ख्वप तःमारिइ न्यातपौ देगःया चुलिंचू चुकय्‌ दुने तीलमाधव नारायण देगः दु । थ्व चिग्वःगु नितँ जाःगु प्यागोडा शैलीया देगः ल्वहं व अप्पां दनातःगु दु । पश्चिम स्वाःगु थ्व देगःया दथुइ धातुयागु कलात्मक लुखा दु । उकिया द्यःने च्वंगु तोलनय्‌ द्वहंया द्यःने प्याखं हुलाच्वंम्ह नासःद्यःया मूर्ति दु । पिने धाःसा आधुनिक टायल तिकातःगु दु ।
त्वानाःसिँइ विष्णुलक्ष्मी व थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति दु । दुने तीलमाधव नारायणया दुने झिंनिगूगु वा झिंप्यंगूगु शताब्दीयागु ल्वहंया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु ।
च्वय्‌या तल्ला नं अथे हे कलात्मक खनेदु अले पौ लीयागु दु । अथे हे यानाः द्यःने गजू छुनाः पताः ब्वयेकातःगु दु । थन क्वातिपुन्हि व घ्यःचाकु संल्हूबलय्‌ तःधंगु मेला जुइ ।

नासमना ज्योतिर्लिङ्ग शिव देगः
ख्वपया नासमना त्वालय्‌ लँसिथय्‌ ज्योतिर्लिङ्ग शिव देगः दु । थ्व देगःयात नेपालमण्डलय्‌ दुगु मुख्य ६४ गः शिवलिङ्ग मध्ये छगः खः धकाः नालातःगु दु । चिग्वः जूसां तजाःगु थ्व देगः शिखर शैलीइ दयेकातःगु दु । चिद्वाःगु छद्वाः लुखा दुगु व गनं हे झ्याः मदुगु देगः कलाया हिसाबं सामान्य खनेदु । आः द्यःनें प्लास्टर यानाः तुयुगु रंग नं थन पानातःगु दु । भाद्रसुदि ७ कुन्हु थन मेला जुइ । अबलय्‌ मनूत नापसं च्वंगु मंगल पुखुलिइ म्वःल्हुयाः थन दर्शन यायेत वइ । थ्व देगः गबलय्‌ दयेकूगु धयागु सीमदुसां वि.सं. १९३४ धुंकाः जीर्णोद्धार यानातःगु खनेदु ।

न्यातपोल देगः
ख्वपया जक मखु स्वनिगःया हे दकलय्‌ तजाःगु देगः थनया तःमारि त्वालय्‌ अवस्थित दु । जाः व कलाकारिताया ल्याखं नं थ्व देगः स्वनिगःया दकलय्‌ बांलाःगु देगः खः । थ्व देगःयात स्थानीय भासं ङातापोल्हँ धाइसा गैर नेवाःतय्‌सं थुकियात पाँचतल्ले मन्दिर नं धयाच्वंगु दु ।
न्यातजाः फःया द्यःने उत्कृष्ट काष्ठकलां जाःगु थां व झ्याः लुखा नापं दुगु थ्व वर्गाकार प्यागोडा शैलीया देगः खः । जमिननिसें च्वय्‌ द्यःयाथाय्‌ तक तस्वाःगु ल्वहंया स्वाहाने तयातःगु दु । उकिया जःखः मल्लयोद्धा, किसि, सिंह, शार्दुल व सिंहिनी–ब्याघ्रिनीपिं तयातःगु दु । देगःया चाकःलिं नीपु बांबांलाःगु थां थनाः उकिया दथुइ चा व अप्पां देगः दनातःगु दु ।
प्यखे प्यंगू लुखाया च्वय्‌ महिषासुरमर्दिनीया मूर्तिलिसें तोलं तयातःगु दु । विशेष दिनय्‌ जक थन तान्त्रिक कथं पुजा जुइ । थ्व देगःयात सिद्धिलक्ष्मीयागु देगः धायेगु याः । थनया न्यातँपौलय्‌ थी थी देवदेवीपिनिगु मूर्ति कियातःगु त्वानाःसिँ दु । थ्व दक्वं यानाः १०८ पु दु । थ्व देगः ३३मीटर तजाः ।
थ्व देगःया निर्माण जुजु भुपतिन्द्र मल्लं दयेकेबिउगु खः । थ्व देगः दयेकेत छालिङ, जीतपुर, बागेश्वरी, सक्व, चांगु, गोकर्ण, पन्ति आदि थासं कालिगढत वःगु धाइ । दयेके सिधयेवं थन येँयापिं यलयापिं नापं यानाः मुकं नीस्वद्वः मनूतय्‌त सःताः भ्वय्‌ नकूगु धयागु अभिलेख दु ।
वि.सं. १९९० या भुखाचं थुकिया छतँ दुंगु खःसा वि.सं. २०७२ या भुखाचं थुकिइ खास हे क्षति मयाः अथेसां नगरपालिकाया ग्वाहालिं थुकिया सम्भारज्या क्वचाःगु दु । थ्व देगः दयेके न्ह्यः थन भैरवया देगः दयेकूगु अले व द्यः कोप जुइवं वयात शान्त यायेत थन सिद्धिलक्ष्मी स्थापना यायेत थ्व देगः दयेकूगु धायेगु चलन दु । बिस्काः व सापारु थज्याःगु मू मू जात्रा थ्व हे देगः न्ह्यःने न्ह्याकेगु याइ ।

पुजारी मठ
ख्वप तचपाल त्वालय्‌ दत्तात्रय देगःया लिउने झिंन्यागूगु शताब्दीया पुजारी मठ दु । सुं द्यःयात फ्यानातःगु संरचना मखुसां थ्व ख्वपया जनजीवनलिसे स्वानाच्वंगु दु, अले उकिया धार्मिक व सांस्कृतिक महत्व दु । छतँ जाःगु फःया द्यःने चा व अप्पां दनातःगु थ्व छखा छेँ खः । थ्व मठ जुजु यक्ष मल्लया पालय्‌ गोसाइ गुरुबक्श गिरी नांयाम्ह छम्ह व्यापारीं दयेकेबिउगु धकाः धाइ । थ्व मठ यक्ष मल्ल सीधुंकाः वि.सं. १५४३य्‌ खुल्ला यानाबिल । थनया आयस्ता चन्द्र शमशेरया पालय्‌ तक सँदेसं वइगु धाइ ।
उत्तर दक्षिण ३४ मिटर व पूर्व पश्चिम २३ मिटर चकनाच्वंगु थ्व मठया निगू मोहडाय्‌ नं उत्कृष्ट झ्याः छुनातःगु दु । उत्तर स्वःगु मोहडापाखे सिँया कलात्मक लुखा दु । च्वय्‌ तपाःगु व चिपाःगु तिकिझ्याः तयाः वयां च्वय्‌या तँय्‌ न्यापाः दुगु विशेष कथंया झ्याः दु । ख्वपया हे म्हसीका जुयाच्वंगु म्हय्‌खाझ्याः थ्व हे मठय्‌ दु । च्वय्‌ आँय्‌पापौ तयाः उकिया द्यःने हानं छतँ तयाः उकिया द्यःने पौ छुनातःगु दु । थ्व मठय्‌ लिउने चुक नं दु । दुने चुकय्‌ शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । उकियात विश्वेश्वर महाद्यः धाइ । थ्व संरचनायात ख्वपया हे दकलय्‌ बांलाःगु मध्ये छगू धयातःगु दु । तर थुकिया मुख्य प्रयोजन छु धयागु स्पष्ट मदु । अथें स्वयेबलय्‌ थ्व दत्तात्रय देगःया पुजारीं पुजारीत च्वनेगु नितिं दयेकेबिउगु वा संन्यासीत च्वनेगु थाय्‌ जक थें च्वं । युवराज वीरेन्द्रया पालय्‌ पाहां जुयाः वःम्ह जर्मनीया प्रधानमन्त्रीं थुकिया महत्व थुयाः थःगु हे ग्वाहालिं थुकिया जीर्णोद्धार यानाः सन् १९७९ इ रानी ऐश्वर्ययात थुकिया ताःचा लःल्हानाबिल । थुकियात आः काष्ठकला संग्रहालयकथं विकास यानातःगु दु ।

बाराही अजिमा देगः
ख्वप तेखाचो त्वालय्‌ धुमबाराहीया देगः दु । थुकियात धुम अजिमा व बाराहीस्थान नं धायेगु याः । प्यखेरं खुल्लागु थासय्‌ निम्ह ततःधीपिं ल्वहंया सिंह पाः च्वनाच्वंथाय्‌ छतँ जाःगु आँय्‌पापौया देगः दु । सिंँयागु कलात्मक थां तयाः लुखा दयेकाः द्यःने सिँया हे खुगू कलात्मक तोरण तयातःगु दु । नां धुमबाराही जूसां थ्व शाक्त मत कथंया मातृकादेवी खः । अथे जुयाः थनया त्वानाःसिँइ भैरव व मातृकापिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । अथे हे च्वय्‌या तल्लाय्‌ कलात्मक तिकिझ्याः नं दु ।
देगः दुने निराकार शिलायात बाराहीया रुपय्‌ पुज्यायेगु याइ । देगलय्‌ सन् १६७२या अभिलेख दुगु ल्याखं थ्व देगःया स्थापना व स्वयां न्ह्यः जूगु खनेदु । थन मोहनि पाहांचःह्रे व बिस्काःबलय्‌ जात्रा जुइ ।

भिंद्यः देगः
ख्वप तचपाल त्वालय्‌ दत्तात्रय देगःया चुलिंचू आयताकारया भिंद्यःया देगः दु । मेमेगु देगः स्वयां पाक्क छेलिइ सतःथें त्वःताः च्वय्‌या तँय्‌ जक द्यः स्थापना यानातःगु दु । जमिन स्वयां च्वय्‌ दलान थें वा सतः थें पिकयाः जनसाधारणयात नापलायेगु थाय्‌ बियातःगु दु । थनया दक्वं थां उत्कृष्ट काष्ठकलाया नमुना खः । वयां च्वय्‌ दुछिं हे तिकिझ्या थज्याःगु क्वस्वकातःगु झ्याः झ्वःलिक दु । दुने भिंद्यःया चायागु मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । गुम्हेस्यां थुकियात महाभारतया पात्र भीमसेन खः धाइ, गुम्हस्यां मखु, थ्व नेवाःतय्‌ बिस्कं द्यः भिंम्ह द्यः खः, अले थन पुजा यातकि व्यापार व्यवसायय्‌ फलिफाप जुइ धाइ । थन आँय्‌पाया पौ चिनातःगु दुसां वयां च्वय्‌ सिजःपौ चिनातःगु दु । वयां च्वय्‌ झ्वःलिं न्हय्‌गः गजू व पताः छानातःगु दु । मंसिर महिनाय्‌ थ्व द्यःयाथाय्‌ मेला वा जात्रा जुइ । थन कुस्ले थरयापिं पुजारी जुयाच्वंगु दु । होलिबलय्‌ नं थन पुजा जुइ । थ्व द्यःया विशेष महत्व थन होलीबलय्‌ जुइगु पुजाया कारणं दु । होलिबलय्‌ थन मिजंया लिङ्ग आकारया सिँ यखानाः पुज्यानातइ । उकियात ह्याउँगु कापतय्‌ ह्वखनाः
दुछ्वयातइ । गुम्हस्यां थुकियात भीमसेनया लिङ्ग व ह्वगंगु कापःयात द्रौपदीया योनी धकाः धयाच्वंगु दु । होलिबलय्‌ थ्व लिङ्गयात खुसिइ यंकाः सिलाहयेगु चलन दु । ख्वपय्‌ परदेशी भीमसेन, याँछेँ भीमसेन व थ्व तचपाल भैरवयात विशेष महत्व बियाः पुज्यायेगु याइ ।

माहेश्वरी देगः
ख्वप वडा नं ८ माहेश्वरी घाट सिथय्‌ माहेश्वरी देगः दु । खुसि सिथय्‌ च्वंगु सतः थें च्वंगु थ्व छतँ जाःगु सामान्य देगः मेमेगु देगः स्वयांं पाः । देगःया छखे जक अंगः दुसा स्वखें खुल्ला दु । न्ह्यःने प्यंगः थांया भरय्‌ पौ छुनातःगु दु । आँय्‌पापौ छुनाः द्यःने गजू छुनातःगु दु । दुने तःधिकःम्ह महिषासुरमर्दिनीया लिसें मेमेपिं द्यःपिनिगु मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु ।
थ्व देगः वि.सं. १७४६ य्‌ रणजीत मल्लया
पालय्‌ दयेकूगु धयागु अभिलेख दु । सन् १९५९इ थुकिया जीर्णोद्धार जूगु खःसा छुं ई न्ह्यःतिनि हे भक्तपुर नगलपालिकाया पहलय्‌ थुकिया जीर्णोद्धार क्वचाःगु दु ।

यःसिंख्यः भद्रकाली देगः
ख्वप यःसिंख्यलय्‌ भद्रकाली द्यःया देगः दु । पीठ थें च्वंगु थ्व छतँ जाःगु सामान्य देगः चिग्वःसां कलात्मक खनेदु । देगःया छखे जक अंगः दुसा स्वखें खुल्ला दु । न्ह्यःने प्यंगः थांया भरय्‌ पौ छुनातःगु दु । न्ह्यःने स्वदुवाः लुखा दु, अले दथुया लुखाया च्वय्‌ सिँया कलात्मक तोलं दु । मेमेगु पीठ देगलय्‌ थें थन नं रुप दुगु मूर्ति मदु, रुपविहीन शिलायात भद्रकाली द्यः नालाः स्थानीय मनूतय्‌सं पुज्याना वयाच्वंगु दु । पौ दिकेत सामान्य कलात्मक त्वानाःसिँ तयातःगु दु । द्यःने आँय्‌पापौ तयाः द्यःने गजू छुनातःगु दु । थ्व देगः गबलय्‌ दयेकूगु धइगु अभिलेख मदुसां पीठया रुपय्‌ थन यक्व न्हापांनिसें हे पुज्याना वयाच्वंगु खनेदु । वि.सं. १९९० या भुखाय्‌ लिपा थुकियात जीर्णोद्धार यानाः आःया स्वरुपय्‌ हःगु खः ।

यःसिंख्यः भिंद्यः देगः
ख्वपया यःसिंख्यलय्‌ भिंद्यःया छगः खुल्लागु देगः दु । दबू थज्याःगु संरचनाया द्यःने तःधिकःम्ह भिमसेनया मूर्ति धंकातःगु दु । नां भिंद्यः धाःसां थन भिंद्यःया लिसें मेमेपिं द्यःपिं नं झ्वःलिक थापना यानातःगु दु । थ्व थाय्‌ स्वयम् हे नं ख्वपया सांस्कृतिक व धार्मिक सम्पदाकथं ब्वयेबहगु धरोहर खः । दछिया छकः थन बिस्काःबलय्‌ यःसिं थनेगु व क्वःथलेगु याइ ।

रामघाट राम देगः
ख्वप रामघाटय्‌ राममन्दिर नांगु देगः दु । शिखर शैलीइ दयेकातःगु थ्व देगः मेमेगु देगः स्वयां पाः । छतँ जाःसां तजाःगु देगः दयेकातःगु दु । मूलुखाया न्ह्यःने सिजःपौ दुसा जवय्‌ खवय्‌ टायलया पलिं चिनातःगु दु । वयां च्वय्‌ मेथाय्‌ यक्व मदु कथं शिखर थें तःजायेक थहां वनाः च्वय्‌ स्वंगः गजू तयातःगु दु । थ्व स्वयेबलय्‌ दक्षिण भारतया गोपुरम् शैलीलिसें ज्वःलाः । दुने नीगूगु शताब्दीया दुरुल्वहंया राम सीता व लक्ष्मणया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु ।
देगःया लिसें अन जःखः मेमेगु नं हिन्दू देगः व सतः नं दु । अन लूगु अभिलेख कथं थ्व देगः गबलय्‌ दयेकूगु धइगु स्पष्ट मदुसां सन् १९१९य्‌ थ्व देगःया धार्मिक ज्या न्ह्याकेत कृष्णमान प्रजापतिं गुथि तयाथकूगु खनेदु ।

सुकूध्वाखा मठ
ख्वप सुकूध्वाखा त्वालय्‌ लँसिथय्‌ ताःहाकःगु पुलांगु छेँ दु । थ्व ऐतिहासिक सुकूध्वाखा मठ खः ।
लँसिथय्‌ लाःगु थुगु मठया छेलिइ दलान पिकयातःगु दु । मातनय्‌ तपाःगु व चिपाःगु तिकिझ्या तयातःगु दु । अनं च्वय्‌ न्हय्‌पाः झ्याः दुगु कलात्मक क्वस्वःझ्याः तयाः छाय्‌पियातःगु दु । थन दुने प्यखेरं कलात्मक झ्याः लुखा दुगु छेँलिसेंया चुक दु ।

अनिकालय्‌ वा वयेका बीम्ह हरहर महाद्यः

बखत जुयाः नं वा मवल धाःसा मनूत हरहर महाद्यःथाय्‌ पुजा वनी । उकिं हरहर महाद्यःयात वा वयेकाबीम्ह द्यः कथं कयातःगु दु । ख्वप देय्‌ न्हापा सुडाल लागाय्‌ लानाच्वंगु धाइ । अन लिक्क हे हरहर महाद्यः दु । ख्वपय्‌ असार सुरु जुयाः नं वा मवल धाःसा हरहर महाद्यः वा वये द्यः धाधां अन च्वंम्ह हरहर महाद्यःथाय्‌ लः फ्वंवनेगु चलन दु । अन अथे वनेत नं भ्वय्‌ ज्वरे याना यंकेमाःगु जुयाः सुथंनिसें बजि, जाकि, आलु, पालु वा लाभा सुयाके छु छु दु व व हापं तयाः त्वालय्‌ मनूत म्ये हाहां चाःहिली । छुं दँ न्ह्यःतकं ख्वपय्‌ थथे हरहर महाद्यः वा वये द्यः धाधां लखं लुकाः वा वःगु भाःपाः असारं त्वाः त्वालय्‌ चाःहिलेगु चलन दु । उगु इलय्‌ सुडालय्‌ च्वंम्ह हरहर महाद्यःथाय्‌ लः फ्वनेत वनीगु खः । अन बासीद्यः वा नागःद्यः क्वबियाच्वंम्ह द्यः हे हरहर महाद्यः खः । लः मदया वा पिये लिपा लायेवं नं ख्वपया ज्यापुत मुनाः थुम्ह सुडालय्‌ च्वंम्ह हरहर महाद्यःया पुजाय्‌ वनी ।

असत्य न्हंकीम्ह भगवती द्यः

ख्वपय्‌ न्याय निसाफ याइम्ह व असत्ययात क्वत्यलाः सत्ययात बल्लाकाबीम्ह द्यः कथं भगवतीयात माने यानातःगु दु । ख्वपया माहेश्वरी पीठय्‌ खुसि नापं हे झिंच्यापा ल्हाः दुम्ह भगवतीया मूर्ति दु । अथे हे यःसिं ख्यः नापं भगवती द्यः दु । अन नं झिंच्यापा हे ल्हाः दुम्ह खः । भगवतीस्थान धयातःगु थ्व द्यःयात दछिया छक्वः जात्रा नं यानाः क्वाछेँय्‌ तयेहइ । थथे असत्ययात क्वत्यला सत्यया पँ लिनाच्वंपिंत उत्साहित याइम्ह द्यः कथं थ्व भगवती द्यःयात हनातःगु दु । मनूत माहेश्वरी स्नान यायेत वनीगु इलय्‌ व चुपिंघाटय्‌ ख्वाः सिलेत वनीगु इलय्‌ भगवतीयाथाय्‌ वनी ।

अह्रिं चाःगु लंकाबीम्ह दुम द्यः

मस्त अह्रिं चाल वा ख्वजक ख्वयेगु यात धाःसा इनाचों ख्वँह्रय्‌ वनेगु लँय्‌सं च्वंम्ह दुम द्यःयाथाय्‌ पुजा याःवनी । अथे पूजा वनेवं मस्त अह्रिं चाःगु लनी । नयेगु, त्वनेगु तकं मयासें गंसि जुइगु वा सुनं मजिउपिसं थिल धाःसा अह्रिं चाइगु विश्वास दु । अथे जुइवं ख्वँह्रय्‌ वनेगु लँय्‌ माहेश्वरी पीठया तँय्‌नं च्वय्‌ देपापाखे स्थापना यानातःगु पीठ थें च्वंगु मूर्ति छुं तयामतःगु दिगुद्यः थें अथें लँय्‌ स्थापना यानातःगु दुमाद्यः पुजा यायेत वनी । अन पुजा यानाः मचायात द्यः अनि याकेवं अह्रिं लनी ।

आखः सयेकाबीम्ह ससुद्यः

विद्या, ज्ञान बीम्ह द्यः कथं ससुद्यःयात हनातःगु दु । ख्वपय्‌ ल्हासापाक्व ससुद्यः तसकं नांजाःम्ह ससुद्यः खः । मञ्जुश्री नं धाःम्ह उम्ह द्यःयात ख्वपया त्वाः त्वालय्‌ साला हयातःगु दु । आखः सयेका बीम्ह द्यः धकाः आखः ब्वनाच्वंपिं मस्त श्रीपञ्चमी जःखः ल्हासापाक्व ससुद्यःथाय्‌ थ्यंक न्यासि हे वनी । हाल गाडी व निजी साधन चले जुयाःलिं लँ नं पीच जूगु थ्व थासय्‌ मेम्ह नं सरस्वतीया मूर्ति स्थापना यानाबिउगु दु । नाप नापं ख्वपया सूर्यमढी, थालाछेँ, यःसिंख्यः, ब्रम्हायणी, सरस्वती ख्यः नापं आपालं थासय्‌ विद्या, ज्ञान व आखः सयेकाबीम्ह द्यः ससुद्यः विराजमान दु ।

कपाः स्याःगु लंका बीम्ह कपाख्याः द्यः

ख्वप नगरपालिका वडा नं ५ यःसिं ख्यलय्‌ च्वंगु भद्रकाली द्यःया न्ह्यःने गाः प्वाकः वंक दयेकातःम्ह छम्ह द्यः दु । उम्ह द्यःया छ्यं मदुगु मूर्ति छगू थस्सः पायेकाः तयातःगु दु । मनूत भद्रकालीइ द्यइके वनेत वइगु इलय्‌ अन अथें चाःहिलाः पूजा यानावनी । मेला जुइगु इलय्‌ नं अन चाःहिले माःगु कारणं मनूत लिकुनी । छिन्नमस्ता द्यः थें थ्व छ्यं ध्यनाः म्ह जक ल्यं दयाच्वंम्ह द्यः पुजा यायेवं छ्यं स्याःगु लनी धइगु विश्वास दु । थः जहान परिवार वा छेँजः सुयां छ्यं स्यात वा कपाः स्यात धाःसा थ्व द्यःयाथाय्‌ पूजा याःवनेगु चलन दु । स्वयेबलय्‌ मुलकत्ता थें बांलूम्ह थ्व द्यः गालय्‌ क्वय्‌ लानाच्वंगु दु । भद्रकाली परिसरय्‌ जगतिइ द्यःया जवपाखें थ्व कपाःस्याः द्यः दु । मनूतय्‌सं यःसिं ख्यलय्‌ विश्वनाथ बाबा यःसिं थंगु स्वयेत वःगु इलय्‌ तान्त्रिकं दुसुलावंगु विश्वनाथ बाबायागु छ्यं इंचां ध्यनाःलिं ल्यंदनिगु म्हब्व उगु गालय्‌ लानाच्वंगु धकाः नं धायेगु याः ।

कुलया द्यः दिगु द्यः

दिगुद्यः कुलया द्यः खः । थःगु कुल सु व गनं वयापिं खः धइगु कथं कुलदेवता दिगुद्यः हनातःगु दु । ख्वपय्‌ ख्वँह्र, लानिपुखू, तःपुखू, ब्रम्हायणी व दुगुद्यःचा धइगु थाय्‌ दिगु पूजा याइम्ह मूर्तिविहीन दिगु द्यः स्थापना यानाः पुजा यानातःगु थाय्‌ खः । थ्व द्यः पुजा याइपिं जाति स्वयाः वयागु कुल व घराना म्हसीकी । थुकथं कुलया इज्जत ल्यंकीम्ह द्यः कथं थ्व द्यः हनी ।

कै लंकीम्ह वंगलसिमा नारायण द्यः

मनूतय्‌ प्यनय्‌ अलःकै वल धाःसा वंगलसिमा पुजा यायेत वनी । ब्रम्हायणी पीठ, माहेश्वरी पीठ वा थीथी थासय्‌ च्वंगु पीठ द्यःथाय्‌ नापं दुगु वंगलसिमा चाःहिलाः उम्ह वंगलसिमा नारायण द्यः चाःहिलाः पुजा यायेवं थथे कै वःगु लनीगु विश्वास यानातःगु दु । अथे यानां नं मजिल धाःसा सुलः सकि नयाः उगु वंगलसिमाय्‌ पसूकां हिनाः धुं धुपाँय्‌ तयाः पुजा यानाः सिन्हः तियाः वइ । थथे यायेवं अलः कै वःगु लनीगु विश्वास यानातःगु दु ।

चाभारा छियेगु सयेका बीम्ह बिक्माः द्यः

विश्वकर्मा कुम्हाःतय्‌सं हनातःम्ह द्यः खः । विश्वकर्मायात नेवाःतय्‌सं बिकमाःद्यः धाइ । मोहनिया इलय्‌ कुम्हाः जाति सकसियां उम्ह बिकमाः द्यःथाय्‌ बाहां स्यानाः भ्वय्‌ नइ । थः इष्टदेवता कथं कुम्हाःतय्‌सं बिकमाः द्यःयात हनातःगु दु । चाभारा छियेगु छगू

अद्भूत शीप खः । थ्व शीप सयेका बीम्ह द्यः कथं बिकमाःयात हनातःगु खः । ख्वपया तलातुंथि धाःगु दतात्रयं सूर्यमढी वनेगु थाय्‌ ९ वडाय्‌ छथाय्‌ हे जक बिकमाः द्यः विराजमान दु । थ्व द्यःयाथाय्‌ पूजा वनाःलि जक कुम्हाःत गामय्‌ भारा दयेकेत वनी । थथे यानाः खा स्यानाः भ्वय्‌ नयेगु चलनयात द्यःकाये भ्वय्‌ धाइ । द्यःकाये भ्वय्‌ नयाः प्यन्हुया दुने ज्यालु वनेगु धकाः स्वला प्यला तकं थः जहान परिवार त्वःताः कुम्हाःत चाया भारा छीत लम्जुंग, गोर्खा, दमौली, जनकपुर, रामेछाप लगायतया जिल्ला थ्यंकाः न्यासि वनाः अन उम्ह द्यः स्थापना यानाः ज्या यायेगु चलन दु ।

छुं दुःख ब्यूगु नियन्त्रण यानाबीम्ह छुमाः गणेद्यः

छेँय्‌ छुं दुःख बिल धाःसा अथे मजुइमाः धकाः ख्वपया ब्यासी तँ च्वय्‌ विराजमान छुमाः गणेद्यःथाय्‌ पूजा वनी । अन पुजा यायेवं छेँय्‌ वा, छ्व व अन्न नयाः दुःख बीपिं छुँत वये फइमखु धइगु विश्वास दु । छुँ

माःहनावःगु खनीगु मभिं धाइ । अथे छुँत वं वयागु वं वयागु न्हिप्यं ज्वनाः वःगु खनेवं तसकं मभिं वा छेँजःपिं थःथितिपिं सुं सिना वनेयः धकाः नं ग्यानाः छुमाः गणेद्यःयाथाय्‌ पुजा वनेगु चलन दु ।

ज्वनाकै वःगु लंकाबीम्ह लक्ष्मीनारायण द्यः

ख्वपया नासमना त्वालय्‌ छगः देगः दु लक्ष्मीनारायण । उम्ह द्यःयात ज्वनाकै वःगु लंकाबीम्ह द्यः कथं हनातःगु दु । सुयां ज्वनाकै वल धाःसा अनलाक हे पुंतय्‌त सलचा च्वके बियेगु व उम्ह लक्ष्मीनारायण द्यःयाथाय्‌ पुजा वनेगु ख्वप दुनेया पुलांगु चलन खः । अथे पुजा वनेवं ज्वनाकै वःगु लनी धायागु धारणा दु । लक्ष्मीनारायण द्यःया आः सिमेन्ट छ्यलाः व्यवस्थित

यानातःगु दुसा थ्व द्यः तसकं कलात्मक तःधिकःम्ह साधे तीन फिट तःजाःम्ह बांलाःम्ह द्यः व मूर्ति सहितया द्यः खः । पूर्वाभिमुख थ्व द्यः लं भचा च्वय्‌ भचा दबू थें दयेकाः व्यवस्थित यानाः दयेकातःगु दु ।

तंगु चीज लुइकाबीम्ह बालकुमारी द्यः

ख्वपया वडा नं. ९ यामि सिकय्‌ छम्ह द्यः दु बालकुमारी । सुयां छुं चीज तन धाःसा उम्ह द्यःयाथाय्‌ पुजा वनेवं लुयावइ धाइ । थःथिति हे तंपिं, थीथी वस्तु तंपिं व सरसामान गन तल धइगु ल्वःमन धाःसां नं अन पुजा वनेगु चलन दु । थुम्ह द्यः परिक्रमा

यायेमाःगु जूगुलिं चिब्यागु लँ जूसां सापारुं यामिसिके जुकाः सापारुया लँ तयार यानातःगु दु । उबलय्‌ उम्ह द्यःयात जवय्‌ लाकाः सापारुं याः चाःहिली । ख्वपय्‌ थ्व छम्ह हे द्यःयात तंगु लुइका बीम्ह द्यः कथं हनाः पुजा यायेगु चलन आः तक नं दनि ।

तःकै लंकाबीम्ह सितला माजु

तःकै तसकं चासुइगु व हिइसे च्वनीगु कै खः । ख्वाः हे बिरुप यानाबीगु थ्व कै छगू इलय्‌ तसकं महामारी कथं न्यनावंगु खः । ख्वपया ख्वँह्रय्‌ छम्ह द्यः दु सितला माजु । अन पूजा यायेवं तःकै वःगु लनी धयागु विश्वास दु । तसकं हे मि पूगु थें च्वंक धाये चासुइगु उगु कै सिचुकेत थ्व द्यइके वनेगु चलन दु । न्हापा वासः यायेगु चलन मदुगु इलय्‌ व तःकैया वासः खोप पत्ता लगे मजूनिगु इलय्‌ सितला माजु व बछला माजुयात नापं तयाः पुजा याइ । ल्वय्‌ लंकीम्ह बछला माजु, सिचुका बीम्ह सितला माजु धकाः ख्वपय्‌ सितला माजु द्यःया म्ये नं हालेगु यानातःगु दु ।

थीमत्यः गडबड मजुइकीम्ह अष्टलिंगी भैरव

ख्वपया वडा नं. ८ झतापाः गल्ली क्वय्‌लाछि त्वालय्‌ लँय्‌सं अथें थनातःगु तःजाःगु ल्वहं छगः दु । उगु ल्वहं हे अष्टलिंगी भैरव द्यः खः । अन पुजा वइबलय्‌ किसली छायाः उम्ह तःधिकःम्ह अष्टलिंगी भैरवयात घय्‌पुइ । उम्ह मिसाया वयां लिपा बांलाक थीमत्यः जुइ । थ्व द्यःयाथाय्‌ नवदुर्गां चथाःकुन्हु फै स्याइगु खः ।थन पुजा वइबलय्‌ छ्वय्‌ला माः सुकाय्‌ हनाः अष्टलिंगी भैरवयात क्वखायेके थें यायां उम्ह थीमत्यः गडबड जूम्ह मिसां अष्टलिंगी भैरवयात घय्‌पुइगु खः । ख्वपय्‌ थ्व छम्ह जक अष्टलिंगी भैरव दु, गुम्हेसित पूजा यायेवं मिस्तय्‌ थीमत्यः जूगु पाय्‌छि जुइ धाइ ।

थ्वँ अय्‌लाः बांलाका बीम्ह च्वंगा गणेद्यः

ख्वप नगरं पश्चिम भेगय्‌ छम्ह द्यः दु । उम्ह द्यःयात च्वंगा गणेद्यः धाइ । उम्ह द्यःयाथाय्‌ थ्वँ, अय्‌लाः कायेबलय्‌ भिनेमा धकाः थ्वँ, अय्‌लाः तयाः अमय्‌ज्वलं तयाः पुजा वनेगु चलन दु । अन छेँय्‌ छेँय्‌नं थथे थ्वँ अय्‌लाः कायेगु इलय्‌ भिनेमा धकाः पुजा यायेगु व अन पुजा वनेगु इलय्‌ छेँजःपिं मुनाः थः नं अनसं च्वनाः थ्वँ, अय्‌लाः त्वनाः समय्‌बजि नयाः वयेगु चलन दु । ख्वपया थ्व च्वंगा गणेद्यः थथे थ्वँ अय्‌लाः कायेगु इलय्‌ भिंकीम्ह द्यःकथं बिस्काः जात्रा न्ह्यः चैत महिनाय्‌ आपालं मनूत थ्व द्यःयाथाय्‌ वयेगु याइ । बिस्काःया भ्वजय्‌ त्वनेगु अय्‌लाः भिंकेमा धकाः भाकल यानाः थन थथे पुजा वइगु खः ।

दम मुसु लंकाबीम्ह च्वकिं अजिमा द्यः

मनूतय्‌ दम अप्वल वा ताः ई तकं मुसु वयाच्वन धाःसा च्वकि अजिमा द्यःयाथाय्‌ पुजा वनी । अन पुजा वनकि दम व मुसु वःगु लनीगु विश्वास दु । ख्वपया खौमा त्वालं इताछेँ त्वालय्‌ वनेगु लँय्‌ नवदुर्गां न्या लकीगु थासय्‌ बँय्‌सं अथें च्वकिं अजिमा स्थापना यानातःगु दु । मत बीगु ल्वहँ छगः जक थनातःगु छपाः तःपाःगु पिखालखु थेंच्वंगु थ्व द्यःयाथाय्‌ पुजा यायेवं छेँजःपिनि दम व मुसु लनीगु धारणा दु । अन पुजा यायेत वइपिंसं छुं नं लित यंके मजिउ धकाः फुक्कं ज्वलं प्वंकाः पुजाभः सिलायंकी । थज्याःम्ह हे च्वकिं अजिमा यःसिं ख्यः परिसर वनेगु खँलाँ क्वचाइथें च्वंगु थासय्‌ च्वंगु फल्चाया देपापाखे नं दु । अन नं दम व मुसु वइबलय्‌ पुजा वनी । ख्वपय्‌ थ्व निगू थासय्‌ दम व मुसु वःगु लंका बीम्ह च्वकिं अजिमा दु । अन नं छुं विशेष मूर्ति मखुसें ल्वहं व छेपु जक अथें लँय्‌सं बँय्‌ स्थापना यानातःगु दु । थ्वहे च्वकिं अजिमा द्यः खः ।

धन अप्वयेका बीम्ह तिनिगः बाराही द्यः

ख्वप जिल्लाया मध्यपुर थिमि नगरपालिका अन्तर्गत बोडेय्‌ लानाच्वंगु तिनिगः छगू पुलांगु बस्ती खः । अनया जंगलय्‌ छम्ह द्यः दु नीलबाराही, तिनिगः बाराही । धनबाराही नं धाइम्ह उम्ह तिनिगः बाराही द्यःयात धन अप्वयेकाबीम्ह द्यःकथं पुजा याइ । ख्वपया मनूतय्‌ शनिवाः शनिवाः पतिकं चैत महिनां अन पुजा वनेगु चलन दु । छुं न्हूगु सीप, बाजं सयेकल धाःसां नं पुजा यानाः पिकनिक वनेगु थाय्‌ नं थ्व तिनिगः बाराही हे खः । कय्‌तापुजा, इहिपा थेंज्याःगु भ्वय्‌ क्वचायेवं भ्वय्‌ सिधयेकेगु थाय्‌कथं धन अप्वयेकाबीम्ह थ्व द्यःयाथाय्‌ पुजा याःवनी ।

न्यासि वने सयेकाबीम्ह इनरे गणेद्यः

सुं मचा दछि फुत नं न्यासि वने मसल धाःसा ख्वपया इनारे गणेद्यः सूर्यविनायक द्यइके वनेगु चलन दु । अन त्वाथ गयेकेवं न्यासि वनेसइ धइगु धारणा दु । अथे जुयाः अन मनूत न्यासि वने सयेकेत वयागु धकाः थः दछि दत्या दुपिं मस्त ज्वनाः पुजा यायेत वइ । अनया उगु त्वाथः गयेवं मचा न्यासि वने सइ धइगु जन विश्वासं मां बा वा थःथितिपिंसं निखे निपा ल्हाः ज्वनाः धुकुधुकु यानाः ल्ह्वनाः नं उगु त्वाथः गयेकेगु चलन दु । इनारे गणेद्यः न्यासि वने सयेका बीम्ह गणेद्यः कथं माने यानातःगु दु । थथे ई त्यलं नं न्यासि वने मसल धाःसा स्वनिगःया थाय्‌थासं थन द्यइके वयेगु चलन दु ।

न्ववाये सयेकाबीम्ह यातु गणेद्यः

ख्वपया पूर्वी लागाय्‌ बाहारे पूखू नापं छम्ह द्यः दु । यातु गणेद्यः धाःम्ह उम्ह द्यःयाथाय्‌ मस्त दछि निदँ दतं नं खँ मसल धाःसा खँ सयेकेत वा न्ववाये सयेकेत वइ । खँ ल्हाये मसःपिं मस्त ब्वनाः द्यइके पुजा यानाः अन पुजा व मचा अथें त्वःताः उमि अभिभावकत सुलाच्वनी । उम्ह मचा थः अभिभावक मखनेवं अथें ख्वयाहइ । अथे ख्वयेवं वयां लिपा मचां खँ ल्हाये सइ धइगु धारणा दु । येँ, यल व ख्वपया थाय्‌थासं थुगु यातु गणेद्यःथाय्‌ खँ सयेकेत वयापिं धकाः वयेगु चलन दु ।

न्हाय्‌पं स्याःगु लंकाबीम्ह न्हाय्‌पंस्याः द्यः

ख्वप नगरपालिका वडा नं. ९ स्थित वाकुपति चाँगुनारायण द्यःयाथाय्‌ द्यःया न्ह्यःने जवपाखे छम्ह सूर्यनारायण द्यः दु । मनूतय्‌सं सुयां न्हाय्‌पं स्यात धाःसा उम्ह सूर्यनारायण द्यःयात चिकं लुका बीगु चलन दु । न्हाय्‌पंस्याःद्यः नं धाइम्ह सूर्यनारायण द्यः कडा चटान थें रुप छुं मदुगु तर मि प्वालाप्वाला च्यानाच्वंगु थेंज्याःगु रुपय्‌ निर्माण जुयाच्वंगु दु । अन मनूत न्हाय्‌पं मतालकि, मस्तय्‌ न्हय्‌न्हुज्वर वलकि व थीथी कारणं न्हाय्‌पं स्यात धाःसा उम्ह द्यःयाथाय्‌ सुमिचां चिकं लुका बीत वइ । अथे यायेवं न्हाय्‌पं स्याःगु लनी धइगु धारणा दु । सूर्यनारायण नं नारायणद्यःया छगू रुप खः ।

प्वाथय्‌ दयेका बीम्ह ऋषेश्वर महादेव

ख्वपया ख्वँ¥हय्‌ दारी ग्वाय्‌ ताःहाकम्ह महाद्यः छम्ह दु । वयात ऋषेश्वर महादेव धाइ । ब्याहा यानाः ताः ई तकं प्वाथय्‌ मन्त धाःसा उम्ह द्यःयाथाय्‌ पुजा यानाः द्यःयात घय्‌पू वनेगु चलन दु । द्यःयात विधिवत् रुपं पुजा याये क्वचायेकाः वयात मिस्तय्‌सं घय्‌पुइ । अथे यायेवं ब्याहा जुयाः नं ताः ई तकं प्वाथय्‌ मदुपिं मिस्तय्‌ प्वाथय्‌ दइगु विश्वास दु । ऋषि पञ्चमीकुन्हु थ्व द्यःया मेला जुइ ।

बल्लाकाबीम्ह हनुमान द्यः

हनुमानयात पृथ्वी हे ल्ह्वना तयेफुम्ह द्यःकथं काइ । रामभक्त हनुमानया मूर्ति ख्वपया ख्वँ¥हय्‌ च्वंगु रामसीता देगः न्ह्यःने दु । तःधीम्ह हनुमान नं धयातःम्ह उम्ह हनुमानया मूर्ति स्थापना यासांनिसें उगु थासं बाःवनीगु खुसिया नां हे हनुमान्चा खुसि वा हनुमन्ते नदी जूवन । ख्वँ¥हय्‌ थें हे माहेश्वरी पीठ, बाराहीस्थान, कासानय्‌ नं हनुमानया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थुम्ह द्यःयात बल्लाकाबीम्ह द्यः कथं कयातःगु दु । पहलमान स्यनीपिं, बल तूगु ज्या यायेमाःपिंसं उम्ह द्यःयात पुजा याइ । मिस्तय्‌सं हनुमान द्यःयात पूजा यायेगु व अनि यायेगु ज्या याये मत्यः धायेगु चलन दु । उकथं ख्वपया थीथी पीठ व घातय्‌ स्थापना यानाः भुयू सिन्हः म्हछिं इलातःपिं हनुमान द्यःयात मिस्तय्‌सं पुजा व अनि यायेगु मयासें छखेलिक वनी । मिस्तय्‌सं हनुमान द्यःयात थियाः पूजा यात धाःसा माकः मचा बुइयः धइगु जनविश्वास दु ।

बाजं, भजन व म्ये सयेकाबीम्ह नासःद्यः

न्हापा न्हापा त्वाःत्वालय्‌ भजन स्यनेगु चलन दु । थथे भजन स्यनेगु इलय्‌ भजन पिथनेत नासः द्यःयाथाय्‌ वनी । न्हियान्हिथं बाजं स्यनाच्वंगु इलय्‌ आखालं हे शिष्य मस्त मुनाः नासःद्यःयाथाय्‌ धुं, धुपाँय्‌ ज्वनाः वनेगु चलन दु । थ्व चलन ख्वपय्‌ आः तक नं दनि । नासःद्यःयात प्याखं व बाजं स्यनीम्ह द्यः कथं हनातःगु दु । भजन, बाजं वा म्येया अभ्यास यानाच्वंपिं शिष्यत न्हिंन्हिं उम्ह द्यःयाथाय्‌ वइसा बाजं वा भजन पूरा अभ्यास यानाःलि पिथनेगु इलय्‌ ला थन बाहां स्यानाः हे भ्वय्‌ नयेमाः ।

ख्वपया नासःमना त्वालय्‌ ताःहाःगु वा तःजाःगु नासःद्यःया देगः दु । अथेंतुं थःनेपाखे नासः क्वलांचा, इनाचोय्‌ नासःचा धाःगु थाय्‌ व तःधीम्ह अजाजु द्यःयाथाय्‌ नं नासःद्यः दु । त्वाःत्वालय्‌ दुपिं नासःद्यःयाथाय्‌ थथे बाजं, भजन वा म्ये हालेगु सयेकाच्वंपिंसं भाकल यानाः पुजा याःवनी ।

बालीनाली बांलाकाबीम्ह लक्स द्यः

कामारुकामाक्षं बुंगद्यः हयेवं ख्वपय्‌ तयेगु कथं जुजु नरेन्द्रदेवं ख्वप जिल्लाया तापालाछि त्वालय्‌ देगः दयेकूगु जुयाच्वन । अन बुंगद्यः महयेवं थःगु हे कथं लोकेश्वर लक्स द्यः स्थापना यात धाइ । उम्ह द्यःयात अन्न अप्वः सयेकाबीम्ह वा सहकालया द्यः कथं हनातःगु दु । थःपिनि बुं यक्व अन्न सयेमा धकाः अन्न, तुसि, कय्‌गू, किगः, कःनि तयाः अन पुजा वइ । लसकः द्यइके पुजा यायेवं अन्न अप्वः सयेकाबी धायेगु चलन दु । न्हापा मानन्धर समुदायया सघन बस्ती दुगु तू पाइगु थाय्‌ तू पा लाछि हाल तापालाछि नापं थ्व द्यः आः नं न्हियान्हिथं पुजारी तयाः हे पुजा न्ह्यानाच्वंगु दु । नितँ जाःगु थ्व देगलय्‌ करुणामय लोकेश्वर स्थापना याना पुजा यानातःगु खः । थःपिनि बुँई छुं छगू न्हूगु चीज सयेवं न्हापां थन निं छाये हयेगु चलन दु । अथे यायेवं द्यः लय्‌ताया अप्वः बाली बांलाइ धाइ ।

व्यापार व्यवसाय अप्वयेकाबीम्ह भिंद्यः

व्यापार व्यवसाय अप्वयेकेगु लागिं ख्वपया दतात्रय न्ह्यःने व भिसिंख्यः धयातःगु आदर्श चोक नापं यःसिंख्यलय्‌ वनेगु लँय्‌ स्थापना यानातःम्ह गय्‌ भिंद्यः परदेशी भीमसेनयाथाय्‌ पुजा वनेगु चलन दु । अन खा स्यानाः वा दुगु हे स्यानाः भ्वय्‌ न्यायेकल धाःसा थःगु आम्दानी अप्वइगु विश्वास दु । थ्व व्यापार व्यवसाय अप्वयेका बीम्ह द्यः कथं कयातःम्ह द्यः खः । याछेँ नं छम्ह कलात्मक भीमसेनया मूर्ति दु । व्यापार व्यवसाय चले यानाच्वंपिसं थःगु पसः वा व्यापारिकस्थलय्‌ नं ग्वाखं, मथ वा अंगलय्‌ जूसां भिंद्यः कथं मूर्ति, तस्वीर वा ल्वहं छगः जूसां स्थापना यानाः बलि बियाः पुजा यायेगु चलन दु । ख्वपं पिने च्वनेत वनाच्वंपिंसं थःगु बस्ती छम्ह छम्ह भिंद्यः दयेकातःगु दइ ।

भुखाचं बचे याना बीम्ह भुखाय्‌ द्यः

भुखाय्‌ ब्वइबलय्‌ भुखाय्‌ द्यः तंचाल धाइ । मनूतय्‌सं थ्व पृथ्वी छम्ह बल्लाःम्ह हनुमान द्यवं ल्ह्वनातःगु विश्वास याइ । वया त्यानुल धायेवं छखे ब्वहलं मेखे ब्वहलय्‌ पृथ्वी दिकेत पाः हिल धाःसा भुखाय्‌ ब्वइ धाइ । यदि भुखाय्‌ ब्वल धाःसा मनूत दुर्घटनाय्‌ लानाः सीफु । अथे मजुइमा धकाः भुखाय्‌ द्यःयाथाय्‌ पुजा यायेगु चलन दु । ख्वपया साःकुलानय्‌ नितँ जाःगु देगः दयेकाः भुखाय्‌ द्यः स्थापना यानातःगु दु । भुखाय्‌ ब्वःसां थःपिंत छुं मजुइमा धकाः उगु मूर्ति पूजा याइ । विक्रम संवत् १९९० सालया तःभुखाय्‌ ब्वये धुंकाः

पुनःनिर्माण याःगु उगु भुखाय्‌ द्यइके वंगु २०७२ सालया तःभुखाय्‌ ब्वये धुंकाः नं अन आपालं मनूत क्षमापूजा यायेत वःगु खः । थज्याःम्ह हे भुखाय्‌ द्यः यःसिंख्यः परिसर गय्‌ भिंद्यःया न्ह्यःने सरस्वती द्यःयाथाय्‌ नं दु । अन नं खुल्ला रुपं पःखाः दनाः घेरे यानातःगु भुखाय्‌ द्यः दु । उगु थासय्‌ नं २०७२ सालया तःभुखाय्‌ ब्वये धुंकाः मनूत म्वःम्वः पुजा यायेत वनेगु यानाच्वंगु खः । ख्वपय्‌ साःकुलानय्‌ व यःसिंख्यलय्‌ निथाय्‌ हे जक भुखाय्‌ द्यःया अस्तित्व दु ।

मचा दयेकाबीम्ह ख्वँह्रंम्ह कुंसुरु द्यः

ख्वँ¥हय्‌ प्रवेश जुइ न्ह्यः भचा आसन दयेकाः छम्ह चिधिम्ह मिजंचा थें च्वंक लिंग स्पष्ट सीदयेका द्यः छम्ह स्थापना यानातःगु दु । ब्याहा यानाः ताः ई तक नं मचा मंत धाःसा उम्ह द्यःयाथाय्‌ चान्हय्‌ वनाः म्हछिं नांगां च्वनाः मिस्तय्‌सं पुजा याःवनेगु चलन दु । कुंसुरु द्यः धयातःम्ह उम्ह द्यःयात पुजा यायेवं प्वाथय्‌ दयाः मचा बुइगु जनविश्वास दु । अन चान्हय्‌ पासा ब्वनाः याकःचा जूसां पूजा ज्वनावनाः पुजा यायेत वनीबलय्‌ म्हछिं नांगां च्वनेमाः धइगु धारणा दु । अथे यानाःलि जक मचा बुइ धकाः विश्वास यानातःगु दु ।

मचात ग्याःगु लंकाबीम्ह मांकाः द्यः

मचात द्यनीबलय्‌ थारान्हुइगु ल्वय्‌ जुल धाःसा मांकाःद्यः (महांकाल) पुजा यायेत वनी । ख्वपया सूर्यमढी मांकाःद्यः स्थापना यानातःगु दु । मचा ग्यात धाःसा अन समय्‌बजि तयाः पुजा यायेत वनी । अथे पूजा यानाबीवं मस्त ग्याःगु लनी वा मचा ग्याइमखु धइगु जनविश्वास दु । ख्वपया थुगु मांकाःद्यः न्हापा जीर्ण जुयाच्वंगु इलय्‌ गाडीं घ्वानाः थुना ब्यूगु खःसा वयां लिपा सिमेन्ट छ्यलाः बल्लाक दयेकूगु खः ।

मनया इच्छा पूवंकबीम्ह मनोकामना द्यः

ख्वपया साक्वथां च्वय्‌ लाय्‌कू वनेगु लँय्‌ सिथय्‌सं मनोकामना द्यः दु । मनय्‌ तयागु इच्छा पूवंकाबीम्ह द्यःकथं अन लँया सिथय्‌सं आसन दयेकाः मनोकामना द्यः स्थापना यानातःगु दु । उकि गं छगः नं तयाः आधुनिक रुप बियाः प्लाष्टर यानाः ल्वहं छगःयात हे मनोकामना धकाः नालातःगु दु । थ्वथें हे ख्वपया दतात्रय द्यः नापं तःचपाः त्वालं सँलाँ गणेद्यःयाथाय्‌ वनेगु लँ क्वसं बँय्‌ अथें ध्याकुंचाय्‌ नं मनोकामना द्यः विराजमान जुयाच्वंगु दु । थ्व द्यःयात गुलिसिनं मनोकामना द्यः धकाः हे मसिउ । सिउपिसं धाःसा मनय्‌ तयागु इच्छा पूवंकाबीम्ह द्यः कथं थ्व द्यःयात न्हियान्हिथं पूजा याइ ।

लासाय्‌ च्व फायेगु लंकाबीम्ह च्वकुम्हुरु द्यः

मस्तय्‌सं लासाय्‌ च्व फानाः दुःख बिल धाःसा सुथय्‌ न्हापां दनाः वनाः तःचपाः त्वाः दतात्रय्‌ च्वंगु भिंद्यःया हितिइ म्वःल्हुकाः अन लिक्क च्वंगु छगः गालय्‌ लुचुक्क मचायात थुनाबी । वयां लिपा अन लिक्क च्वंगु भिंद्यःया देग थहां वनेगु थासय्‌ च्वय्‌ अंगलय्‌ स्वनातःम्ह द्यःयात अनि याकी । अन उम्ह द्यःयात अनि याकेवं लासाय्‌ च्व फायेगु बानी त्वःफिनावनीगु विश्वास दु । उम्ह द्यःयात च्वकुम्हुरु द्यः धाइ । लँय्‌ गाः नापं स्वनातःम्ह द्यः व अंगलय्‌ अथें लानाच्वंम्ह द्यः मध्ये अंगलय्‌ ध्वाक्क

छ्यं न्याकेवं लासाय्‌ च्व फायेगु बानि त्वःफिइगु धारणा दु । उम्ह मचा छेँय्‌ हयाः वयात ल्हाः, तुति व कालय्‌ धुपाँय्‌ थनाः शुद्ध याइ । थथे यायेवं सातिकुन्हुनिसें वं लासाय्‌ च्व फाइमखुत धइगु जनविश्वास दु ।

शान्ति व ज्ञानबीम्ह भगवान द्यः

ख्वपया माहेश्वरी पीठं च्वय्‌ तःधिकःम्ह भगवान बुद्धया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । मनूतय्‌त मन शान्त मजुल, आकुलव्याकुल जुल धाःसा उम्ह तःधीम्ह बुद्धया मूर्ति पुजा याइ । मनयात शान्त याइम्ह व ज्ञान गुणया पाठ स्यनीम्ह द्यः कथं भगवान द्यःयात नालातःगु दु । स्थानीय नेवाःत शान्ति चूलाकेत मन अशान्त मजुइकेत व थः मस्तय्‌त न्हून्हूगु ज्ञान व गुण स्यनेगु कथं थुम्ह द्यःयाथाय्‌ पूजा वनेगु चलन दु । शान्ति व ज्ञानबीम्ह बुद्धयाथाय्‌ बुधवाः पूजा याइ ।

सत्य असत्य छुटे यानाः सजाय बीम्ह हिफः द्यः

खुयाः नं खुयाकयागु मखु धाल धाःसा वा मखुगु खँ ल्हानाः नं खःगु खँ यायेत स्वल धाःसा सत्य बाचा ल्हाकेत हिफः द्यःयाथाय्‌ ब्वना यंकी । अन न्ह्यःने तयाः तामा तुलसी थीकाः पाफयेवं यदि मखुगु खँ ल्हाःगु प्रमाणित जुल धाःसा प्यन्हुया दुने सी यः धाइ । थथे सत्य असत्य छुटे यानाः सजाय बीम्ह द्यः हिफःद्यः खः । तलेजु दुने मोहनिबलय्‌ हि फयाच्वनीम्ह उम्ह द्यःयात हिफःद्यः धाइ । थ्व अन मूचुकय्‌ बलि बीगु इलय्‌ जःखः च्वनाः हि फयाच्वनीपिं नापं च्वंम्ह द्यः खः । न्हापा अथे सत्य असत्य सीकेगु चलन दुगु विश्वास यानातःगु दु ।

सीप व कला स्यनाबीम्ह हामाय्‌ द्यः

हामाय्‌ धायागु प्रधान वा अभिभावक द्यः खः । ख्वपया पूर्वपाखे छगू थाय्‌ दु हामाय्‌ख्यः । थन छम्ह नासःद्यः स्वयां जाःम्ह धयातःम्ह हामाय्‌द्यः दु । ख्वपया कुम्हाःतय्‌ भैलः प्याखं स्यनीगु इलय्‌, नाथय्‌ ग्यनीगु कथं थीथी बाजं स्यनीगु इलय्‌ पिदनेत न्हापां थन द्यःल्हायेत वयेमाः । नापं नाथय्‌ ग्यंकेत प्याखं व बाजं स्यनाच्वंगु इलय्‌ नं न्हियान्हिथं थुम्ह द्यःयाथाय्‌ शिष्यत धुं, धुपाँय्‌ ज्वनाः पूजा यायेत वइ । नासःद्यः थें हे प्वाः छप्वाः जक तयाः ल्वहंया छेपु थें दयेकातःगु थ्व हामाय्‌ द्यःयाथाय्‌ बाजं पिदनीगु इलय्‌ कचिगु ख्येँचं प्वालय्‌ लाकेत कयेकी । थथे यायेगु ताःलायेवं बाजं बांलाक सयेकेफइ धाइ । हामाय्‌ द्यः थीथी कथंया सीप व कला स्यनीम्ह द्यः कथं काइ ।

मकवानपुर जिल्लाया थाहा नगरपालिका दुने लाःगु छगू पुलांगु ऐतिहासिक नेवाः वस्ती खः – चित्लाङ । नेपालभाषां चिलं–चिलिम धाधां चित्लाङ जूवंगु खनेदु । चित्लाङया क्षेत्रफल ३२.६ वर्गकिमी दु । थ्व थाय् येँया लाय्कुलिं ५.१ किमी पश्चिम–दक्षिणपाखे लाः । चित्लाङया पूर्वय् फाखेल, दक्षिणय् मार्खु, पश्चिमय् बज्रवाराही, उत्तरय् थानकोट व नौबिसे खानीखोला लाः । थ्व थाय् न्हापा भारतं नेपाः वयेगु नांजाःगु व्यापार मार्ग खः । भारतया सम्राट अशोक ई.पू. २७३ स थ्वहे लँ जुयाः नेपाः वःगु व थन लँय् अशोक चैत्य अर्थात् चीभाःद्यः दयेकूगु धापू दु । अथेहे चीनया बौद्ध यात्री हुएन साङ थ्वहे लँपु जुयाः नेपाः वःगु व पृथ्वीनारायण शाहं नं तःक्वः थ्व लँपु छ्यःगु खँ न्ह्यथनातःगु दु । अथेहे अंशुवर्मां अनया गोपालीतय्त सा म्येय् लहिनाः नयेत जग्गा ब्यूगु खँ नं शिलालेखय् न्ह्यथनातःगु दु ।
थन थीथी थासय् प्यं पुखू, लाखे–लसिं पुखू, चुनि पुखू आदि दु । थन प्राचीनकालिन श्री कालीदेवी, त्रिलिङ्गेश्वर महाद्यः, भिंद्यः, तलेजु देगः, कोटछेँ, गणेद्यः, नासःद्यः, भैरव, जलदेवी आदिया देगः नं दु । थनया प्राचीन गोल्भा दरबार, कोतारा गुफा आदि नांजाः ।
चित्लाङय् नेवाः लिसें तामाङ, खस व ब्राम्हणतय्गु नं वसोबास दु । थन दँय्दसं कात्ति जात्रा, तलेजु भवानी व खड्ग जात्रा, महालक्ष्मी जात्रा, महाचूनि जात्रा, त्यप जात्रा, सायाः, कृष्ण जात्रा, इन्द्रजात्रा जुइसा गुलिं स्वदँय् छक्वः जुइगु जात्रात नं दु ।

भौगोलिक ल्याखं पूर्वपाखे सेतीदेवी, पश्चिमपाखे टल्कुडुडेचौर, उत्तरपाखे शेषनारायण व दक्षिणपाखे छैमले व यल जिल्लाया सिमानाया दथुइ च्वंगु दक्षिणकाली बस्ती नं ऐतिहासिक नगर फर्पिङया छगू लागा खः । पञ्चायतकालय् नापनापं च्वंगु थीथी लागा स्वानाः दक्षिणकाली बस्ती नां छुनाब्यूगु खः । थ्व नां थुगु लागाया धार्मिक व ऐतिहासिक शक्तिपीठ दक्षिणकालीया नामं च्वंगु खः । थ्व थाय् धार्मिक शक्तिपीठ, जैविक विविधता व प्राकृतिक सम्पदां जाः ।
थौंकन्हय् दक्षिणकाली नगरपालिका वडा नं ६ व ७ दुने लाःगु थ्व बस्तीइ फर्पिङ नगरया बच्छि थें लागा दुथ्याः । फर्पिङ नगरया कोटालत्वाः, कोछुत्वाः, गोपालेश्वर, तिपीत्वाः व थल्कुत्वाः नापनापं कोपुगां, युतिकी, देवीगां, मिनीत्वाः, इकोडोलटार, पूmल्चोकत्वाः फुक्कं दक्षिणकाली बस्ती दुने लाः । थ्व थासय् ब्राह्मण, क्षेत्री, वैश्य व शुद्र प्यंगुलिं वर्णया श्रेष्ठ, बलामी, कर्माचार्य, राजोपाध्याय, महर्जन, मानन्धर, ताम्राकार, खड्गी, प्रधान, नापित, रञ्जितकार, पोडे आदि थरया आवादी दु ।
दक्षिणकाली बस्तीया सम्पदा भिंद्यः, बालकुमारी, गोपालेश्वर, मनकामना, नीलबाराही व दक्षिणकाली खः । थुकी मध्ये दक्षिणकाली तसकं नांजाःम्ह देवी खः । मध्यकालय् दक्षिणकालीमाई धकाः वज्रयोगिनी जङ्गलय् दुने पुजा याइगु खः । उगु थासय् छगू जक पीठ दु । थौंकन्हय् थ्व पीठयात पुलांगु दक्षिणकाली धायेगु याना वयाच्वंगु दु । मध्यकालय् येँ देय्या जुजु प्रताप मल्लं थौंकन्हय् दुगु दक्षिणकालीया देगः व झ्वाता पलिस्था याःगु खः । थुम्ह द्यः कान्तिपुरया दक्षिणपाखे च्वंम्ह जुयाः थ्वयात दक्षिणकाली धाःगु खः । दक्षिणकाली देगः उत्तरपाखे उद्वारवति व दक्षिणपाखे पूर्णावति गंगा निगू खुसिया दथुइ लाः । उगु खुसि क्वय् वनाः करुवालय् ल्वाकज्याः वनी ।
दक्षिणकाली बस्ती फर्पिङया छगू तःधंगु ब्व जूगुलिं थन नं थःगु बिस्कं संस्कृति व परम्परा दइगु हे जुल । थन थीथी कथंया नखःचखः हनेगु याइ । उकिया नापं हरिशङ्कर जात्रा नं याइ । थ्व जात्राय् ब्वति काइगु न्हय्गू खः मध्ये दक्षिणकाली बस्तीं प्यंगू खः छसिकथं कोटालत्वाःया गोपालेश्वर, कोछुत्वाःया बालकुमारी (तिलविक्रमेश्वर), तिपीत्वाःया दक्षिणकाली (कन्केश्वर) व थल्कुत्वाःया नीलबाराही (अघोरेश्वर) या खः सहभागी याकी । दँय्दसं ञलाथ्व चतुर्दशीनिसें ञलागा चतुर्दशी अर्थात् झिंन्यान्हु तक हनीगु थ्व जात्राय् शेषनारायण बस्तीपाखें शिखरनारायण व दक्षिणकाली बस्तीइ च्वंम्ह गोपालेश्वर निम्ह द्यःया संयुक्त जात्रा जूगुलिं थ्वयात हरिशङ्कर जात्रा धाःगु खः ।

छेँ देगः दनेत साधारण व थी थी बुट्टा दुगु दाचि अप्पा छ्यली । गोल, नागोल, स्वांफ्वः बुट्टा, फः अप्पा, कःसिम्वः, गरुड, ख्वाः अप्पा छेँ दनेत छ्यलीगु दाचि अप्पाया ताजि खः । अथे हे देगः दनेत छ्यलीगु पुमा गमा, गं बुट्टा, तीनकुने, पलि बुट्टा, केराफ्वः, धलिंम्वः, छाल बुट्टा, तारा बुट्टा, सँकुलि, झल्लर, धलिं म्वःचा, न्हाय् बुट्टा दाचि अप्पाया ताजि खः । थुकिया नापं देगलय् कुंसल, सिंह, गरुड, नाग कन्या, गणेश, कुमार, तारा, पञ्चबुद्ध, अष्टमंगल, भिंद्यः, त्वलं वा क्षपः, चौकोस थां आदि बुट्टाया दाचि अप्पा छ््यलाबुला याइ । अष्टमंगल डिजाइन याइबलय् श्रीवत्स, पुण्डरिका (पलेस्वां), ध्वजा, कलश, चमर, मत्स्य, छत्र व शंख झ्वःलिकं च्यापा अप्पाया बुट्टा छ््यलाबुला जुयाच्वंगु दु ।
दाचि अप्पाया आधुनिक डिजाइनकथं पर्दा बुट्टा, केराफ्वः बुट्टा, धलिंम्वः बुट्टा, इलांबुट्टा, भल्लर, ख्वाः बुट्टा, सिखः बुट्टा, नसिखः, बज्र लहरा, सिमाकचा, रिवन, तःधंगु रिवन, बज्रतारा बुट्टा, फः पलिह स्वां, स्वां थां, कलश थां परिमेय व म्हय्खामेय्, म्हुतःपौ आदि नं बिस्कंबिस्कं
छ्यलाबुला जुयाच्वंगु दु ।

उमामहेश्वर, विष्णुनारायण, विश्वरुपनारायण व बराह द्यः
द्वाल्खा भिंद्यःया देगःया उत्तरपाखे प्यपा ल्हाः दुम्ह बराह विष्णु द्यः, च्यापा ल्हाः दुम्ह नारायण उमामहेश्वर, प्यपा ल्हाः दुम्ह विष्णु द्यः, बाराही, पूर्वपाखे निपा ल्हाः दुम्ह विष्णु द्यः, प्यपा ल्हाः दुम्ह बाराही द्यः, प्यपा ल्हाः दुम्ह विष्णु द्यः, निपा ल्हाः दुम्ह भिंद्यः व निपा ल्हाः दुम्ह बाराही द्यः दु पःखाःया अंगलय्‌ प्यपुंका तःगु दु । न्हापा थन थासय्‌ उमामहेश्वर व कालिञ्चोक भगवती जक दुगु खः । मेमेगु थाय्‌या देगः दुना वःगुलिं थुपिं मूर्तित थन तयातःगु खः ।

कालिञ्चोक भगवती
च्वय्‌ बियागु द्यःपिनि दथुइ हे कालिञ्चोक भगवतीया धकाः त्रिशूल प्वाँय्‌प्वाँय्‌ तयाः मानेयानाच्वंगु दु । कालिञ्चोक भगवतीया मूर्त आकृति धाःसा मदु । भगवतीया ज्वलंया रुपय्‌ नं वया चिचीहाकगु गदा व त्रिशूलयात हे पुजा याइगु खः । थन कालिञ्चोक भगवती धकाः स्थापना जूगु गबलय्‌ धकाः छुं अभिलेख मदु अय्‌सां परापूर्व कालंनिसें स्थापना जूगु धकाः विश्वास यानातःगु दु । मोहनिया फुलपातीकुन्हु दुगुचा बलि बीइगु चलन दु ।

कालीदेवी
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं. ४ स्थित भीमेश्वरया पूर्वउत्तर काँलर वनया सिथय्‌ नितजाःया देगः छगः दु । थ्व देगः भीमेश्वरया देगलं त्रिपुरासुन्दरी वनेगु लँपुइ लाः । देगःया न्ह्यःने लिउने खालि थाय्‌ दु । नितँजाःया देगलय्‌ च्वय्‌या तल्लाय्‌ कालीया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । प्यखेरं अप्पां दनातःगु देगःया च्वय्‌ लीया गजू तयातःगु दु । देगःया क्वसं स्वाहानेया जवंखवं हाकुगु ल्वहंया गणेश, महाद्यः व मेम्ह छम्ह द्यः स्थापना यानातःगु दु । देगःया पूर्वपाखे भजन यायेत व दर्शनार्थीतय्‌त च्वनेत फल्चा दयेकातःगु दु ।
न्हापा देगः जीर्ण जूगु अवस्थाय्‌ मूर्ति खुयायंकल । लिपा लुइकाः स्थापना यात । हानं वि.सं. २०५० सालय्‌ मूर्ति व देगः जवंखवं तयातःपिं सिंह खुयायंकल । सिंह लुल, तर मूर्ति लुइके मफुत । अले संस्थापक दुजःपिन्सं २०५७ सालय्‌ सिमेन्टया पक्की देगः दयेकल ।
स्वामी सदानन्द काली बाबाया नेतृत्वय्‌ भारतया बनारसय्‌ कालीया मूर्ति दयेकाः स्थापना यात । न्हापा थन जवंखवं ढलोटया प्यपा ल्हाः दुम्ह सिंह तयातःगु खःसां थौकन्हय्‌ व मदयेधुंकल । संस्थापक दुजःपिन्सं जिन्सी, जग्गा व पुजारीया समेत व्यवस्था यानातःगु दु । द्वाल्खावासिं तःतःधंगु नखःचखः बलय्‌ नैवेद्यः तया पुजा याइ । भीमेश्वर गुथिपाखें मोहनिबलय्‌ पुजा छ्वयाहइ । सांस्कृतिक जात्रा जुइबलय्‌ थन नं हयेगु चलन दु । अक्षय तृतीयाकुन्हु कालीया मूर्तियात बाजागाजा तयाः जात्रा याइगु चलन दु ।

कृष्णद्यः
भिंद्यः देगःया पूर्वउत्तर कुंचाय्‌ थ्यंमथ्यं डेढ फुटया कृष्णद्यःया ल्वहंया मूर्ति दु ।

गणेद्यः
द्वाल्खा, भीमेश्वर नगरपालिकाया थीथी थासय्‌ आपालं गणेद्यः दु । व मध्ये वडा नं. २ गणेश त्वाःया गणेद्यःयात प्रमुख कथं कयातःगु दु । थ्व हे द्यःया नामं त्वाःया नां छुनातःगु दु । थ्व देगः गबलय्‌ सुनां दयेकल उकिया अभिलेख मदु । गणेद्यः कथं ल्वहंयात प्रतीक कथं पुजा यानातःगु दु । देगःया छचाःखेरं पःखाः दु । न्ह्यःने लुखा तयाः जवंखवं गं तयातःगु दु । थ्व शिवलिंग आकारया ल्वहंया गजू दूगु जमिनय्‌ स्वानाच्वंगु देगः खः । द्यःया जवंखवं लीया पलेस्वां हःया स्वांमालं कुइकातःगु दु ।
न्हापा गणेद्यःया न्ह्यःने लीया न्यागू न्यागू जाकि तयेगु व नैवेद्य तयेगु पात्र दुगु खःसां आः व नं मदयेधुंकूगु दु । गणेद्यःया जवय्‌ लीया गणेद्यः छम्ह दु । वयां क्वय्‌ लीपाताय्‌ अभिलेख च्वयातःगु दु । ल्वहंया गणेद्यःया जवंखवं गं दु । व बाहेक मेमेपिं द्यःया मूर्ति दु । मू द्यःयायात घेरे यानातःगु पःखाःया जवंखवं ल्वहंया नागया छ्यं दु । गुगु न्हापा पूर्व पश्चिम स्वकातःगु खःसा लिपा जीर्णोद्धार लिपा दक्षिण स्वकाः तःगु दु । १५० दँ न्ह्यः वडा नं. २ हपिचा त्वाःया गम्भीरमान श्रेष्ठ द्वारें न्हापा ढलोटया ६ इन्चया गणेद्यः स्थापना यानाः खुफा (६ पाथी) कःनि सइगु बुँ समेत बिया न्हिथं सुथय्‌ म्वाहालि पुइकेगु बन्दोबस्त याकातःगु खः । थौंकन्हय्‌ म्वाःलि पुइगु ज्या मजुइ धुंकल । उम्ह ढलोटया गणेद्यः नं वि सं २०६६ सालय्‌ खुयायंकल । लिपा हानं लुइकल । आः धाःसा गणेद्यःया प्रतीक कथं ल्वहं जक दु । द्वाल्खाय्‌ छुं नं ततःधंगु पुजा यायेबलय्‌ न्हापां थुम्ह गणेद्यःयाथाय्‌ निं पुजा यायेमाःगु चलन दु ।

गुर्कोटया महाद्यः
क्वय्‌च्वंगु त्वाःया गुर्कोट त्वालय्‌ नं उत्तरपाखे ल्वहं हे ल्वहंया पःखालं छचाःखेरं देगः दयेकातःगु चिग्वःगु महाद्यः दु । प्यकुंलाःगु थ्व देगःया पश्चिमपाखे लुखा दु । गन रेलिंगया खापा तयातःगु दु । देगःया च्वय्‌ शिवलिंग थें च्वंक अप्पाया हे गजू छुनातःगु दु ।
देगः दुने शिवलिंग महाद्यः स्थापना यानातःगु दु । द्वाल्खाय्‌ ल्वहंयात अप्पाकथं छ्यलाः दयेकातःगु थ्व हे छगः जक देगः दु ।

चुल्काप्सी (चूडामणि)
भिंद्यःया पूर्वपाखे देगः दुने सिँयागु स्तम्भ थनातःगु दु । थुकियात द्वाल्खाली स्थानीय भासं चुल्काप्सी धाइ । चुल्काप्सीया दकलय्‌ च्वय्‌यागु ब्वय्‌ सिजःयागु महाद्यःया मूर्ति तयातःगु दु । भिंद्यःयात बलि बीबलय्‌ महाद्यःया अंश थ्व हे चुल्काप्सीइ च्वनी धइगु जनधारणा दु । देगःया ह्याउँ व तुयु कापः थ्व हे चुल्काप्सी चिनातइ । थ्व चुल्काप्सी त्वःधुल धाःसा विधिपूर्वक मेगु मतःतले बलि बी मज्यू धइगु गुथियारतय्‌गु धारणा दु ।
चुल्काप्सी न्हूगु तयेत नं सिमा ध्यनेगु व तयेगु सकतां ज्याया नितिं साइत स्वयाः तान्त्रिक विधिं पुजा व बलि बीमाःगु चलन दु ।
ने. सं. ७७४ (वि. सं. १७११) जुजु प्रताप मल्लया पालय्‌ प्रधान भिंख्वार भारो, शिवराम भारो व द्वाल्खाया पञ्च प्रधानपिं जानाः चुल्काप्सी स्थापना याःगु धइगु अभिलेख भीमेश्वर भण्डारय्‌ दु । थ्व तःक्वः मछि क्वःदले धुंकल धाःसा दकलय्‌ लिपा वि. सं. २०७० साल चैत २५ गते हाकनं न्हूगु चुल्काप्सी थंगु खः ।

जटेश्वर महाद्यः
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं ४ दुंगल त्वालय्‌ नसु वनेगु दुवातय्‌ उत्तरपाखेया अंगलय्‌ लिधंकाः दयेका तःगु देगः दु । थ्यंमथ्यं डेढ फुटया प्यकुंलाःगु ल्वहंया द्यःने महाद्यःया मूर्तियात अंगलय्‌ थी कथं थ्व मूर्ति तयातःगु दु । प्यपा ल्हाः, जटा व दारी सहितया थुगु मूर्तियात जटेश्वर महाद्यः धायेगु याइ । थुगु मूर्तियात जटेश्वर धायेगु याःसां थ्व जटेश्वर हे खः मखु धकाः यकीन याना तःगु मदु ।

जोगिनदेउ (बज्रयोगिनी)
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं. २ दुनेया पाखलातीइ भीमेश्वर वनेगु प्रवेशद्वार दु । उत्तरपाखेया लँपुसिथय्‌या चउर पिनेया तगिनय्‌ जोगिनदेउया भग्नावशेष देगः दु । उगु चउरय्‌ पश्चिमपाखे ल्वहंया स्वाहाने व दुहांवनेत ल्वहंया हे थां तयाः दयेकातःगु प्रवेशद्वार दु, गुगु भग्नावशेषया अवस्थाय्‌ दु । थुकिं अनुमान यायेफु कि न्हापा थन प्यखेरं ल्वहंया पःखाः दनाः देगः दुने तयाः दयेकातःगु खः । लँ सिथय्‌ लाःगु थुगु देगःया पूर्ण देगः मदु । दक्षिणपाखे स्वकाः दयेकातःगु थुगु देगः शिखरशैली कथं निखें ल्वहं च्वामुकाः देगःया रुप
बियातःगु दु । ल्वहंया प्यंगू मूर्ति दु । गुकी बाराही रुपया व मेमेगु स्वंगू सामान्य मूर्ति दु । व हे मूर्तियात जोगिनदेउ धायेगु याइ ।
स्थानीयभाषाय्‌ बज्रयोगिनीयात हे जोगिनदेउ धाइ । बेतालय्‌ दनाच्वंम्ह अग्निपात्र व खड्ग ल्हातय्‌ ज्वनातःम्ह बाकू दलाच्वंम्ह महाकालया मूर्ति दु । जोगिनदेउया स्थापना गबलय्‌, सुनां दयेकल उकिया आधिकारिक प्रमाण मदु । नित्यपुजाया नं व्यवस्था मदु । मनूतय्‌त गबलें जोगिनदेउ नं पुनाहल धाइगु बखतय्‌ थन पुजा याः वनेगु या । मू मू नखःचखःबलय्‌ नैवेद्यः तयाः स्थानीयत पुजा वनेगु यानाच्वंगु दुसा मोहनिबलय्‌ भीमेश्वर गुथिपाखें पुजा वनेगु चलन दु । वि.सं २०७० सालपाखे समाजसेवी शान्तकृष्ण श्रेष्ठया पहलय्‌ उत्तरपाखे पःखाः दयेकूगु खः । जोगिनदेउया क्वसं हे लँसिथय्‌ ल्वहं हे ल्वहंतं दयेकातःगु बौद्ध स्तुप छगः नं दु, गुकी बुद्धया मूर्ति मदु ।

त्रिपुरासुन्दरी
स्वंगू लोकया अधिपति त्रिपुरासुन्दरी देवी (भगवती) या देगः द्वाल्खा भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं. ४ य्‌ लाः । थ्व देगः द्वाल्खा भिंद्यःया पूर्वपाखे २०० मीटरया दूरी दु । थ्व द्वाल्खा बजाःया पूर्वपाखेया जंगललिक्क लाःगु देगः खः । थ्व देगःयात प्यखेरं ल्वहंया पःखालं घेरेयानातःगु दु । स्वतँजाःया देगलय्‌ थहां वनेत ल्वहंया स्वाहाने निखें थहां वनेजिइक दयेकातःगु दु । मूलुखा पश्चिम पाखे स्वयाच्वंगु दु ।
दकलय्‌ न्हापांगु छेलि जुल । अनं मातं तल्लाय्‌ वनेत सिँयागु स्वाहाने दु । मातं तल्लाय्‌ हे श्री त्रिपुरासुन्दरी दु । मू द्यःया लुखाय्‌ तोरण तयातःगु दु । उगु तोरणय्‌ गणेश, कुमार, भैरव व दथुइ भगवतीया मूर्ति तयातःगु दु । अन दुने हे मू त्रिपुरासुन्दरी दु । लुखाय्‌ तासया धकिं तयातःगु दु । जवय्‌पाखे त्रिपुरासुन्दरीया प्रतिमूर्ति लीया मूर्ति दु । मातं तल्लाया हे दक्षिणपाखे हे त्रिपुरासुन्दरी भगवतीया काय बटुक भैरव दु ।

दुंगल त्वाःया विष्णुनारायण
त्रिपुरासुन्दरीं क्वय्‌ दुंगल त्वालय्‌ पश्चिम स्वःगु विष्णुनारायणया देगः दु । देगः दुने स्वंगू मूर्तित दु । उकी मध्ये निम्ह गरुडनारायण खःसा छम्ह च्यापा ल्हाः दुम्ह नारायणया ल्वहंया मूर्ति दु । थुपिं स्वंगुलिं मूर्ति हाकूगु ल्वहंया मूर्ति खः । थ्व मूर्ति व देगः गबलय्‌, सुनां स्थापना याःगु धइगु छुं प्रमाण मदु । थ्व देगःया पुजा व मर्मत संभार लिस्टोलया स्व. लालकाजी श्रेष्ठ व स्व. प्रेमबहादुर श्रेष्ठं यानाच्वंगु खःसा थौंकन्हय्‌ वय्‌कःपिं मदये धुंकाः थुकिया जिम्मा कयाच्वंपिं सुं मदु ।

कोर्छे त्वाःया नारांद्यः
क्वय्‌या त्वाःया मू लँपुं कोर्छे त्वाः व गुरकोट त्वाःया दथुुइ अप्पां दनातःगु चिग्वःगु देगः दु । देगःया च्वय्‌ लीया गजू दु ।
देगः दुने ल्वहंया प्यपा ल्हाः दुम्ह नारायणया मूर्ति दु । थुगु देगःया स्थापना याःम्ह व तिथिमिति छुं लुइकेफयाच्वंगु मदु ।

श्यामसुन्दर त्वाःया नारांद्यः
क्वय्‌ त्वाःया रानीपुखूया पश्चिमपाखे मूलँपुया उत्तरपाखे अप्पां दनाः बांलाक सिँयागु कलात्मक झ्याः समेत दुगु देगः दु । देगःया च्वय्‌ लीया गजू दु । थ्व देगःया छचाःखेरं थीथी द्यःपिनिगु कलात्मक मूर्ति कियाः त्वानाःसिँ तयातःगु दु । देगः दुने ल्वहंया थ्यंमथ्यं ३ फिटया नारायणया मूर्ति दु ।

थ्व देगः दुने विष्णु द्यःया नापं गोपिनारायणया मूर्ति व लीया गरुडया मूर्ति दु । अन दुगु मूर्ति मध्ये छगू मूर्तिया तुतिइ व जँधुलिइ संस्कृत व नेपालभाषां च्वयातःगु दु, गुकी हर्षराज भारो, मां पदूमयी व उजितसहित थ्व सालिक दय्‌कूगु, ने सं ६४४–वि सं १५८१)जेष्ठ शुक्ल पञ्चमी । दयेकूम्ह ठाकुरया तिरिमय्‌जु रुपलक्ष्मी धकाः च्वयातःगु दु । थ्व हे देगःया नामं थ्व थाय्‌यात श्यामसुन्दर त्वाः धयाच्वंगु दु ।

राइतीया नारांद्यः
श्यामसुन्दर देगःया भचा च्वय्‌ पश्चिमपाखे राइती (स्वह्राः हिति) दु, उकिया हे न्ह्यःने देगः छगः दु । उगु देगःयात नारायणदेउ धाइ । देगः दुने हाकुगु ल्वहंया थ्यंमथ्यं ३ फिट तःधिकम्ह प्यपा ल्हातं गदा, शंख, चक्र व पलेस्वां ज्वनातःम्ह नारायण दु । अथे हे मेपिं चिधिकःपिं नारायणया मूर्तिया लिसें कलात्मक उमामहेश्वरया मूर्ति दु । तःधिकम्ह नारायण
ने.सं. ६४४ (वि.सं १५८०) द्वाल्खाया जुजु उजितदेवं स्थापना याःगु अभिलेख दु ।

नाट्येश्वर
भीमेश्वर नगरपालिकाया वडा नं ४ दुंगल त्वाःया दथुइलाक लँपुसिथय्‌ दक्षिण मोहडाय्‌ नाट्येश्वरया द्यःछेँ दु । थ्व द्यःछेँ छतँजा जक दु । छचाःखेरं अप्पां दनातःगु व च्वय्‌ जस्ता तयातःगु दु । महाद्यःया अनेक रुप मध्ये नाट्येश्वर नं छगू खः । म्ये हालेगु व प्याखं हुलेगु ज्याय्‌ बांलाक नासलं लीमा धकाः नाट्येश्वरया पुजा याइगु खः । नाट्येश्वरया थ्व हे रुप धकाः दइमखु । थन नं ल्वहंयात नाट्येश्वर द्यः भाःपाः थापना यानातःगु दु । अथे हे हे द्वाल्खाय्‌ दुपिं अनेक गणेद्यः स्वयां पाःम्ह च्यापा ल्हाः दुम्ह नागं कुइका च्वंम्ह गणेद्यः पश्चिम कुंचाय्‌ तयातःगु दु । नाट्येश्वर द्यःछेँया न्ह्यःने लँसिथय्‌ प्यकुंलाःगु दबू छगू नं दु ।
छुं नं कथंया गायन व नृत्यया अभ्यास थन हे दबुलिइ च्वनाः याइगु खः । थुकिया छुं गुथि वा पुजा याइपिं व्यवस्था यानातःगु मदु । गायन व नृत्य सुं न्हूम्हेसित वा जात्राबलय्‌ छुं प्याखं क्यनेमाःसा थन नाट्येश्वरयात निं न्हापां पुजा याइ । अथे हे गुंलाबलय्‌ पिहांवइगु टाकटुके (राधाकृष्ण नाच) प्याखं हुलेत वइपिं न्हूगु जोडीं नं किसली तयाः न्हापां थन निं पुजा यायेमाःगु चलन दु । मोहनिया लिसें माघं व सिथिनखःबलय्‌ थन स्थानीयबासीं पुजा यायेगु याइ । थ्व नासःद्यःयाथाय्‌ मिसात वने मज्यू धाइ ।

नारायणदेउ (नारायणघाट)
द्वाल्खा शहरया पश्चिमपाखे जिलु वनेगु लँपुइ थ्यंमथ्यं छगू फिट ताःहाकःगु हाकुगु ल्वहंया सत्यनारायणया मूर्ति दु । नारायणद्यःया नामं हे थ्व थाय्‌यात नारायणदेउ धाःगु खः । थ्व हे द्यःया देगःया न्ह्यःने पूर्वपाखे ल्वहंया स्वह्राः हिति दु । देगः व हितिया भचा क्वय्‌ पाखाय्‌ स्थानीयतय्‌सं स्वंगू पक्की घाट व फल्चा वि.सं. २०४६ सालय्‌ दयेकूगु खः । थुगु घाटय्‌ मनूतय्‌गु दाहसंस्कार, तीर्थ, श्राद्ध व पिण्डदान यायेगु चलन दु । अथे हे कर्म मखंकूपिं मस्त व आर्थिक स्थिति बांमलाःपिनि मृत्यु जुल धाःसा घाट लिक्कसं च्वंगु करन्डी चउरय्‌ गाःखनाः ल्हाकीगु चलन दु । न्हापा थन घाट मदुगु इलय्‌ द्वाल्खा व चरिकोटवासीतय्‌सं तामाकोशी वनाः दाहसंस्कार यायेगु यानाच्वंगु खः ।

पशुपति महाद्यः
भिंद्यः देगःया पूर्वदक्षिण कुंचाय्‌ थ्यंमथ्यं छगूत्या फिट तःधिकःम्ह पञ्चमुखी महाद्यःया मूर्ति दु । मूर्तिया पश्चिमपाखे स्वकाः बसाहा तयातःगु दु । थ्व न्हापांनिसें दुगु मखु । कलंकी, येँया छम्ह युवा सन्यासी सिंहवनस्थित वनदेवी देगःया न्ह्यःने भिखाचा दयेकाः च्वनाच्वंगु बखतय्‌ डोक्छे निवासी स्व. देवनारायण श्रेष्ठया काय्‌िपन्सं स्थापना यानाब्यूगु खः । लिपा सन्यासी उगु थाय्‌ त्वःताः वनेधुंकाः संस्थापकतय्‌सं हे २०६५ साल फागुनय्‌ थन स्थापना यानाब्यूगु खः ।
न्हापा थन थासय्‌ कृष्णया मूर्ति दुगुयात लिपा उत्तरपूर्वय्‌ तयाबिल । अनंलिपा दक्षिणपाखे पूर्वनिसें पश्चिम कुंचाय्‌ ल्वहंया थां दयेकाः गं तयातःगु दु । दथुइ दक्षिणपाखे वनेगु ध्वाखा दु ।

पशुपति महाद्यः
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं ४ य्‌ पिंगल त्वाः दु । वडा नं. २ व ४ या सिमानाय्‌ लाःगु थ्व त्वालय्‌ छतँजाःगु पशुपति महाद्यः दु । देगः दुने महाद्यःया चतुर्मुख शिवलिंगया नापं गौरी माताया मूर्ति अले नारायणया कलात्मक मूर्ति दु । च्वय्‌या भागय्‌ आकाश भैरवया मूर्ति दु । जमिनं थ्यंमथ्यं ३ फिटया दबू दयेकाः अप्पाया प्यकुंलाःगु देगः दयेकातःगु दु । पःखाः अप्पां हे दयेकातःगु दु । देगलय्‌ थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति तयाः कलात्मक सिँया झ्याः, लुखा व त्वानाःसिँ दु । पश्चिम लुखा न्ह्यःने ल्वहंया बसाहा दु । थ्व देगः गबलय्‌ सुनां दयेकल उकिया अभिलेख मदु । थन भक्तजनतय्‌सं नित्य पुजा याइगु बाहेक मोहनिबलय्‌ भीमेश्वरया गुथियारपाखे राजकुलेश्वरय्‌ पुजा ज्वलं तयार यानाः थन द्यः पुजा याइगु चलन दु ।

बनारसी (मातेश्वर महाद्यः)
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं. ३ स्थित त्रिपुरासुन्दरी देगःया लिक्क वनय्‌ पूर्व दक्षिण तथा दोल्ती खोला व तामाकोसीया लिक्कसं प्यकुंलाःगु अप्पाया मण्डपय्‌ थ्यंमथ्यं २ फिट तजाःगु शिवलिंग आकारया महाद्यःया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । अनसं हे नापं आः स्वह्राः (न्हापा निह्राः) ल्वहंया हिति व फल्चा दयेकातःगु दु ।
थ्व हे थाय्‌यात बनारसी धायेगु याइसा थनया महाद्यःयात मातेश्वर महाद्यः धाइ । थन मांया ख्वाः स्वयेगु आमाइकुन्हु म्वःल्हुयाः महाद्यःया पुजा यायेगु चलन दु । उकिं थुगु थाय्‌यात मातातीर्थ नं धायेगु याः । थुगु थाय्‌ व द्यः सुनां गबलय्‌ थापना यात धइगु खँ गनं हे उल्लेख जुयाच्वंगु मदु । थन मां अबुया लिसें परिवारया न्ह्याम्ह जःपिं मदसां श्राद्ध यायेगु यानाच्वंगु दु । अथे हे अबुया ख्वाः स्वयेगु दिंकुन्हु नं थन वयाः म्वःल्हुयाः महाद्यःया दर्शन यायेधुंकाः थनया हितिया लः ज्वनाः भीमेश्वरया नापं मेमेपिं द्यःपिन्त तक जलअर्पण यायेगु चलन दु ।
अथे हे माघ महिनाय्‌ स्वस्थानी बाखं क्वचाइगु पुन्हिकुन्हु सहस्र जलधारा हायेकेगु निंतिं नं थन हे वनाः सहस्र प्वाः दुगु चाघलय्‌ लः तयाः छ्वालिया ह्वतं सकसितं जल प्रसाद बीगु परम्परा दु । सहस्रधारा थुगु हे थासं न्ह्याइगु खः । अथे हे मोहनिबलय्‌ नवरथ वनेकथं गुन्हु गुंगू हितिइ म्वःल्हुइगु मध्ये थ्व बनारसी हिति नं लाः ।

बालकुमारी व कुमारी छेँ
द्वाल्खा वडा नं. २ दुंगल त्वाःया दक्षिणपाखे तामाकोसी खुसिइ वनेगु लँपु दु । उत्तरपाखे जंगल । व हे जंगलया दथुइ प्यखेरं अप्पां दयेकातःगु थाय्‌ दु । व हे पःखाःया दुने स्वपा अप्पा जमिनय्‌ थुनातःगु दुसा लिउनेपाखे ताहाकःगु ल्वहं थनातःगु दुसा न्ह्यःने मेगु ताःहाकःगु ल्वहं बँय्‌ लायातःगु दु । थ्व हे ल्वहंया तःलय्‌ तान्त्रिक विधिकथं बालकुमारीयात कुनातःगु धाइ । प्राचीन शहर द्वाल्खा भीमेश्वर टसिचा त्वालय्‌ कुमारीया छेँ दु । मल्लकालीन कलाकौशलकथं परम्परागत नेवाः शैलीया बुट्टा कियाः झ्याः खापा तयातःगु दु । थ्व नितँजाःया छेँ खः । विं. सं. २०७७ साल चैतं समाजसेवी एवं उद्यमी लक्ष्मण श्रेष्ठया ल्हातं जग तयेगु ज्या जूगु खःसा वि.सं. २०७८ सालं दयेके सिधयेकूगु खः । कुमारी भवनया विधिवत् उलेज्या धाःसा वि.सं २०७९ साउन १९ गते याःगु खः । थुगु छेँ दयेकेया नितिं उगु ईया वडा नं. २ या वडा अध्यक्ष विराजमान श्रेष्ठया कुतलं समाजसेवी लक्ष्मण श्रेष्ठ, भीमेश्वर मन्दिर तथा पुजा व्यवस्थापन समिति व मेपिं दातात व भक्तजनतय्‌गु आर्थिक ग्वाहालिं सम्पन्न जूगु खः । थुगु हे द्यःछेँपाखें दँय्‌दसं गुंलाबलय्‌ न्यान्हु न्याचा तक भैरव कुमारी पिहां वइगु खः । थ्व भवन मदयेकूनिबलय्‌ न्हापाया द्यःछेँ दुनावंगुलिं जस्तां छचाःखेरं पःखाः ग्वयातःगु छेँय्‌ पुजाविधि सम्पन्न यानाः भैरवकुमारीयात जात्राया इलय्‌ पितहइगु खः । न्हापान्हापा पिंगल त्वाः व टसिचा त्वाः निगू थासं पालंपाः भैरवकुमारी पितहइगु यानाच्वंगु खःसां पिंगः त्वाःया द्यःछेँ दुनावंगुलिं दँयदसं टसिचा त्वालं जक हे थुगु जात्रा न्ह्यानाच्वंगु दु ।

बुद्ध मूर्ति
द्वाल्खाय्‌ बौद्ध स्तुप, चैत्य व ल्वहंया बुद्ध मूर्ति आपालं दु । तर धातुया बुद्ध मूर्ति व बज्र मदु । न्हापान्हापा दुगु खःसां व तनावने धुंकल । आः वयाः वि.सं. २०६८ साल चैतया ३० गते च्वय्‌ त्वाःया सेंगु दुगु थाय्‌या लिउनेपाखे, (टक्सार छेँ दुथाय्‌) विहाछेँ त्वाःया प्रांगणय्‌ तःधिकःम्ह बुद्धया मूर्ति थापना यानातःगु दु । बुद्धया मूर्ति प्यकुंलाक अप्पाया दबू दयेकाः दथुइ अप्पाया हे प्यकुंलाःगु थ्यंमथ्यं ४ फिटया आसन दयेकाः उकिया द्यःने बुद्धया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । उगु हे मूर्ति दुगु दबूया क्वसं ल्वहंया धर्मधातुया च्वय्‌ बज्रसमेत तयातःगु दु । थुम्ह बुद्धया मूर्ति ४ फिट ५ इन्च खः । यल, ओकुबहालया शाक्य परिवारपाखें द्वाल्खायानिंतिं थुम्ह द्यः उपहारस्वरुप स्थापना यायेत ब्यूगु खः ।

भिंद्यः
द्वाल्खा भिंद्यःया मूर्ति व देगः गुबलय्‌ सुनां स्थापना याःगु धइगु छुं लिखित प्रमाण मदु । परापूर्वकालय्‌ थ्व थाय्‌ घना जंगल खः । उबलय्‌ उत्तरपूर्व ल्हासा वये वनेया लँपु खः गुगु आः तक नं कायम तिनि । जनकथन कथं १२ म्ह भरियातय्‌सं जा थुयाः नयेत निगः ल्वहं मालाः, छगः अन हे दुगु ल्वहं तयाः जा थूबलय्‌ छथाय्‌ जा कचवं वंगुलिं तमं नया भाटां ल्वहंतय्‌ पालाः बीवं दुरु व हि ल्वाकज्याःगु तरल पदार्थ बाःवःगु खनाः ग्यानाः क्षमा फ्वनाः थःगु लँपु लिनावन । लँय्‌ नाप लाःम्ह छम्ह जोगीं व ल्वहं भिंद्यः खः उकियात देगः दयेकाः पुजा या धयाःअलप जुल, अले भरियातय्‌सं देगः दयेकाः दँय्‌दसं मोहनिया अष्टमीकुन्हु १२ म्ह दुगु बलि बीगु कबुल यानावन ।
कालान्तरय्‌ छम्ह जुजुं देगः व पःखाः दयेकाः लुँयागु पौ तयाबिल । कन्हय्‌कुन्हु पौ दुनाच्वन । कथहं वहः व सिजःया पौ समेत तयाः दयेकूसां दक्वं दुनावन । जुजुयात जितः पौ तइगु मयः खुल्ला हे यानाब्यू धकाः धाःगु म्हगसय्‌ म्हनेवं देगलय्‌ पौ मतल । थौंकन्हे धाःसा कर्कटया पाता अस्थायी रुपं वाफसं मदायेकेत तयातःगु दु । देगःया प्यकुनय्‌ प्यम्ह लीया नागं कुइकातःगु दु ।
भिंद्यःयात एक शिला तीन अवतार नं धाइ । सुथय्‌ भिंद्यःकथं पुजा याइ । ९ बजे लिपा रुदीसहित शिवया पुजा याइ । थुगु इलय्‌ बलि बीगु छुं पुजा जुइमखु । न्हिनय्‌ लुँवहःया तिसां तिइकाः राजपुजा याइ । थ्व पुजा न्हिथं जुइगु पुजा खः । सनिलय्‌ दक्वं तिसा क्वकयाः भण्डारय्‌ तयाः मत बीगु ज्या जुइ । हिन्दु धर्म कथं शिवयात बलि बिइमज्यू तर भगवतीया अंश नं दुगु हुनिं नखःचखःबलय्‌ भिंद्यःयात पञ्चबलि व म्येय्‌ बलि बीगु याइ । द्वाल्खा भिंद्यःयात विशेष कथं त्रिदेवया अंश छथासं दुगु कथं कयातःगु दुसा घटना सूचकया रुपय्‌ चःति वइगुयात कयातःगु दु ।

भिंद्यः देगःया परिसय्‌ दुपिं द्यःपिं
भैरव : द्वाल्खा भिंद्यःया मूल देगःया पश्चिमउत्तरपाखे अप्पां दयेकातःगु चिग्वःगु देगः दु । थ्व जमिनं ३ फिट च्वय्‌ ला । थुगु देगःयात भैरवया प्रतीक कथं पुजा यायेगु चलन दु । न्हापा थन भैरवया हे मूर्ति दुगु खःसां लिपा खुयायंकूगुलिं साधारण ल्वहंयात हे भैरव कथं हना वयाच्वंगु दु । देगःया जवंखवं चिधीम्ह गणेद्यःया मूर्ति दु लिसें जवपाखे च्यागू फिट तजाःगु नया त्रिशूल व डमरु तयातःगु दु । गुंपुन्हिया निन्हु लिपांनिसें न्याचा तक कुमारी जात्रा पिहांवइ । उगु जात्राय्‌ हाकुम्ह भैरव जूम्ह पात्रं थ्व हे भैरव देगःया न्ह्यःने आराम यायेमाःगु चलन दु । अथे हे मोहनिया एकादशीकुन्हु जुइगु खड्गजात्रालय्‌ सेनापति जुइम्ह याकर गण थ्व हे भैरव देगःया न्ह्यःने आराम यायेगु चलन दु । पञ्चबलि, एकल पुजा, महास्नान पुजा, मोहरिया गुथि पुजा, मोहिनिबलय्‌ थन बलि बीगु चलन दु ।
हनुमान : भैरव देगःया पूर्वपाखे उत्तर वनेगु लँया जवपाखे थ्यंमथ्यं एक फुटया हाकुगु ल्वहंया हनुमान मूर्ति दु । थ्व मूर्ति भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं ३ पुखुर्चा छेँ जुयाः थौंकन्हय्‌ थापाथली येय्‌ँ च्वनाच्वंम्ह केदारमान सिंह श्रेष्ठं २०६५ साल चैत ३१ गते स्थापना याःगु खः ।

भिंद्यःया देगः :

द्वाल्खाया भिंद्यः नेपालय्‌ तसकं महत्वपूर्ण व ऐतिहासिक कथं म्हसीका दुगु देगः खः । द्वाल्खा बजाःया वडा नं. २ लय्‌ थ्व भिंद्यः विराजमान जुया च्वंगु दु । थ्व देगः छतजाः जुया च्वय्‌ खुल्ला यानाः दयेकातःगु देगः खः । थ्यंमथ्यं १७ फिट हाकः व १४ फिट ब्या दुगु अप्पां दयेकातःगु देगः खः । देगः दुने भिंद्यःया मूर्ति मखसें स्वकुंलाःगु छगः हाकुगु शिला यात हे भिंद्यः कथं कयातःगु दु । शिलाया च्वय्‌ म्हासुगु नागपास यखायातःगु दु । भिंद्यःकथं नालातःगु शिला थ्यंमथ्यं १४ इन्चि हाक व ६ इन्चि ब्यायागु खः । न्ह्यःने निगू तहया लीया आसन दु । आसनय्‌ न्यागू नैवेद्यपात्र तयातःगु दु । भिंद्यःया जवय्‌ कुन्ती व खवय्‌ द्रौपदीया प्रतीक कथं स्वकुंलाःगु शिला दु । अथे हे उत्तर व दक्षिणरिखेया कुंचाय्‌ नहकुल व सहदेवया स्वकुंलाःगु शिला दु । भिंद्यःया च्वय्‌ सुनौलो छत व गजू दु । अथे हे जवंखवं भक्तजतय्‌सं छानातःगु लीया राष्ट्रिय ध्वाँय्‌ दु ।
उत्तरपाखे हे लीया तःग्वःगु गदा दुसा नया त्रिशूल नं दुु । भिंद्यःया लिउनेया ब्वनिसें द्रौपदीया शिला तक जलकुण्ड दु । थ्व जलकुण्डय्‌ द्वाल्खा बजारं ६ कोस पश्चिम उत्तरय्‌ १२,६८२ फिट तजाःथाय्‌ च्वंगु कालिञ्चोक भगवती कुण्डंनिसें जल वइगु जनविश्वास दु । थ्व जलकुण्ड सुनावन धाःसा देशय्‌ वा मवइगु व अनिकाल जुइ धइगु जनकथन दु । भिंद्यःया न्ह्यःने प्यकुंलाःगु लीया महामण्डल दु । अनंलिपा मेगु थाय्‌ अप्पां सियातःगु दु ।
दक्षिणपाखे लः व हि बाः वनीगु धः दयेकातःगु दु । भिंद्यःयात तप्यंक बलि मबिसें ग्वंगः व भाले हँय्‌ मन्दलय्‌ तयाबीगु याइ । भिंद्यःया मू लुखा पश्चिम स्वयाच्वंगु दु । मूलुखा च्वय्‌ भिंद्यःया मूर्ति, नागपास, गरुड, भैरव व मेमेपिं द्यःपिनिगु मूर्ति तयाः तोरण तयातःगु दु । मूलुखा जवंखवं अप्पाया कलात्मक निम्ह द्वारपाल दु । देगः दुहां वनेगु न्हापांगु स्वाहाने निम्ह ल्वहंया सिंह जवंखवं दुसा अथे हे निगू हे दिशाय्‌ फल्चा दयेकातःगु दु । स्वाहानेया क्वसं भण्डार छेँ दु ।

मञ्जुश्री (सरस्वती)
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं. २ स्थित पाखलातीया उत्तरपूर्व डाँडाय्‌ सरस्वतीया देगः दु । मञ्जुश्री अवस्थित थुगु थाय्‌यात तिलिञ्चो धाइ । थन दुम्ह सरस्वतीयात मन्देश्वरी, मन्नेश्वरी व मञ्जुश्री नं धायेगु याः । चकंगु थासय्‌ जमिनं निगू तह च्वय्‌ ल्वहंया हे चिग्वःगु देगःचा बांलुइका दयेकातःगु दु । मूर्तिया न्ह्यःने निपा पालि ल्वहंया दु । न्हापान्हापा थन ल्वहंया हे प्यपा ल्हाः दुम्ह सरस्वतीया मुर्ति दु धाइ ।
मूर्ति गबलेंनिसें मदुगु खः मस्यू, तर वि.सं २०७९ सालतकया अवस्थाय्‌ थन सरस्वतीया मूर्ति मदयाच्वने धुंकल । देगःया पश्चिम उत्तर कुंचाय्‌ गणेश व कालिञ्चोक भगवतीया आकारविहिन मूर्ति दु । वि.सं. २०७९ सालपाखे हे देगःयात न्हूगु स्वरुपकथं पुलांगु देगःयात दुने तयाः न्हूगु सिँया थां दयेकाः च्वय्‌ लीया पाताया छत दयेकाः च्वकाय्‌ ली या गजू समेत तयेधुंकूगु दु । अथे हे गणेश व कालिञ्चोक भगवतीया मूर्ति समेत हाकुगु ल्वहंया न्हूम्ह तयाः प्राणप्रतिस्था यायेधुंकूगु दु । वि.सं. २०७९ सालय्‌ हे श्रीपञ्चमीया अवसरय्‌ उगुु लागाय्‌ हाकुगु ल्वहंया सरस्वती समेत स्थापना यायेधुंकूगु अवस्था दु । थ्व डाँडाय्‌ थ्यंकेत व्यवस्थित रुपं लँपु व स्वाहाने तयातःगु दु । थन विशेष यानाः श्रीपञ्चमीकुन्हु द्वाल्खाया लिसें जःखःया मनूत नं पुजा यायेत वयेगु याः । नापनापं पिकनिक व विदाया न्हिकुन्हु सिचुगु फय्‌ व वाउँगु प्राकृतिक दृष्य स्वयेत मनूत वनेगु याः । थन मञ्जुश्रीया स्थापना सुनां गबलय्‌ याःगु धयागु प्रमाण मदु । मञ्जुश्री चीनं नेपाः वयेत थ्व हे लँपुं जुनाः वंगुया लुमंतिइ थ्व अभयपुर द्वाल्खाय्‌ मञ्जुश्रीया थापना जूगु जुइमा धयागु धापू दु ।

महाभारत कालीन चित्र : भिंद्यः देगःया लिउनेया पःखालय्‌ अप्पाया पःखाः दु । उगु पःखाःया दथुइ महाभारतया घटना चित्रित जुइ कथं पुलां पुलांगु मूर्ति अप्पाय्‌ हे कियाः दयेकातःगु दु । थुपिं न्हापांनिसें हे अन दुगु मूर्ति खः ।
मेमेगु : द्वाल्खा भिंद्यःया देगः पश्चिमपाखे मूलँपु व मूध्वाखा दु । अथे खयांनं देगःया परिसरय्‌ उत्तर व दक्षिणपाखे वये वनेत मेगु ध्वाखा दयेकातःगु दु । देगः न्ह्यःने पश्चिमपाखे तःतःग्वःगु गंया लिसें थ्यंमथ्यं छगूत्या फिट ब्या व २० फिट हाकःया ल्वहंया प्यकुंलाःगु स्तम्भ दु । थ्व स्तम्भया च्वय्‌ ल्हाः ब्वयेकाच्वंम्ह लीया सिंह दु । व बाहेक थ्यंमथ्यं १६ फिट ताःहाकःगु प्यंगू स्तम्भ नं दु । गुगुं स्तम्भय्‌ लीया चिधिकःपिं सिंह व गुगुं स्तम्भय्‌ल्वहंया पलेस्वांया द्यःने सिंह तयातःगु दु । लिसें तग्वःगु चिग्वःगु गंया नापं थीथी हाकःया त्रिशूल नं तयातःगु दु । देगःया छचाःखेरं पःखाः दनाः रेलिंगया बार तयातःगु दु । देगःया क्वसं उत्तरपाखे स्वह्राः हिति दु ।

राइती (राजहिति)
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं. २ अन्तर्गत क्वय्‌ त्वालय्‌ नारायणदेउ देगःया लिउनेसं पश्चिमपाखे राजहिति दु । ल्वहंया स्वह्राः हिति दुगुलिं थ्व हितियात स्वह्राःहिति वा तीनधारा धाइ । द्वाल्खाली भाषां राइती धाइ । राजहिति खँग्वलं अपभ्रंश जुया राइती जूवंगु खः । चलनचल्ती कथं स्वपुवती धकाः स्थानिय भाषां धायेगु या । स्वपू हिति मध्ये जवंखवं भचा चिहाकःगु व दथुइ ताःहाकःगु ल्वहंया मकर आकारया हिति दु । स्वह्राःहितिया जवय्‌ फल्चा दयेकातःगु दु । हितिइ कुहांवनेत ल्वहंया स्वाहाने दु । हितिया च्वय्‌ मनू न्यासि वनेजीक ल्वहं लानातःगु दुसा अंगलय्‌ थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । उत्तरपाखे पञ्चमुखी महाद्यः, अथे हे नारायण, सरस्वती, गणेश, कुमार, सूर्य, मच्छेनारायण, कृष्ण, बाराही, व मेम्ह छम्ह द्यः (छय्‌ंया ब्व मदु गःपःनिसें तुति तक जक दुम्ह) तयातःगु दु । थुगु राजहितिया महत्व द्वाल्खाया विशेष सांस्कृतिक पर्वय्‌ आपालं दु । थनया लः स्थानीयवासीया त्वनेत, वसः हीत जक मखसें मोहनिया घटस्थापनाकुन्हु नःलास्वां पीत थ्व हे हितिया लः मदयेकं मगाः । अथे हे अष्टमी दुर्गापुजाया नितिं नं थनया हितिइ पुजा यानाः जक हे दुर्गा स्थापना याइ । दशमीकुन्हु हिपाथामीत बहिर त्वाःया चक्रमण्डपय्‌ म्येययात स्वकः प्रहार यानाः थ्व हे हितिः म्वःल्हुइमाःगु परम्परा दु । थ्व राइतीया मर्मत निक्वःस्वक्वः यायेधुंकूगु दु । दकलय्‌ लिपा न्हूकथं दयेके धुंकाः असोज १, २०७९ सालय्‌ उद्घाटन याःगु खः ।

विष्णु नारायण
द्वाल्खा भीमेश्वर नगरपालिकाय्‌ तःधीपिं व चिधीपिं यानाः विष्णुनारायणया तःगू मूर्तिया लिसें देगः दु ।

हरसिद्धि देवी
भीमेश्वर नगरपालिकाया वडा नं. २ या क्वय्‌ त्वालय्‌ बहिर त्वाः दु । उगु हे त्वालय्‌ चिकिचाधंगु देगः छगः दु । (न्हापा थ्व देगःया स्वरुप तिकिझ्याः समेत दुगु नितँजाया द्यःछेँ खः ।) दुने देगलय्‌ हरिसिद्धिया मूर्ति दु । पुलांगु स्वरुप स्यनेधुंकाः हाकनं न्हूगु मदनेवं थौंकन्हय्‌ छेँया दथुइ खालिगु थासय्‌ थ्व देगः तयातःगु दु । देगःया न्ह्यःने चक्रदबू दु । हरिसिद्धि देवीया स्थापना गबलय्‌ सुनां यात धयागु प्रमाण छुं मदु । द्यःया पुजारी उगु हे त्वाःया श्रेष्ठ थरया थकालि जुइगु चलन दु । नित्यपुजा व नखःचखःबलय्‌ मूलपुजारीं हे द्यः पुज्यायेगु यानाच्वंगु दु । द्यःयाथाय्‌ दुने देखा कयातये धुंकूपिं जक दुहां वनेज्यू लिसें मिसापिं दुहां वने मज्यू धइगु धापू दु । थ्व द्यःया निंतिं न्हापा भिंmन्याफा (१५ पाथी) पुसा वनीगु ग्वारम्पुल बुँ व नारचा बुँ समेत जग्गाया व्यवस्था यानातःगु खः । मर्मत संभार यायेमाःसां व हे जग्गां वःगु ध्यबां यायेगु व्यवस्था यानातःगु खः । लिपा जग्गा संरक्षक व हकवालातय्‌सं जग्गा मियाबीवं म्यूम्ह वा न्यानाकाःम्ह सुंपाखें गुथि व देगःया संरक्षण यायेगु धइगु प्रष्ट मजुइवं अथें थाति लानाच्वंगु स्थानीयया धापू दु । द्वाल्खाया भैरवकुमारी जात्रा, मोहनिया खड्गजात्रा थेंजाःगु सांस्कृतिक जात्रा थ्व हे देगःया न्ह्यःने जुइगु परम्परा आः तकं न्ह्यानाच्वंगुु दनि । अथे हे १२ दँया छक्वः जलप्याखं पिदनीबलय्‌ द्वाल्खाय्‌ समेत वनाः थनया चक्रदबुलिइ प्याखं हुइकेगु परम्परां दु । उगु परम्परा सच्छिदँ मल्याक दीधुंकाः तिनि वि.सं. २०७९ सालया चैतपाखे हाकनं निरन्तरता काःगु दु ।

अघोरेश्वर महाद्यः
फम्पिया कोछु त्वालय्‌ नितँजाःगु देगलय्‌ धातुया गजू छानातःगु ल्वहंयागु तग्वःगु शिवलिङ्गयात अघोरेश्वर महाद्यःया रुपय्‌ पुज्याइ । दँय्‌दसं यंलागा एकादशीकुन्हु न्ह्याइगु फम्पिया नांजाःगु हरिशंकर जात्राय्‌ अघोरेश्वर महाद्यःया लीया नाग्वः भैलःद्यः व नीलवाराहीया मूर्ति खतय्‌ तयाः देय्‌ चाःहुइकाः जात्रा याइ ।

गणेद्यःया थीथी देगः
विघ्नहर्ता सिद्धिदाता ज्या पूवंकीम्ह गणेद्यःयात न्हापां पुज्यायेमाःगुलिं त्वाःत्वाः पतिकं गणेद्यः स्थापना यानाः देगः दयेकी । झङ्केश्वरी देगः देपाय्‌ गणेद्यःया देगः दु । गणेद्यःया जवय्‌ कुमार द्यः नं दु । कुमारया मूर्ति संवत् ४९६ य्‌ स्थापना यानातःगुलिं छगू हे इलय्‌ निम्हं द्यःपिं स्थापना याःगु धाइ । थुगु ल्वहंया मूर्तियात फम्पिया दकसिबे पुलांगु मूर्ति कथं काइ । कोछु त्वालय्‌ चीग्वःगु गणेद्यःया देगः दु । कोताल त्वालय्‌ प्यका ल्हाः दुम्ह ल्वहंयाम्ह गोड गणेद्यः दु । द्यःया दक्षिण पःखालय्‌ तिकातःगु ने.सं. १०९९ या ल्वहंपतिइ कोताल त्वाःया झपट बहादुर प्रधानया मां गौरी लक्ष्मी प्रधानं जलासयया दुःख जूगुलिं तःधंगु व चिधंगु बुंगाःचा दयेकाः भिंmन्हय्‌ (१७ फा) वइगु बुँ तयाः वइगु आम्दानीं सकिमिला पुन्हिकुन्हु गोड गणेद्यःया जात्रा यायेमाःगु खँ कियातःगु दु । थुम्ह गणेद्यः नापसं नासःद्यः नं दु । इलय्‌ब्यलय्‌ त्वाःया दाजुकिजापिनिगु ग्वाहालिं भिंकेगु ज्या जुयावयाच्वंगुलिं गणेद्यःया देगः बांलाः जू ।

गोपालेश्वर महाद्यः
फम्पि बजारय्‌ च्वंगु गोपालेश्वर महाद्यः फम्पिया छगू नांजाःगु धार्मिक थाय्‌ खः । गुम्बज शैलीं छतँजाःगु देगलय्‌ लुँया गजू व त्रिशूल तियातःगु दुने तग्वःगु ल्वहंयात गोपालेश्वर महाद्यःकथं पुज्याइ । शैव सम्प्रदायापिंसं गोपाल तीर्थ धाइ । गोपदी व बाग्मती खुसि ह्वंगु थाय्‌ मर्कटाचल पर्वतय्‌ गोपालेश्वर बिज्यानाच्वंगु खँ हिमवत्खण्डय्‌ च्वयातःगु दु । ६४ गू लिङ्ग मध्ये छगू लिङ्ग गोपालेश्वर नं खः । द्यःया जःखःया बाहां थुसा, कृष्णगोपाल द्यः, जलकुण्ड यज्ञकुण्ड कथं नांजाः । थुगु जलकुण्डय्‌ म्वःल्हुयाः गोपालेश्वर महाद्यःया दर्शन यात धायेवं पुण्य लाइ धकाः हिमवत्खण्डय्‌ च्वयातःगु दु । उकिं थन बालाचःह्रे, सिलाचःह्रेबलय्‌ मेला हनी ।
दँय्‌दसं यंलागा एकादशीकुन्हु हनीगु हरिशंकर जात्राय्‌ गोपालेश्वर महाद्यःया नाग्वः (शिवलिङ्ग) नं जात्रा यानाः देय्‌ चाःहुइकी । गोपालेश्वर महाद्यःया उत्पत्ति बारे थथे किंवदन्ती न्यनेदु, भगवान विष्णुं यक्व दैत्य स्याःगु पापया प्रायश्चित यायेत थीथी तीर्थ चाःहिलाः फम्पि क्वसं बागमति तीर्थय्‌ थ्यन । अन कामधेनु सां दुरु हायेकूगु खनाः न्यंबलय्‌ गोपालेश्वर महाद्यः बिज्यानाच्वंगुलिं धकाः धाःगुलिं म्हुया स्वःबलय्‌ शिवलिङ्ग खनेवं स्वन्हु स्वचातक होम यात । महाद्यवं दक्षिणकाली घय्‌पुयाः महांकाल भैरवया रुपय्‌ दर्शन बियाः विष्णुयात थ्व संसारय्‌ छःपिं थें यःपिं सुं मदु उकिं थःगु म्हया बछि तेज थुगु शिवलिङ्गय्‌ त्वःताः उत्तरपाखेया ऋषिमुख गुँ क्वसं च्वंबिज्याःहुँ, अनं छःपिनिगु म्हय्‌ जिगु बछि तये हये धाःगुलिं विष्णुं अथे हे यात । थथे गोपालेश्वर महाद्यःयाके नारायणया बछि तये हये धाःगुलिं विष्णुं अथे हे यात । थथे गोपालेश्वर महाद्यःयाके नारायणया बछि जः, शिखर नारायणयाके गोपालेश्वर महाद्यःया बछि जः छम्ह जुयाः हरिशंकर जुल । अले थ्वहे गोपालेश्वर महाद्यः व शेषनारायण द्यःखः जात्रायात हरिशंकर जात्रा धायेगु यात ।

फम्पिया गोरखनाथ
बज्रयोगिनी देगःया पश्चिमपाखे गोरखनाथ गुँच्व दु । थ्वयात गोरखनाथ डाँडा नं धायेगु याः । योगी गोरखनाथया नामं थुगु च्वया नां छूगु खःसा फम्पियापिंसं थ्वयात लुसिपाकु धाइ । चैत्य शैलीया ल्वहंया देगः दुने गोरखनाथ पालि निपा स्थापना यानातःगु दु । ल्वहंया तोरणय्‌ छेपु कियातःगु दु । अन च्वंगु ल्वहंपतिइ संवत् ५११ य्‌ जुजु जयस्थिति मल्लया पालय्‌ जयथसिंहं प्रशासन चले यानाच्वंबलय्‌ अचिन्तनाथं ल्वहंया गोरखाया पालि दयेकाः प्रतिष्ठा यात धकाः कियातःगु दु । लिक्कसं गोरखनाथ पाक्व (गुफा) नं दु । थन बौद्ध गुरु पद्मसम्भवया मूर्ति नं दु । पद्मसम्भव उडियानां नेपाः जुयाः तिब्बत वने त्यंबलय्‌ थुगु पाक्वय्‌ ध्यान च्वंगु धाइ । मध्यकालय्‌ थुगु थासय्‌ ऋषिमुनि साधुसन्त आदिपिं तपस्या यायेगु थाय्‌ कथं विकास जूगु खनेदु । नाथ सम्प्रदायया नांजाःगु धार्मिक थाय्‌ जूसां शैव, शाक्त, वैष्णव, बौद्ध आदि सकसिनं गोरखनाथयात हनाच्वंगु दु ।

तिलविक्रमेश्वर महाद्यः
फम्पि बजारं दक्षिणय्‌ द्वम्ब्वःचाय्‌ छतँजाःगु देगलय्‌ तिलविक्रमेश्वर महाद्यः बिज्यानाच्वंगु दु । ल्वहंयागु शिवलिङ्ग तिलविक्रमेश्वर महाद्यः फम्पिइ तसकं नांजाः । देगः जःखः पःखाः दनाः ध्वाका छुनाः देगलय्‌ तिनया जस्तापौ, धातुया गजू व त्रिशूल तियातःगु दु । द्यःया जःखः नीलकण्ठ, उमामहेश्वर, नागनागिनी, शिवलिङ्ग, ल्वहंहिति व पुखू नं दु । थुगु थाय्‌ पुरातात्विक दृष्टिकोणं नं अतिकंं महत्वपूर्ण खनेदु । थन बालाचःह्रे, सिलाचःह्रे, ऋषिपञ्चमीबलय्‌ मेला जुइ । दँय्‌दसं यंलागा एकादशीकुन्हु हरिशंकर जात्राय्‌ तिलविक्रमेश्वर महाद्यःयात नं लीया नाग्वः खतय्‌ तयाः जात्रा याइ ।

दक्षिणकाली
फम्पि बजाःया दक्षिणय्‌ उद्धारवती व पूर्णमति खुसिया दोभानय्‌ अष्टमातृका गणलिसे दक्षिणकाली बिज्यानाच्वंगु दु । झिंन्हय्‌गूगु शताब्दीइ दयेकातःगु दक्षिणकालीया ल्वहंया मूर्तिइ दुगु खुका ल्हाः मध्ये जवपाखें खड्ग, त्रिशूल व पाता ख्वला ज्वनातःगु दुसा खवपाखेया ल्हातं ढाल, मनूया छ्यं, पाताख्वला ज्वनाः
प्रेतया आसनय्‌ दनाच्वंगु दु । थौंकन्हय्‌ थुगु मूर्तिया ख्वाः बछि ज्यलावनेधुंकूगु दु । दक्षिणय्‌ च्वंम्ह काली जूगुलिं दक्षिणकाली धाःगु धाइ । फम्पिमितय्‌ आराध्यदेव व शाह जुजुपिनि इष्टदेवता (दिगुद्यः) खः । द्यःया ध्वाकाय्‌ जवंखवं ल्वहंया सिंह, वहःया इलां, प्यखेरं नागं कुइकाः धातु जवंखवं ध्वाँय्‌, धातुया छेपु छचाःखेरं वहलं भुनाः छकुत्याः हाकःगु हाकु ल्वहंया द्यःयात वहःया मतू, किकिंपा, तायः, जन्तर आदि तिसां नं तीकातःगुलिं द्यः झःझःधायाः ल्वःवनापुसे च्वं । द्यःया देपाय्‌ फल्चा दुसा न्ह्यःने खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु । थ्व प्राकृतिक सुन्दरतां भय्‌बियाच्वंगु गुँया क्वसं एकान्त थासय्‌ लाः ।
दक्षिणकालीया मां धकाः गुँच्वय्‌ छतँजाःगु खुल्लागु देगः दुने तग्वःगु ल्वहँतय्‌ वहःया स्वंगः मिखा दृष्टि कंकातःम्ह द्यःयात वैष्णवी द्यः कथं पुज्याना वयाच्वंगु दु । न्हापा फम्पिया गोरखनाथ देगः च्वय्‌ लिक्कसं च्वंगु गुँच्वय्‌ दक्षिणकाली बिज्यानाच्वंगु खः । जनतायात मभिंगु लिच्वः लाःगुलिं तान्त्रिक विधिं थुगु थासय्‌ स्थापना याःगु खः धाइ । वंशावलीकथं जुजु प्रताप मल्लया म्हगसय्‌ दक्षिणकालीं आज्ञा जू थें तान्त्रिक लम्वकर्ण भट्टया सल्लाहकथं मूर्ति दयेकाः दक्षिणकाली स्थापना याःगु धाइ । दक्षिणकालीया जःखः लिच्छविकालीन मल्लकालीन व शाहकालीन ल्वहंपौ दुसां द्यःया स्थापना बारे छुं सीमदु । फम्पिया हरिशंकर जात्राय्‌ दक्षिणकाली द्यःयात पुइकेगु मतुलिइ ने.सं. ३६० लक्ष्मीपाल जीवया विजय राज्यय्‌ फम्पिया तिपित्वालय्‌ च्वंम्ह दगो भारों नं त्रिभुवन कनेश्वर भट्टारकयात ध्वाका छात धकाः च्वयातःगु दु । अथे हे वि.सं. १८२६ या सिजःपतिइ जुजु गीर्वाण युद्ध विक्रम शाहं नित्यपुजा व महापुजाया नितिं ५०४ पी बुँ तयाः गुथि स्वंगु व वि.सं. १९०६ लय्‌ जुजु सुरेन्द्रविक्रमं अष्टमी पुजाया निंतिं गुथि नीस्वंगु सिजःपतिइ कियातःगु दु । दँय्‌दसं चउलागा त्रयोदशी व यंलागा अष्टमीकुन्हु महापुजा याइ । द्यःयात आचाजुपाखें नित्यपुजा याइ । प्यम्ह ज्यापुं ग्वाहािल याइ । प्यम्ह पोडेतय्‌सं सुचुकुचु याइ ।

भगवती
फम्पिया कोछु त्वालय्‌ भगवती देगः दु । थुगु देगःया बिस्कं महत्व खनेदु । थ्व देगः फम्पिया मेगु देगः स्वयां पाः । उत्तर व दक्षिण यानाः दयेकातःगु छेँ थें च्वंगु देगलय्‌ आँय्‌पापौ चिनाः धातुया स्वंगः गजू नं छानातःगु दु । देगःया मू ध्वाका पश्चिमपाखे स्वयाच्वंगु दु । दुने अंगलय्‌ ल्वःवनापुसे च्वंम्ह भिंmखु (१६) का ल्हातय्‌ थीथी अस्त्रशस्त्र ज्वनाः महिषासुर दैत्ययात स्यानाच्वंम्ह ल्वहंयाम्ह भगवती स्थापना यानातःगु दु । थुम्ह भगवतीयात उग्रचण्डी भगवती नं धायेगु याः । आकारय्‌ फम्पिया दकसिबे तःधिकःम्ह द्यःकथं कायेगु याः । देगः दुने चाकलाःगु मन्दलय्‌ ल्वहंया चिग्वःगु पूर्णकलश नं स्थापना यानातःगु दु । थुगु कलश लिच्छविकालीन खनेदु । भगवती देगलय्‌ मोहनि व थीथी नखःचखःबलय्‌ द्यइके वनेगु चलन दु ।

भिंद्यः देगः
फम्पिया कोछु त्वालय्‌ छेँ थें च्वंगु ताःहाकःगु नितँजाःगु आँय्‌पापौ चिनाः धातुया स्वंगः गजू छानातःगु देगलय्‌ क्वय्‌या तल्लाय्‌ बनेज्याया द्यः भिंद्यः बिज्यानाच्वंगु दु । देगःया जवंखवं लुखाय्‌ तःधिकःपिं सिंह नं स्थापना यानातःगु दु । देगः दुने ल्वहंया छकुत्याहाकः तःधिकःपिं भिंद्यः दथुइ द्रौपदी लिसें क्वलाछि पाय्‌धिकःपिं पञ्चपाण्डवया मूतिं नं स्थापना यानातःगु दु । थुगु देगः येँया भिंद्यः देगःलिसे ज्वःलाः धाइ ।
लुँचो त्वालय्‌ भिंद्यः देगलय्‌ संवत् ८४९ माघ शुक्ल सप्तमी पञ्चमाण्डव स्यंगु भिंकाः कोतलडोयया सुखुराम भारो नं दँय्‌दसं भिंद्वादशीकुन्हु भिंद्यः पुजा यायेमाःगु खँ कियातःगु दु । द्वाल्खाया भिंद्यः स्वनिगलय्‌ वःबलय्‌ फम्पिया छम्ह भक्तं खंगुलिं भिंद्यःया मूर्ति दयेकाः स्थापना यानाः देगः दयेकल धयागु किंवदन्ती नं न्यनेदु । स्वनिगःयापिं तराई व भारतय्‌ बनेज्या याःवनीबलय्‌ फम्पिया लँपुं जुनाः वनेगु चलन दुगुलिं ‘मध्यकालय्‌ भिंद्यःया देगः दयेके धुंकल धायेछिं । थन थीथी नखःचखः व भिंद्वादशीबलय्‌ भिंद्यः पुज्याःवइपिं म्वःम्वः दइ ।

महालक्ष्मी
फम्पि बजाःया दक्षिण पश्चिम कुंचाय्‌ नितँजाःगु धातुया पौ, गजू व छत्रं कुइकातःगु देगलय्‌ महालक्ष्मी द्यः बिज्यानाच्वंगु दु । देगःया जवंखवं द्वारपाल कथं ल्वहंयाम्ह सिंह दुने झ्वःलिक न्हय्‌गः अमूर्त ल्वहं महालक्ष्मी पीगंद्यः कथं पुज्याइ । देगः लिक्कसं फल्चाय्‌ ने.सं. ९५१ या ल्वहंपतिइ तिपित्वाः थथबहाःया भानु नरसिंहया मुक्तिया निंतिं कलाःम्ह जीवलक्ष्मीं फल्चा दयेकाः निम्ह सिंह तयाः फाल्गुणकृष्ण चतुर्दशीकुन्हु दुगु छम्ह महालक्ष्मीयात भोग बियाः गुथ्याःतय्‌त भ्वय्‌ नकेमाःगु खँ कियातःगु दु । देगःया पूर्वपाखे सिमाक्वसं कुमारी द्यः नं दु । थन दँय्‌दसं थीथी नखःचखः व मोहनिया नवरथ ज्वःछि म्वःम्वः द्यइके वइ ।

मांकाःद्यः
फम्पि बजाःया पश्चिमपाखे सिमाक्वसं चिग्वःगु टायलं तिकातःगु देगः दुने मांकाःद्यः बिज्यानाच्वंगु दु । छगू फिट तःधिकःम्ह ल्वहंयाम्ह मांकाःद्यवं जव ल्हातिं पाताख्वला ज्वनाः खव ल्हातिं वरद मुद्रा ज्यानाः खटवाङ्ग घय्‌पुनाः नरमुण्डमाला क्वखायाः बेताःयात आसन दयेकाः दनाच्वंगु दु । सिमायात छचाःखेरं पःखाः दनाः ध्वाका छुनातःगु दु । ध्वाका जःखः निम्ह बःचाधिकःपिं ल्वहंया सिंह व लीया गं नं चिनातःगु दु । बौद्धतय्‌ रक्षक व हिन्दूतय्‌सं शनिदेव कथं थीथी नखःचखः व शनिवाः पतिकं पुज्याइ ।

बज्रयोगिनी
शेषनारायण देगलं फम्पि जुनाः गोरखनाथ देगः वनेगु लँपुइ बज्रयोगिनी देवीया स्वतँजाःगु कलात्मक देगः दु । ध्वाकाय्‌ जवय्‌ निम्ह खवय्‌ निम्ह ल्वहंया सिंह, त्वलं लीया पौ, लुँया गजू व पताः छानातःगु प्यागोडा शैलीया देगःया निगू तल्लाय्‌ धातुया बज्रयोगिनी देवी जव ल्हातिं बज्रकर्तिका, खव ल्हातिं पाताख्वला ज्वनाः खवयाकुं खटवाङ्ग ब्यकुं च्यानाः नरमुण्ड माला क्वखानाः नृत्य मुद्राय्‌ मुसुहुं न्हिला बिज्यानाच्वंम्ह देवीया जवय्‌ व खवय्‌ धातुया सिंहिनी (सिम्बाःद्यः) व ब्याघ्रिणी (धुम्बाःद्यः) थापना यानातःगु दु । देगःया न्ह्यःने व ल्यूने ल्वहंया चैत्य, ल्वहंपौ नं दु । स्वनिगःया प्यम्ह योगिनी मध्ये छम्ह योगिनी कथं काइ । श्री स्वयम्भू महापुराण फणिकेश्वर वैतराग महात्म्य कथं ओदिथान आचार्यं मांसाहुति यज्ञ यानाः अष्टसिद्धि वर कयाः श्री बज्रयोगिनी देवीया प्रतिमा दयेकाबिज्यात । बौद्धतय्‌सं श्रद्धाभक्तिं पुज्याइम्ह थुम्ह द्यः शैव व हिन्दूतय्‌सं नं उतिकं हना वयाच्वंगु
दु । दँय्‌दसं गुंलागा त्रयोदशीकुन्हु द्यःया खः जात्रा
यानाः देय्‌ चाःहुइकी । वि.सं. २०२७ या ल्वहंपतिइ हेरामाया वज्राचार्यया कुतलं देगः ल्ह्वनाः भिंकूगु न्ह्यथनातःगु दु ।

ससुद्यः
फम्पि बजाःया ससुगालय्‌ छतँजाःगु आँय्‌पा पौ चिनाः धातुया गजू छुनातःगु देगः दुने ससुमांजु बिज्यानाच्वंगु दु । प्यका ल्हातय्‌ जव ल्हातिं रुद्राक्षमाः व विणा थानाच्वंम्ह खव ल्हातिं सफू व विणा ज्वंम्ह ल्वहंया ल्वःवनापुसे च्वंम्ह ससुद्यःया छ्यं चानाः खुयायंकूगुलिं नेपाल राष्ट्रिय संग्रहालय छाउनीइ दुगु स्वयाः अथे हे च्वंक स्थानीय मनूतय्‌सं छ्यं स्वानाब्यूगु दु । थुगु मूर्ति संवत् ३१२ य्‌ हरिश्चन्द्रया काय जैतचन्द्रं कुलचन्द्र रोनेनोयात लक्ष्य यानाः सरस्वती भट्टारिकाया मूर्ति स्थापना याःगु मूर्तिया पादपिठय्‌ च्वयातःगु दु । विद्याया देवी ससुद्यः जूगुलिं दँय्‌दसं श्रीपञ्चमीकुन्हु विशेष यानाः ब्वनामिलिसे सकसिनं पुज्याइगु थन तःधंगु मेला जुइ । ससुमांजुया जःखः गणेद्यः, शिवलिङ्ग दु । पूर्व पाखेच्वंगु पलेस्वां पुखूयात रानीपुखू नं धायेगु याः ।

आयुसतः
यल लाय्‌कूया उत्तरपाखे मणिगणेशया लिक्क च्वंगु नितँ जाःगु सतःयात आयुसतः धाइ । थ्व सतः गबलय्‌ दयेकूगु अले उकिया मौलिक प्रयोजन छु धइगु स्पष्ट मजू, अथेसां थुकियात झिंच्यागूगु शताब्दीयागु धकाः अनुमान यानातःगु दु ।
स्वन्तिबलय्‌ किजा मदुपिं ततापिं थन किजापुजा यायेत वइ । गुगुं इलय्‌ छम्ह मिसा थः किजायात पुज्यायेत च्यासलय्‌ वनाच्वंबलय्‌ मंगलय्‌ थ्यंबलय्‌ थः किजा मंत धइगु समाचार वयेवं वं थन सतः दुगु थासय्‌ हे पुज्यानाथकूगु व लिपा व मिसां थन बखुंबहाःया जोशीत व पट्कोया श्रेष्ठतय्‌गु ग्वाहालि कयाः थुगु सतः दयेकाबिल । अथे जुयाः थन किजापुजाकुन्हु किजा मदुपिंसं पुज्यायेगु चलन जूवंगु खः धयागु किंवदन्ती दु ।अथे हे थन यःमरिपुन्हिबलय्‌ यःमरि छानाः पुज्यायेगु नं चलन दु । न्हापा थन गोप्य मूर्ति व शिलालेख दु धइगु स्थानीय मनूतय्‌गु धापू दुसां आः अन अथे छुं मदयेधुंकूगु अवस्था दु ।

ओमबहाः गणेश देगः
ओमबहालय्‌ स्वतँ जाःगु गणेद्यःया देगः दु । थुकिया निर्माण १६९७य्‌ जूगु खः । थ्व देगः प्यागोडा शैलीइ दयेकातःगु दु । मूलुखाया द्यःने कलात्मक तोलं दुसा पौ दिकातःगु त्वानाःसिँइ भैरवया मूर्ति कियातःगु दु । अथे हे तल्लापतिकं बांबांलाःगु कार्निस तयातःगु दु । देगःया जःखः स्थानीय हिन्दु व बौद्ध द्यःपिनिगु मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु ।

ओलाखु गणेश देगः
यल ओलाखु त्वालय्‌ ३४० दँ पुलांगु गणेद्यःया देगः दु । थ्व स्वतँ जाःगु देगः चा अप्पां दयेकातःगु कलात्मक प्यागोडा देगः खः । सुन्दर सिँया लुखाया जवय्‌ खवय्‌ सिँहया मूर्ति दु, द्यःने च्वंगु कलात्मक तोलनय्‌ गणेद्यःया मूर्ति कियातःगु दु । स्वतँय्‌ नं पौ दुगु मध्ये क्वय्‌या नितँ आँय्‌पायागु पौ व च्वय्‌या छतँ सिजःयागु पौ खः । थनया अभिलेख कथं थुकिया च्वय्‌या तँ १६८४ इ दयेकातःगु खः । थनया पौ दिकेत तयातःगु त्वानाःसिँया निर्माण थुकिया जीर्णोद्धार जूबलय्‌ १७८२ इ जूगु खः । थनया विशेषता धयागु मेमेगु गणेद्यः देगःया न्ह्यःने तिछुँ दइगु खःसा थन धाःसा द्वहँयात बाहांकथं स्थापना यानातःगु दु ।

ओलाखु दत्तात्रय देगः
यलया ओलाखु त्वालय्‌ दत्तात्रय देगः दु । झिंच्यागूगु शताब्दीइ दयेकूगु थ्व देगः नितँ जाः । हिन्दु धर्म कथं ब्रम्हा, विष्णु व महेश्वर स्वम्हं छगू हे रुपय्‌ च्वनकि वयात दत्तात्रय धाइ । थ्व देगःया लुखाया तोलनय्‌ जगन्नाथ द्यःया मूर्ति कियातःगु दु ।
च्वय्‌ पौ दिकातःगु त्वानाःसिँइ शिव, विष्णु, राम इत्यादिया मूर्ति लिसें रतिक्रियाया थीथी दृष्य नं कियातःगु दु । देगः न्ह्यःने गरुडयात स्तम्भया द्यःने तयातःगु दु । देगः गबलय्‌ दयेकूगु धयागु प्रमाणित याइगु अभिलेख मलूसां थुकिया गं धाःसा १९१६ य्‌ जक तयातःगु खनेदु ।

कात्तिदबू
यल लाय्‌कूया चार नारायण देगः न्ह्यःने च्वंगु दबू ऐतिहासिक कात्तिप्याखं क्यनीगु दबू खः । प्यकुंलाःगु चिकंअप्पां सियातःगु थ्व दबू स्वयेबलय्‌ सामान्य खनेदुसां थुकिया धार्मिक व सांस्कृतिक महत्व तसकं दु । थ्व दबू गबलय्‌ दयेकल धयागु अभिलेख खनेमदुसां सिद्धिनरसिंह मल्लं सुरु याकूगु कात्तिप्याखंलिसे सम्बन्धित दबू जूगुलिं थ्व दबू छुं मखुसां उलि हे पुलां धकाः अनुमान यायेछिं ।
गुगुं इलय्‌ देशय्‌ मनूतय्‌त तेजहीन जुइगु ल्वचं कःगुलिं उकियात मदयेकेत नरबलि तकं बीमाःगु कथंया प्याखंया सुरुवात अले जुजु थः हे नरसिंह जुयाः प्याखं हुलाः हिरण्यकश्यपु दैत्य क्वःथलेगु परम्परा दुगु थ्व दबूप्रति नेवाःतय्‌गु श्रद्धा व विश्वास क्वातु ।
थ्व दबूया क्वय्‌ मणिगल हितिया मुहान वा निकास दु अले उकिया सुरक्षा यायेत हे थ्व दबू दयेकातःगु खः धकाः नं धायेगु याः । थ्व दबुलिइ न्हाय्‌पं दिकाः न्यनकि क्वय्‌ लः हायाच्वंगु सः तायेदइ धकाः नं धायेगु याः ।

कुलिम्ह उमामहेश्वर
यल कुलिम्हय्‌ स्वतँ जाःगु प्यागोडा शैलीया उमामहेश्वरया देगः दु । थुकिया स्थापना गुबलय्‌ जूगु धयागु सीइमदुनि, तर झिंच्यागूगु शताब्दीयागु देगः धकाः अनुमान यानातःगु दु । चिजाःगु ल्वहंया प्यकुंलाःगु दबू द्यःने देगः दयेकातःगु दु । नितँय्‌ नं च्वंगु त्वानाःसिँइ थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । दुने देगलय्‌ मू मूर्तिया लिसें सूर्य, नारायण व हरिहरया मूर्ति दु । थुकिया जीर्णोद्धार १८७५य्‌ पन्नावनिश हर्ष बाबुं याःगु खः । तर थुकिया मूर्ति धाःसा १९८६यागु जक खनेदु । लिपा १९३३लिपा हानं थुकिया जीर्णोद्धार जुल ।

कुलिम्ह नारायण
यल कुलिम्ह त्वालय्‌ नारायणया नितँ जाःगु देगः दु । थुकिया स्थापना गुबलय्‌ जूगु धयागु सीमदुसां जीर्णोद्धार झिंन्हय्‌गूगुं शताब्दीइ जूगु खनेदु । छतँ जाःगु फःया द्यःने थ्व देगः दयेकातःगु दु । न्हापांगु तल्लाया कलात्मक लुखा दुने नारायणया मूर्ति तयातःगु दु । निगुलिं तल्लाया त्वानाःसिँइ विष्णुया थीथी अवतारयात चित्रण जुइकथं थीथी मूर्ति कियातःगु दु । च्वय्‌ कलात्मक गजू शोभायमान जुयाच्वंगु दु । थन ब्रम्हूपाखें पुजाआजा जुयाच्वनी ।

कृष्ण देगः
यल लागा जक मखु, नेपाःया हे छगू सुन्दर ल्वहं देगः कथं नांजाःगु कृष्ण देगः यल लाय्‌कूया चुलिंचू लाः । ने.सं. ७५७य्‌ जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लं दयेकूगु थ्व देगः शिखर शैली व मुगल शैलीया संमिश्रण धाइ । देगः प्यतँजाः अले थुकिइ गनं मदुकथं २१पु गजुलिं छाय्‌पियातःगु दु । थुकिया मू मूर्ति धाःसा जुजुं थम्हं दयेकूगु मखसे वयात म्हगसय्‌ थन थन दु धाःगुया भरय्‌ वनाः मालाः लुइकाहःगु धइगु धापू दु । रुक्मणि व सत्यभामालिसे च्वनाच्वंम्ह कृष्ण थन मू मूर्ति खःसां थन मेमेगु हिन्दु द्यःया मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु ।
थन हिन्दु ग्रन्थकथं विष्णुया झिगू अवतारकथं कयातःपिं कुर्म, बराह, नरसिंह, बामन, बलराम, मत्स्य, कल्की, राम, सीता अले बुद्धया नं मूर्ति दुथ्याकातःगु दु । अथे हे न्हापांगु तल्लाया धलिंक्वय्‌ कार्नेसय्‌ रामायणया थीथी दृश्य झ्वःलिक कियातःगु दु । नितँय्‌ प्यखेरं लोकेश्वरया मूर्ति दुगु धकाः धयातःगु दु ।
स्वतँय्‌ शिवया थापना यानातःगु दु, गुकियात सन्तानेश्वर महाद्यः धाइ अले मस्त मदुपिंसं थन पुज्यातकि सन्तान लाभ जुइ धयागु विश्वास नं दु ।
नेपाःया हे छगू हिन्दु देगः कथं नांजाःगु थ्व थासय्‌ न्हापां निसें राजपरिवारया विशेष श्रद्धा दु अले आः नं कृष्णाष्टमिकुन्हु राष्ट्राध्यक्ष वयाः प्रसाद कायेगु प्रचलनयात निरन्तरता बियातःगु दनि ।

केशवनारायण चुक
मणिगल लाय्‌कूया मूलुखा यानातःगु लुँध्वाखां दुहां वनेवं थ्यनीगु चुक केशवनारायण चुक खः । थ्व चुकया दथुइ झिंन्यागूगु शताब्दीया मणि केशवनारायणया देगः दु । अन लक्ष्मी व गरुड सहितया नारायणया मूर्ति दु । लाय्‌कूया विकासया क्रमय्‌ अन च्वंगु स्वंगू चुकया दकलय्‌ लिपा दयेके सिधःगु थ्व चुक सन् १७३४य्‌ दयेकूगु खः । न्हापा थुकियात चौकोट दरबार धायेगु याइगु खः ।
सन् १९८२ इ अष्ट्रिया सरकारया ग्वाहालिं लाय्‌कूया जीर्णोद्धार जुइधुंकाः थुकिया मू अंशयात संग्रहालय कथं विकास यायेगु निर्णय जुइवं सन् १९९७य्‌ अबलय्‌या जुजु वीरेन्द्रपाखें थुकिया उलेज्या जूगु खः । अनंलि थ्व चुकया लुखायात संग्रहालयकथं छ्यलेगु ज्या जुल । थन दुने धलौट, ली, सिजः ल्वहं व सिँयागु हिन्दु व बौद्ध द्यःया मूर्ति लिसें थीथी सांस्कृतिक वस्तुया ब्वज्या जुयाच्वंगु दु । थन खुगूगु शताब्दीनिसें नीगूगु शताब्दीया मूर्ति लिसें सन् १६६६या श्रीनिवास मल्ल जुजुया विशेष सिंहासन तकं ब्वयातःगु दु । थनया चुकय्‌ लाय्‌कुलिइ थीथी इलय्‌ लूगु शिलापत्र तयातःगु दु ।

कोपेश्वर
यल लाय्‌कूया उत्तरपाखे भिंद्यःया देगः लिक्क ल्वहंया छतँ जाःगु गुम्बज शैलीया देगः दु । उकियात कोपेश्वर महाद्यः धाइ । थुकियात स्वनिगःया ६४ प्रमुख शिवलिङ्ग मध्ये छगू धकाः कयातःगु दु ।
थ्व देगः गबलय्‌ दयेकूगु धयागु ऐतिहासिक प्रमाण मदुसां जुजु श्रीनिवास मल्लया पालय्‌ थ्व देगः दु धइगु ग्रन्थय्‌ उल्लेख जुयाच्वंगु दु । न्हापा चिकंअप्पां दयेकातःगु देगःयात जोशीतय्‌सं ल्ह्वनाः ल्वहंया देगः दयेकूगु अन अभिलेख दु । थ्व देगःया आःया स्वरुप सछि व चाःचू दँ न्ह्यः जक तयार जूगु खनेदु ।
स्वस्थानी बाखंया लिधंसाय्‌ महाद्यवं मदुम्ह सतिदेवीया म्ह क्वबियाः उखेंथुखें जुयाच्वंबलय्‌ थन वयागु ब्वह कुतुं वंगु जुयाच्वन धकाः धायेगु याना वयाच्वंगु दु । थन अबलय्‌ शिवलिङ्ग उत्पत्ति जूगु अले थन हे थःहे पार्वती नं उत्पति जूगु किंवदन्ती दु । थथे छगः हे देगलय्‌ शिव व पार्वती दुगु तसकं दुर्लभ धाइ । अथे हे थन इहिपा मजुयाच्वंपिंसं पुजा आराधना याःवलकि वया याकनं इहिपा जुइ व कलाःभाःत ब्यागलं च्वनाच्वंपिंसं पुजा यातकि उमि हानं ह्वनेदइ धयागु नं जनविश्वास दु ।

कोबहाः महाद्यः
कोबहालय्‌ चिग्वःगु शिवालय दु, थुकियात जगदीश्वर शिवालय धाइ । थुकिया निर्माण १६६० इ जगत समशेर कुँवर राणापाखें जूगु खनेदु । थ्व देगःया पौ गं आकारयागु खः । थुकिया लुखा पाटीं त्वपुयातःगु दु । कम्पाउण्ड दुने अज्याःगु हे मेमेगु नं देगः दु ।

कोबहाः कृष्ण देगः
कोबहालय्‌ कृष्णया ल्वहंया देगः दु । थुकिया स्थापना वि.सं. १६८० जूगु खः । मुक्कं ल्वहँतं जक दयेकातःगु थ्व छतँ जाःगु शिखर शैलीया देगः खः । लिपा थुकिया जीर्णोद्धार याःबलय्‌ थुकी अप्पा व बज्र ल्वाकछ्यानाः गुम्बज दयेकूगु खनेदु । थुकिया न्हापांगु तल्लाय्‌ बरण्डा व च्वय्‌या तल्लाय्‌ बार्दलि पिकयातःगु दु । थुकिया द्यःने पुलांगु कृष्ण देगःया नक्कल यानाः गुम्बज दयेकातःगु दु । थुकिया जीर्णोद्धार १९३४लिपा जूगु खनेदु ।

क्वाछेँ बालकुमारी देगः
यल क्वाछेँ त्वालय्‌ बालकुमारीया तग्वःगु प्यागोडा शैलीया देगः दु । १६२२ य्‌ दयेकातःगु थ्व देगः यलया हे छगः मूलगु शाक्त सम्प्रदायया देगः खः । तसकं आकर्षक खनेदुगु थ्व देगः न्ह्यःने स्वदुवाः लुखा दुसा स्वदुवाः लुखाय्‌ नं तोलं तयातःगु दु । अथे हे ल्वहंया सिंह तयातःगु दु । दुने कुमारीया मूर्ति अंगलय्‌ लिधंकातःगु दु । थनया त्वानाःसिँइ कलात्मक देवीदेवतापिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । वि.सं. १६९७ य्‌ थुकिया लिपांगु निगू तँ तनातःगु खः । देगःया जीर्णोद्धार वि.सं. १६९७ य्‌ व १८३५य्‌ जूगु खःसा वि.सं. २०८० इ नं थुकिया जीर्णोद्धार जूगु दु ।

क्वाछेँ सरस्वती देगः
यल क्वाछेँ त्वालय्‌ चिग्वःगु, तर ऐतिहासिक महत्वं जाःगु ससुद्यःया देगः दु । छतँजाःगु साधारण खनेदुगु पुलांगु देगः खः । थ्व खुल्ला थासय्‌ दयेकातःगु दु । अले थ्व देगलय्‌ कैलाश परिवारया द्यःपिं लिसें बराह, त्रिशूल, मण्डल, प्रदीप स्तम्भ व शिवलिङ्ग नं दु । देगःया निर्माण वि.सं. १४४६ य्‌ बुद्धराज व मेमेपिं जानाः याःगु खः । अले लिपा थुकियात लक्ष्मी भारों जीर्णोद्धार यात । वयांलिपा वि.सं. १९३३य्‌ नं हानं जीर्णोद्धार जूगु खनेदु । थन पाहांचःह्रेबलय्‌ मेला जुइ ।

खपिंछेँ भैरव देगः
यलया खपिंछेँ त्वालय्‌ भैरवया देगः दु । छतँ जाःगु थ्व देगः वि.सं. १६६३इ दयेकातःगु खः । थ्व द्यःयात महाभैरव नं धाः । चुकय्‌ दुने लाःगु थ्व देगः छतँ जाः । प्यखेरं बार्दलि पिकयाः दयेकातःगु थ्व देगलय्‌ मूलुखा कलात्मक दु अले निखेरं ततःपाःगु तिकिझ्याः तयातःगु दु । छतँजाः प्यागोडा शैलीया देगलय्‌ स्तम्भ नं थनातःगु दु । शैव सम्प्रदायया कथं भैरवया पुजा जुइगु थ्व थासय्‌ स्थानीय मनूत दक्व जात्रां व थःगु छेँय्‌ भिंज्या यायेगु दिनय्‌ पुजा वयेगु चलन दु । चौथिकुन्हु जात्रा जुइ ।

गुइता गणेद्यः देगः
गुइता त्वालय्‌ खुल्लागु थासय्‌ गणेद्यःया छतँ जाःगु देगः दु । थुकिया अभिलेख कथं थ्व वि.सं. १७७५य्‌ दयेका तयेधुंकूगु खनेदु । अथे हे थन जःखः विष्णु, सूर्य, शिव, सरस्वती व उमामहेश्वरया मूर्ति लानाच्वंगु दु । थुपिं मूर्ति मल्लकालया पूर्वाद्र्धय्‌ दयेकातःगु अनुमान यानातःगु दु ।

गुइता गणेद्यः देगः
गुइता त्वालय्‌ नितँ जाःगु गणेद्यःया देगः दु । थ्व देगः गबलय्‌ दयेकूगु धयागु क्यनीगु अभिलेख थन मदु । ल्वहंया फःया द्यःने थ्व देगः दयेकातःगु दु । लुखाया जःखः छज्वः सिंह दु । कलात्मक लुखाया द्यःने तोलं दु । बांलाःगु अवस्थाय्‌ दुगु थ्व देगलय्‌ आँय्‌पापौ दु । च्वय्‌ नेपाःया परम्परागत ध्वाँय्‌या लिसें गजू दु अले अनंनिसें क्वसायेकातःगु पताः दु । देगःया खवय्‌ गं छगः यखायातःगु दु ।

चामुण्डा देगः
शंखमूलं च्वय्‌ सिकबहिली लँ सिथय्‌ चामुण्डाया तग्वःगु देगः दु । गबलय्‌ दयेकातःगु धइगु स्पष्ट मजूसां यलया हे उत्कृष्ट हिन्दु पीठ मध्ये छगू थ्व नं खः । जमिनया तहलय्‌ दयेकातःगु देगःया न्ह्यःने स्वदुवाः लुखा दु, स्वंगू हे तोलं दु । स्वतँ जाःगु प्यागोडा देगःया न्हापांगु व निगूगु पौ आँय्‌पायागु दुसा च्वय्‌या पौ सिजःयागु खः । अथे हे गजुलिं क्वय्‌ थ्यंक ताःहाकःगु पताः नं दु । त्वानाःसिँइ आकर्षक द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । थ्व परिसरय्‌ न्यागूगु वा खुगूगु शताब्दीया उमामहेश्वरया देगः लूगु दु । अथे हे न्हापा थ्व थासय्‌ सिकबही धयागु बौद्ध महाविहार नं दुगु खः धयागु मान्यता दु ।

चारनारायण देगः
यल लाय्‌कूया दकलय्‌ न्ह्यःने, कृष्ण देगःया लिक्क चारनारायण वा जगत नारायण देगः दु । नितँ जाःगु आँय्‌पापौ दुगु प्यागोडा शैलीया थ्व देगः थ्व लागाया दकलय्‌ पुलांगु देगः मध्ये छगः खः । जुजु पुरन्दर सिंहं ने.सं. ६८७ य्‌ दयेकातःगु थ्व देगः कात्तिदबूया न्ह्यःने दु । नितँ जाःगु फःया द्यःने थ्व देगः दुसा थन थहां वनेगु स्वाहानेया जवय्‌ खवय्‌ द्वारपालया रुपय्‌ अजय व विजयया सुन्दर व कलात्मक मूर्ति दु । थ्व देगःया प्यखेरं लुखाच्वय्‌ तयातःगु उत्कृष्ट कलाकारिताया नमुना सिँया तोलंया कारणं नं थ्व देगः महत्वपूर्ण खनेदु । अथे हे थन च्वय्‌या तल्लाया त्वानाःसिँइ अष्टभैरव व अष्टमातृकाया चित्रण दुसा क्वय्‌या तल्लाया त्वानाःसिँइ विष्णुया २०गू अवतारया कलात्मक चित्रण जुयाच्वंगु दु । अले व त्वानाःसिँइ रतिक्रियालिसे स्वाःगु थीथी चित्र कियातःगुलिं नं थ्व देगः आकर्षक जूगु दु । नारायणया देगलय्‌ थज्याःगु चित्र तसकं म्हो जक लुइके फइ ।

चालाछेँ नारायण देगः
यलया चालाछेँ त्वालय्‌ उमा नारायणया देगः दु । छतँजाः जक यानाः दयेकातःगु थ्व देगःया निर्माण मिति व निर्माताया बारे जानकारी मदु । छतँजाः जक खःसां थ्व देगलय्‌ मोहडा कियातःगु कार्निसया झ्वलं निगू भागय्‌ विभाजन यानातःगु दु । थ्व द्यःगलय्‌ लुखाया चौकोस कलात्मक कथंयागु दयेकातःगु दु । दुने नारायणयागु ल्वहंया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थीथी द्यःपिनिगु मूर्तिलिसें त्वानाःसिँइ देगःया पौ दिकातःगु दु । वैष्णव सम्प्रदायया देगः धाःसां थन थीथी सम्प्रदायया भक्तजनत वयेगु याः ।

च्वःप्वः गणेद्यः देगः
यल च्यासः लिक्क चपः त्वालय्‌ चपः वा च्वःप्वःगणेद्यःया देगः दु । थ्व देगःया निर्माण वि.सं. १७४५य्‌ जूगु खः । चिधंगु चुकय्‌ दुने स्वतँ जाःगु प्यागोडा शैलीया देगः स्वयेबलय्‌ आकर्षक खनेदु । थुकिया न्ह्यःने स्वदुवाः लुखा दु, अले स्वंगुलिं लुखाय्‌ छगू छगू तोलं तयातःगु दु । थुकिया त्वानाःसिँइ च्याम्ह भैरव व मातृकापिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । द्यः खोपि दुने तयातःगु दु, अले मनू फ्यतुनाः पुज्यायेछिंक दयेकातःगु दु । देगः न्ह्यःने बाहां तिछुँया पलेसा द्वहँ तयातःगु नं थ्व देगःया विशेषता खः ।

च्यासः गणेद्यः देगः
च्यासः त्वालय्‌ लँसिथय्‌ चिग्वःगु गणेद्यःया देगः दु । नितँ जाःगु थ्व देगः वि.सं. १७३२य्‌ दयेकूगु खः । सिजःया कलात्मक लुखाया द्यःने कलात्मक तोलं दु । अले जःखः सिजलं भुनातःगु छज्वः सिंह व नेपाःया परम्परागत ध्वाँय्‌ नं छाय्‌पियातःगु दु । पौ दिकातःगु त्वानाःसिँइ कलात्मक द्यःपिनिगु मूर्ति दु । गजूनिसें क्वथ्यंक स्वंगू पताः ब्वयेकातःगु दु । अथे हे न्ह्यःनेसं ल्वहंया संरचनाय्‌ गं यखानातःगु दु । आकारया ल्याखं चिग्वःसां स्थानीय मनूतय्‌ दथुइ थुकिया तःधंगु सांस्कृतिक महत्व दु । थन च्वंपिनि थ्व संरक्षक द्यः खः, अले हरेक जात्रां व संस्कारजन्य ज्याझ्वः जुइबलय्‌ थन वयाः न्हापां पुजा यायेमाःगु चलन दु ।

च्यासः भगवती देगः
च्यासः क्वय्‌लाछिइ लँसिथय्‌ भगवतीया छतँ जाःगु चिग्वःगु देगः दु । थ्व देगःया लुखाया जःखः च्वंगु सिंह वि.सं. १६७९य्‌ दयेकातःगु दसि स्वयेबलय्‌ थ्व देगः व स्वयां पुलांगु जुइमाः । छतँजाः जक जूसां देगःया लुखा व जःखःया बुट्टा तसकं कलात्मक दु । जःखः ल्वहंया सिंह पाः तयातःगु दु । लुखाया च्वय्‌ च्याका ल्हाः दुम्ह द्वहं गयाच्वंम्ह नासःद्यः वा नृत्यनाथ दुसा दुने तःधिकःम्ह महिषमर्दिनीया मूर्ति दु । थ्व द्यःयात पलाञ्चोक भगवतीया प्रतिमूर्ति नं धायेगु याः ।

च्यासिं देगः
मणिगल लाय्‌कूया दक्षिणपूर्वी कुंचाय्‌ ल्वहंया च्यासिं लूगु देगः दु । थ्व कृष्णया देगः खः । थ्व देगः ई.सं १७२३ य्‌ जुजु योगनरेन्द्र मल्लया म्ह्याय्‌ योगमतिं दयेकाबिउगु खः । थुकियात जुजु योगनरेन्द्र मल्ल मदयेधुंकाः वलिसे सती वंपिं च्याम्ह लानिपिनिगु लुमंतिइ दयेकेबिउगु धाइ । लँसिथय्‌ लाःगु स्वतँ जाःगु कलात्मक ल्वहंया थ्व देगः प्यखेरं ल्वहंया फलय्‌ दयेकातःगु दु । पूर्वपाखे स्वःगु स्वाहानेया निखेरं ल्वहंया सिंहत व खड्ग ज्वनातःपिं सेनात पहरेदार कथं तयातःगु दु । च्यागू कुनय्‌ च्यागू लुखा थें कलात्मक दयेकातःगु दुसां पूर्व व पश्चिमया लुखा जक चाली ।
ल्वहंया स्वाहाने गयाः मातनय्‌ वनेजिउ । प्यखेरं चाःहिले जीक बरण्डा दु । बरण्डाय्‌ च्यागू हे शिखर शैलीया बुर्जा थनातःगु दु । अले दुने राधाकृष्णया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । लिसें अन थीथी द्यःया मूर्ति नं छाय्‌पियातःगु दु । दकलय्‌ च्वय्‌ लुँ सियातःगु कलात्मक गजू दु । सन् १९३४या भुखाचं थ्व देगः दुनेवं लिपा जीर्णोद्धार यानातःगु खः ।

जगतनारायण देगः
यल बागमति सिथय्‌ शंखमूल घाटसिथय्‌ प्यखेरं पःखालं चाःहीकातःगु थासय्‌ जगतनारायणया देगः दु । शिखर शैलीया थ्व देगः वि.सं. १८६०इ प्रधानमन्त्री जंगबहादुरया किजा जगतसमशेरं दयेकातःगु खः । ल्वहंयागु फःया द्यःने सिंह पाः दुगु स्वाहाने च्वय्‌ अप्पां थ्व देगः दनातःगु दु । तर ल्वहंया थांलिसें च्वय्‌ झ्याः नं दु । थ्व परिसर दुने तःधिकःम्ह गणेद्यः व हनुमानया मूर्तिलिसें गरुडया मूर्ति नं दु । प्यखेरं दयेकातःगु सतलय्‌ च्वंगु कलात्मक झ्याः व लुखां नं थ्व परिसरया महत्व अप्वयेकाबिउगु दु ।

तग्वः गं
मणिगल यल लाय्‌कूया देगुतलेजु देगःया न्ह्यःने तग्वःगु गं स्थापना यानातःगु दु । थुकियात जुजु विष्णु मल्ल व लानि चन्द्रलक्ष्मीं ने.सं. ८५७ य्‌ स्थापना याकूगु खः । थ्व स्वयां न्हापा थन च्वंगु तग्वःगं बुंगद्यःयाथाय्‌ तयेयंकूगु धयागु जनश्रुति दु । थुकियात तलेजु भवानीया नित्यपुजाया इलय्‌ जक थायेगु यानाः दयेकूगु खः । यलया राजनीतिक अवस्था क्वातु मजुइवं प्रधानतय्‌सं जुजु दयेकूम्ह विष्णु मल्लं तलेजु भवानीयात लय्‌तायेकेत व गुगुं इलय्‌ युद्ध जुइगु सम्भावना खनाः युद्धया जनाउ बीत थ्व गं स्थापना याःगु नं धाइ । वि.सं. १९९०या भुखाचं थुकियात क्षति मयाःसां लिपा थुकिया सिँ स्यनाः दुनावयेवं प्रधानमन्त्री चन्द्र समशेरं हात्तीबनं न्हूगु ल्वहं हयाः जीर्णोद्धार याःगु धकाः वंशावलीइ उल्लेख दु । वयां लिपा थुकिं सिजःपौ, स्वंगः गजू व फय्‌गं नं तयाः छाय्‌पियातःगु दु ।

तलेजु देगः
मणिगल अर्थात् यल लायकूया मुख्य थासय्‌ थनया दकलय्‌ तजाःगु न्हय्‌तँ जाःगु देगः तलेजु देगः खः । थन तलेजु भवानीया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थ्व द्यःयात दकलय्‌ न्हापां ने.सं. ७०४ य्‌ जुजु शिवसिंह मल्लं गुरु लम्बकर्ण भट्टया सहमति कयाः तन्त्रोक्तविधानपूर्वक बाह्यान्तर यानाः स्थापना याःगु खः ।
वयां लिपा सिद्धिनरसिंह मल्लं ने.सं. ७४७ य्‌ न्यातँजाः दयेकाः उकी लुँया गजू छाःगु खः । अनं ने.सं. ७८३य्‌ थ्व देगः मिं नयाः क्षति जुइवं जुजु श्रीनिवास मल्लं जीर्णोद्धार यात । लिपा ने.सं. ८१३ य्‌ जुजु योग नरेन्द्र मल्लं थुकिया न्ह्यःने ल्वहंया थां दयेकाः उकिया द्यःने थः लानिपिं लिसें दुगु मूर्ति तल । थुकिया मूलुखा मूचुकय्‌ दु । थन च्वंम्ह द्यःयात दँय्‌दसं मोहनिबलय्‌ चुकय्‌ च्वंगु देगलय्‌ हयाः अन पशुबलि बियाः पुजा यायेगु चलन दु ।

तिछुँ गणेद्यः देगः
यल तिछुँगल्लिइ गणेद्यःया छगः चिग्वःगु कलात्मक देगः दु । चिबालाचागु गल्लिया झ्वलिक छेँ दुथाय्‌ अप्पां दनातःगु थ्व देगः बिस्कं खनेदु । चिग्वःसां स्वतँ जाःगु देगः बांलुइकातःगु दु । ल्वहँतं वा अप्पां दनातःगु थ्व देगःयात आः क्वंनिसें गजू तकं सिजःपातां भुनाः कलात्मक दयेकातःगु दु । मुख्य लुखाया च्वय्‌् गरुड दुगु तोलं तयातःगु दु । लुखाया जवंखवं निम्ह सिजःयापिं तिछुँ व वयां पिने धातुया हे स्वतँजायेक चाकःमत तयातःगु दु । लुखाया जवंखवं परम्परागत ध्वाँय्‌ ब्वयेकातःगु व दथुइ पताः ब्वयेकातःगु बांलाः । देगः गबलय्‌ दयेकूगु धइगु सीमदु ।

तुम्बहाः नारायण देगः
यल तुम्बहाः दुने स्वतँ जाःगु प्यागोडा देगः प्यकुंलाःगु फःयात आधार दयेकाः दयेकातःगुनारायण द्यःया देगः दु । थुकिया निर्माण वि.सं. १५७५य्‌ जूगु खः अले आधिकारिक नां गजेन्द्रमोक्ष नारायण देगः खः । छेलिया तल्लाय्‌ प्यखेरं थां झ्वःलिक थनातःगु दु । पौ दिकेत तयातःगु त्वानाःसिँइ विष्णुया विविध रुपत चित्रित यानातःगु दु । न्हापांगु तँ व च्वय्‌या तँय्‌ सहायक देवस्थलया रुपय्‌ देगःया रुप थनातःगु दु ।

त्यागः बालकुमारी द्यःछेँ
त्यागः त्वालय्‌ सामान्य छेँ थें च्वंगु छेँ बालकुमारीया द्यःछेँ खः । वि.सं. १८८६ इ जीर्णोद्धार जूगु थ्व द्यःछेँया निर्माण थबलय्‌ जूगु धकाः प्रमाणित याइगु अभिलेख मलूनि । थ्व छेँ सुन्दर काष्ठकलाया नमुना जुयाच्वंगु दु । थन लुखाय्‌ तयातःगु तोलनय्‌ कुमारीया मूर्ति कियातःगु दु । अथे हे थन छेलिइ च्वंगु तिकिझ्याः चाकलाःगुलिं नं थ्व छेँया विशेषता अप्वयाच्वंगु दु । थन च्वंगु त्वानाःसिँइ मातृकापिनिगु मूर्ति कियातःगु दु ।

त्यागः गणेद्यः देगः
यल त्यागः त्वालय्‌ चिबालाचागु गल्लि दुने गणेद्यःया देगः दु । स्वतँ जाःगु थ्व देगःया निर्माण वि.सं. १६४८ स्वयां न्ह्यः जूगु खः । मुख्य लुखाया द्यःने गणेद्यःया मूर्ति दुगु तोलं तयातःगु दु । पौ दिकेत तयातःगु त्वानाःसिँया कलाकृति बांलाः । थ्व त्वानाःसिँ वि.सं. १७४३य्‌ तयातःगु अभिलेख दु ।
थनया पुजाआजा यायेत वि.सं. १६४८य्‌ हे गुथिया व्यवस्था यानातःगु दु धइगु नं थनया अभिलेखय्‌ न्ह्यथनातःगु दु । देगःया लिक्कसं लोकेश्वर व शितलाया नं मूर्ति दुगुलिं थन हिन्दु व बौद्ध निगुलिं धर्मयापिं मनूत वयाः पुज्यायेगु वा भागि यायेगु जुयाच्वंगु दु धइगु क्यं ।

दुपाः गणेद्यः देगः
यल दुपाः त्वालय्‌ चिबालाचागु गल्लि दुने गणेद्यःया स्वतँ जाःगु देगः दु । बौद्ध व हिन्दुतय्‌सं पुज्याइगु थ्व देगःया निर्माण वि.सं. १७०८य्‌ जूगु खः । मुख्य लुखाया द्यःने गणेद्यःया मूर्ति दुगु तोलं तयातःगु दु । लुखाया जवंखवं निम्ह ल्वहंयापिं सिंह व वयां पिने ल्वहंया हे चाकःमत तयातःगु दु । पौ दिकेत तयातःगु त्वानाःसिँया कलाकृति बांलाः ।

धलाछेँ लक्ष्मीनारायण देगः
यलया धलाछेँ त्वालय्‌ लक्ष्मीनारायणया देगः दु । ल्वहंया थ्व देगः वि.सं. १६८१इ दयेकूगु धयागु थनया अभिलेखं क्यं । ल्वहंया स्वतँ जाःगु फःया द्यःने दयेकातःगु थ्व देगः चिग्वःसां तःजाः खनेदु । थ्व ईया मेमेगु हिन्दु देगःया तुलनाय्‌ थ्व साधारणकथंया खनेदु । ३४० दँ पुलांगु देगः खःसां थुकिया उचित संरक्षण जुइफयाच्वंगु मदु । थन देगः च्वय्‌ बुयावयाच्वंगु वंगलसिमाया कारणं थ्व झन् झन् स्यनावनीगु खनेदु ।

ध्वाकासि गणेद्यः
सामान्य कथंया प्यखेरं पःखालं चाःहीकातःगु देगःयात ध्वाकासि गणेद्यः धाइ । थुकिया निर्माण वि.सं. १६६१ इ हे जूगु खनेदु । लुखाय्‌ निम्ह ल्वहंयापिं सिंह पाः तयातःगु दु । थुकिया काष्ठकला नष्ट जुइधुंकूगु अवस्था दु । थन बुंगद्यःया जात्राबलय्‌ पुजा जुइ । थन वि.सं. १६८९या अभिलेख दु अले थुकिया जीर्णोद्धार वि.सं. १९५९इ जूगु खः । ऐतिहासिक व सांस्कृतिक महत्व दुसां संरक्षणया अभावय्‌ थनया बारे यक्व जानकारी लुइकेगु सभ्भव मजू ।

नरसिंह देगः
यल लाय्‌कू न्ह्यःने चिग्वःसां मेथाय्‌ यक्व थासय्‌ मदइगु नरसिंह देगः छगः दयाः थन थःगु बिस्कं महत्व दयाच्वंगु दु । विष्णुया अवतार मध्ये छगू धयातःम्ह नरसिंह देगः थन गन्धकुट शिखर शैलीइ दयेकातःगु दु ।
यलया जुजु पुरन्दरसिंहं थ्व देगः ने.सं. ७१० य्‌ दयेकेबिउगु खः । वं थः दाजु नरसिंहया नामं व मदयेकाः वयागु लुमंतिइ दयेकूगु खः । नरसिंहयात विष्णुया प्यंगूगु अवतार कथं काइ । थन च्वंगु ल्वहंयागु नरसिंहया मूर्तियात ल्हातिइ शंख, चक्र, गदा, खड्ग, वज्र व पाश ज्वंकातःगु दु । वयां क्वय्‌ भक्तजनतय्‌गु मूर्ति नं दु । प्यदुवाः लुखाया च्वय्‌ झ्याः दुगु बुर्जा दु । न्हापा अप्पां कलात्मक कथं दयेकातःगु जूसां लिपा प्लास्टर यानाः त्वपुयातःगु खनेदु ।
मेखे स्थानीय मनूतय्‌गु धापू कथं धाःसा थ्व देगः कात्तिप्याखं सुरु जुइधुंकाः तिनि दयेकूगु खनेदइ । उमिगु धापू कथं न्हापा कात्तिप्याखं हुलीबलय्‌ नरसिंहं पुइगु विशेष ख्वाःपाः दु, व ख्वाःपाः पुनाः प्याखं हुलकि वया प्रहारं मुर्छा जुइम्ह दैत्य धाथें हे सीगु जुयाः थ्व ख्वाःपाःयात बँय्‌ थुनाः उकिया द्यःने थ्व देगः दयेकूगु खः ।
न्हापा थ्व देगःया नामय्‌ यक्व जग्गा आयस्ता दुगु अले थीथी पुजाआजा न्ह्यानाच्वंगु धयागु अभिलेख दुसां आः थुकिया आयस्ता गन वन धकाः सुनां धायेमफुगु अले अन अज्याःगु नियमित पुजाआजा नं मन्ह्यायेधुंकल धइगु स्थानीय जनताया धापू दु ।

नासः चुक
यल लाय्‌कूया प्यंगू मूमूगु चुक मध्ये छगू नासः चुक खः । मूचुक व केशवनारायण चुक धुंकाः थ्व तःधंगु चुक खः । थन नासःद्यः स्थापना यानातःगु दु । थन यल जुजुया संरक्षकत्वय्‌ न्ह्याइगु कातिप्याखंया तयारी कथं नासःद्यःया पुजा याइ, अले बाजं व प्याखं स्यनेगु ज्या याइ ।
पाटन संग्रहालय व देगुतलेजु दथुइ च्वंगु लुखां देगुतलेजु दुनेया खिउँगु लं जुनाः थन वनेफइ । न्हापा थन पर्यटक शौचालय दयेकातःगु खःसां लिपा धःया समस्या वयाः बन्द जूगु दु । ऐतिहासिक थाय्‌ खयाः नं थुकिया उचित संरक्षण जुयाच्वंगु मदु धकाः स्थानीय मनूतय्‌सं धयाच्वंगु दु ।

नुगः उमामहेश्वर देगः
यल लुँहिति लिक्क नुगः उमामहेश्वरया देगः दु । नितँ जाःगु फःया द्यःने थ्व ल्वहंया देगः शिखर शैलीं दयेकातःगु दु । प्यखेरं ल्वहंया थां तयाः उकिया द्यःने देगःया नितँ दयेकातःगु दु । च्वय्‌या तँय्‌ प्यखेरं भचा तग्वःगु व प्यकुनय्‌ भचा चिग्वःगु च्यागः देगः दयेकातःगु दु । दथुइ च्वामुक थकयाः वयां च्वय्‌ गजू दयेकातःगु दु । दुने शिव व पार्वतीया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थुकिया निर्माण वि.सं. १७१७य्‌ जूगु खःसा थुकिया जीर्णोद्धार वि.सं. १९५९ इ जूगु खः ।

नुगः उमामहेश्वर देगः
यल नुगलय्‌ मेगु नं उमामहेश्वरया देगः दु । गबलय्‌ दयेकूगु धकाः सीमदुनिगु थ्व देगः शिखर शैलीं दयेकातःगु दु । थुकिया प्यखेरं बरण्डा तयाः चाकः बियातःगु दु । छेलिइ ल्वहंया थां तयाः उकिया द्यःने झ्यातुक कार्नेस तयाः देगः छाय्‌पियातःगु दु । थुकिया दुने शिव व पार्वतीया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थुकिया प्यखेरं ग्वाखंचा दयेकाः अन द्यःपिं स्थापना यानातःगु दु । थुकिया जीर्णोद्धार १९६६ य्‌ जुल ।

पिंछेँ गणेद्यः देगः
यल पिंछेँ त्वालय्‌ स्वतँ जाःगु कलात्मक प्यागोडा शैलीया गणेद्यः देगः दु । थ्व देगः प्यागोडा शैलीं दयेकातःगु दु । थ्व स्वतँ जाःगु आँय्‌पापौयागु खः । थुकिया निर्माण वि.सं. १६५३ य्‌ जूगु खः । थनया कलात्मक लुखा जवय्‌ खवय्‌ छज्वः ततःधिकःपिं ल्वहंया सिंहत तयातःगु दु ।
कलात्मक लुखाय्‌ खापा मदु, अले दुने द्यः स्थापना यानातःगु दु । थनया त्वानाःसिँइ मातृका व मेमेपिं द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । लिक्कसं ल्वहंया थामय्‌ न्हूगु पहः वःगु गं छगः नं दु ।

पिलाछेँ गणेद्यः देगः
यलया पिलाछेँ त्वालय्‌ विशिष्ट प्रकारया स्वतँ जाःगु गणेद्यः देगः दु । थ्व देगःया निर्माण वि.सं. १७१४य्‌ जूगु खः । थुकिया न्हापांगु तल्ला थां थनाः दयेकातःगु दु । पौ दिकातःगु त्वानाःसिँ मध्ये गुलिंलय्‌ मातृकापिनिगु मूर्ति कियातःगु दु धाःसा गुलिं सादा जक लानाच्वंगु दु । थन हिन्दु व बौद्ध निखलकं इलय्‌ ब्यलय्‌ थःथःगु आस्थाकथं पुज्याःवयेगु यानाच्वंगु दु ।

भण्डारखाल क्यब
मणिगल दरबार दुने पूर्वपाखेया खुल्ला थासय्‌ च्वंगु क्यबयात भण्डारखाल क्यब धाइ । ने.सं. ७७२ न्ह्यःनिसें थ्व थाय्‌ क्यब जुयाच्वंगु खनेदु । न्हापा थन पाल्जाः, हसना आदि तःताजि स्वां ह्वइगु धकाः ग्रन्थय्‌ धयातःगु दु । थ्व क्यबय्‌ राजकुलों लः हयातःगु दु ।
थन दुने जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लं पलेस्वां पुखू दयेकातःगु दु । पुखूया सिथय्‌ कलात्मक हिति व स्नानागार नं दु । पूर्व भागय्‌ च्वंगु सुन्दर ल्वहंया पश्चिम स्वःगु हितिं लः हाइगु यानातःगु खः । थुकिया दथुइ ल्वहंया थां नं तयातःगु दु ।
थ्व पुखूया उत्तरपूर्वी कुनय्‌ छगू सुरुङया लुखा दु । थ्व गन वनेगु सुरुङ खः धकाः दुग्यंक अनुसन्धान यानातःगु मदु । अथेसां थ्व थासं थनया जुजुपिं च्यासलय्‌ रासलीला यायेत वनेगु याइ धइगु जनश्रुति दु । आःया अवस्थाय्‌ थनया क्यबया यक्व थाय्‌ मेमेगु प्रयोजनय्‌ वनाच्वंगु दु । पुरातत्व विभागं थन भवन दयेकाः प्रयोगशाला व मेमेगु ज्याकू संचालन यानातःगु दु । अथे हे दरबारया भग्नावशेषपाखें प्राप्त जूगु थीथी मूर्ति नं थन संकलन यानातःगु दु ।

भिंद्यः
यल लाय्‌कूया उत्तरपाखे लँसिथय्‌ भिंद्यःया तजाःगु देगः दु । स्वतँ जाःगु कलात्मक प्यागोडा देगः यल लाय्‌कूया दकलय्‌ तजाःगु देगः खः । थ्व देगः दकलय्‌ न्हापां सुनां गबलय्‌ दयेकल धयागु स्पष्ट मजूसां न्हापा दुगु देगः मिं नयेवं ने.सं. ८०१ य्‌ जुजु श्रीनिवास मल्लं जीर्णोद्धार याःगु खः । थ्व देगः कलात्मक लुखा, झ्याः, त्वानाःसिँ, गजू अले पताःया कारणं नं महत्वपूर्ण धाइ ।मेमेगु देगः थें थ्व वर्गाकार मजुसे हाकःचा लाःगु वा आयताकारय्‌ दु । अथे हे मू द्यःया मूर्ति छतँजाः च्वय्‌ वा मातनय्‌ जक तयातःगु दुसा लुखां दुहां वनेवंया थासय्‌ भण्डार यानाः अन जात्रा यायेत पिकाइम्ह चीधीम्ह द्यःया मूर्ति तयातःगु दु ।
थ्व देगलय्‌ मातंया तल्लाय्‌ रौद्र मुद्राय्‌ भिंद्यःया मूर्ति दु । ह्याउँगु रंगया भिंद्यवं शत्रुयात तुतिं काकाः जवगु ल्हाः म्हूचिनाः ल्ह्वनाच्वंगु मुद्रा असाधारण खनेदु । लिसें थन म्हासुम्ह देवी, वँचुम्ह भैरव व ह्याउँम्ह कालीया नं मूर्ति दु । उकिइ म्हासुम्हयात द्रौपदी धायेगु याः धाःसा जनबोली वँचुम्हयात धुसि आजु व ह्याउम्हयात धुसि अजि धकाः नं धायेगु चलन दु ।
गुलिस्यां थुकियात पाञ्च पाण्डव व द्रौपदीया मूर्ति धकाः नं धाइ । थुकिइ मध्ये भिंद्यःया ख्वाः तंचायाच्वंम्ह जुजु श्रीनिवास मल्लयागु हे प्रतिमूर्ति खः धकाः धायेगु चलन दु । वयां च्वय्‌या तँय्‌ भिंद्यःलगायतया द्यःया पुलां पुलांगु मूर्ति तयातःगु दु ।
थ्व मूर्तियात गुलिस्यां हिन्दु ग्रन्थ महाभारतया पात्र भीमसेन अले वं किचक धइम्ह दैत्य अथवा दुशासन स्याःगु रुप धकाः धायेगु याः धाःसा गुलिस्यां थ्व भिंद्यः धइम्ह भिंम्ह द्यः अले लोककल्याणया स्वरुप खः धकाः धायेगु नं याः । थ्व द्यःयात यलया व्यापारीवर्गं तसकं हनाबना तयाः पुज्याना वयाच्वंगु दु ।

भीमसेन द्यःछेँ
भिंद्यःलाछिइ सामान्य खनेदुगु छखा ऐतिहासिक छेँ दु, व भिंद्यःया द्यःछेँ खः । झिंन्हय्‌गूगु शताब्दीया थ्व द्यःछेँ बाहाल चोक शैलीइ दयेकातःगु दु, पौ धाःसा प्यागोडा शैलीइ दु । उकिया पलिइ स्वंगः गजू, कलश व कुसा तयातःगु खनेदु । दुने द्यःछेँय्‌ भीमसेन, द्रौपदी, विष्णु व महाकालया मूर्ति तयातःगु दु । थनया पुजारी ब्रम्हू खः । थुकिया निर्माण वि.सं. १६६९य्‌ जूगु खनेदु ।

भेलाछेँ भैरव
भेलाछेँ त्वालय्‌ महाभैरवया स्वतँ जाःगु देगः दु । उन्मत्त भैरव वा महाभैरव धाइगु थ्व द्यःया देगः झिंखुगूगु शताब्दीइ निर्माण जूगु खः । थ्व देगः चिजाःगु ल्वहंया फलय्‌ दयेकातःगु दु । स्वतँ पौ दुगु थ्व प्यागोडा देगःया क्वय्‌या नितँ आँय्‌पापौ अले च्वय्‌या छतँ सिजःपौ जुयाच्वंगु दु । देगलय्‌ दुने गणेद्यः, कार्तिकेय, विष्णुया लिसें शिवलिङ्ग व द्वहँया नं मूर्ति दु । त्वानाःसिँइ सुन्दर जुइक अष्टमातृका व अष्टभैरवया मूर्ति कियातःगु दु । थुकियात १५४१य्‌ ज्ञानसिं नतु व मेमेपिंसं दयेकूगु धयागु अभिलेख दु । स्वांया पुन्हिकुन्हु थन मेला जुइ ।

मंगःहिति
थ्व यल लाय्‌कू लागा दुनेया दकलय्‌ पुलांगु स्मारक कथं नांजाः । संवत् ४९२ वैशाखशुक्ल त्रयोदशीकुन्हु जुजु मानदेवया छय्‌ भारविं दयेकूगु खः । थन चछिंन्हिछिं लः हायेकेत टिकाभैरवं राजकुलो दयेकाः अले मेमेगु श्रोत नं ल्वाकछ्यानाः व्यवस्था यानातःगु दुसा थनं वनीगु लः हे च्यासलय्‌ हितिं हायेकीगु व्यवस्था यानातःगु खः । थुकिइ दुगु पश्चिम स्वःगु स्वधाः हिति मध्ये दथुइ च्वंगुयात हिहिति, जवय्‌ च्वंगुयात दुरुहिति अले खवय्‌ च्वंगुयात वासःहिति धाइ । उकी मध्ये दथुइ च्वंगु मेथाय्‌ मदुकथं बांलाक छाय्‌पियातःगु दु । थन मकरया म्हुतुं द्वहंचा, द्वहंचिया म्हुतुं न्या व न्याया म्हुतुं लः पिहां वइकथं हितिफ्वः दयेकातःगु दु । व थें वयां च्वय्‌ छेपु दुगु त्वलं दयेकाः अन शिव पार्वतीया सुन्दर मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु ।कात्तिदबुलिइ दँय्‌दसं हुइकीगु कात्तिप्याखंलिसे थ्व हितिया स्वापू दु । अन प्याखं मध्ये नरसिंह अवतारया प्याखनय्‌ नरसिंहं हिरण्यकश्यपुयात वध यायेधुनेवं वयात थनेत थनया वासःहितिया लः त्वंकेगु चलन दु ।
थ्व हितिया न्ह्यःनेसं विश्वनाथया देगः दु । अन देगलय्‌ दयेकातःपिं ल्वहंया किसितय्‌सं थन हितिइ लः त्वंवइ धयागु किंवदन्ती दु । अथे हे थन छगः ल्वहंया तग्वःगु अथः दु । उकियात थनया लः छानेयायेगु फिल्टरया रुपय्‌ दयेकातःगु धकाः धायेगु चलन दु । न्हापा थन लागाय्‌ च्वंपिं दक्वस्यां त्वनेत थनया हे लः काइगु खः ।

मणिगणेद्यः
यल लाय्‌कूया मेगु महत्वपूर्ण सम्पदा थनया मणिगणेद्यः खः । मंगःहिति स्वयाः उत्तरय्‌ नितँ जाःगु पौ दुगु देगलय्‌ मणिगणेद्यः दु । थ्व द्यः गबलय्‌ स्थापना जुल धइगु सीमदुसां ने.सं. ७७२ स्वयां न्ह्यः थुकिया अस्तित्व खनेदयेधुंकूगु प्रमाण दु । खुपा ल्हाः दुम्ह, प्याखं हुलाच्वंम्ह तःधिकःम्ह गणेद्यःया मूर्तियात स्थानीय मनूतय्‌सं नासःद्यःया रुपय्‌ नं काः ।

मणिगुफा
यल लाय्‌कूया मंगःहितिया चुलिंचू चिजाःगु चाकलाःगु छेँ थेंज्याःगु छगू अद्भुतगु संरचना दु, उकियात मणिगुफा धकाः धाइ । विशेष आकर्षक व सुन्दर मजूगु थ्व संरचनाया निर्माण गबलय्‌ जुल धइगु मसिउसां थ्वलिसे थी थी किंवदन्ती स्वानाच्वंगु जुयाः थुकिया सांस्कृतिक पक्ष क्वातु ।
थ्व संरचना छगू गुफा खः, अले थन दुने नागराज सुलाच्वंगु दु धइगु जनविश्वास दु । न्यनेदुगु किंवदन्तीकथं छकः छम्ह गरुडं नागराजयात नयेत लित्तुलिनाहःबलय्‌ मंक्वबहाःयाम्ह छम्ह थीमजिउ जूम्ह मिसाया तुतिक्वय्‌ सूवन । व थाय्‌ आःया मणिगुफा खः । थ्व गुफा दुने छु दु धइगु स्पष्ट व प्रामाणिक जानकारी मदु । उकिं थ्व स्थानीय मनूतय्‌गु लागि रहस्यमय जुयाच्वंगु दु । थ्व गुफां दुनें दुनें मणिचैत्यया गर्भय्‌ व हितिया निकासय्‌ तकं वनेजिउ धायेगु चलन दु ।
देशय्‌ वा मवयाः अनिकाल जुलकि अन गुफाय्‌ वनाः दुने च्वंम्ह नागयात पुजा यातकि वा वइ धइगु विश्वास दु । थन दुहां वनेगु अधिकार हेमबहाःया थाकुलि तान्त्रिकतय्‌त बियातःगु दु । अथेसां इतिहासय्‌ येँयाः बज्राचार्य गुरुजुपिं हे दुने वनाः पुज्याःगु धइगु खँ दु । थन दुहां वनेत हेमबहाः व हनगल बहालय्‌ थीथी कथं पुजा यानाः किसली छायाः वनेमाःगु परम्परा दु । अले दुहां वनेबलय्‌ नं अन मुस्या, लाभा, पालु आदियात तान्त्रिक बलं म्येय्‌, दुगु इत्यादि दयेकाः यंकेमाःगु अले अन दुने च्वनाच्वंपिं यक्षतय्‌त नकेमाः धयागु नं विश्वास दु । अथे यानाः थन गुफाय्‌ दुहां वनाः पुजा यातकि वा वयाः सहकाल सुरु जुइगु विश्वास दु । थन अनिकाल जूबलय्‌ शाहकालय्‌ तकं तान्त्रिकत छ्वयाः पुजा याकूगु दु । छगू ग्रन्थ कथं ने.सं. ९५६ य्‌ जुजु गिर्वाण युद्धविक्रम शाहं तान्त्रिक छ्वःगु खः । अथे हे जुजु पृथ्वीवीरविक्रम शाहं ने.सं. १०१४य्‌ नं तान्त्रिक छ्वःगु खः । अथे हे जुजु त्रिभुवनं ला न्याकः तक तान्त्रिक छ्वयाः पुजा याकूगु धइगु दु । लिपा अनिकाल मजुयाः वा दुहां वनेत तयार तान्त्रिकत मदयाः थन वनाः पुजा यायेगु परम्परा त्वाःदल ।

मणिचैत्य
यल लाय्‌कू लागाय्‌ मंगःहितिया च्वसं उत्तरपाखे छगः तग्वःगु चीभाः वा चैत्य दु, उकियात मणिचैत्य धाइ । हिन्दु जुजुपिनिगु बाहुल्य दुगु व हिन्दु देगः यक्व दुथाय्‌ थ्व चीभाःया थःगु हे थाय्‌ दु । गबलय्‌ थ्व चैत्यया स्थापना जुल धइगु ऐतिहासिक दसि मलूसां थ्व चैत्यलिसे स्थानीय जनताया यक्व किंवदन्ती स्वानाच्वंगुलिं थुकिया प्रचिनता क्यं । अथे हे मणिगल दरबार लागाया च्यागू मणि मध्ये उकियात नं कयातःगुलिं नं उकिया महत्व खनेदु । ल्वहंया तगिं दयेकाः उकिइ प्यखे प्यम्ह बुद्धपिं प्यंगू दिशाय्‌ स्वकाः थापना यानातःगु दुसा वयां च्वय्‌ गुम्बज दयेकाः उकिया द्यःने हर्मिका व द्यःने तोलं अले त्रयोदश भूवन व दकलय्‌ च्वय्‌ गजू दयेकाः छगू पूर्ण चैत्यया परिचय बियाच्वंगु दु ।
न्हापांनिसें यलया मणिगल दरबार लागा हे छगू प्राचिन महाविहार खः अले उकियात कालान्तरय्‌ चीकाः अन विहार दयेकल धायेगु न्हापांनिसें चलनं दुगु खःसा उकुन्हु तिनि लूगु छगू शिलालेखं नं व हे खँयात इंगित याःगु दु । उकियालिसें गुंलाज्वःछि दरबारया मूलुखाय्‌ सिजःया प्यकुंलाःगु थलय्‌ लः तयाः अन बुद्धमूर्ति तयेमाःगु पुलांगु चलन नं थुकिया पुष्टी याः । थ्व हे सिलसिलाय्‌ थ्व चीभाः न्हापा व हे महाविहारया ब्व जुयाच्वंगु अले मेगु जक चीकाः दरबार दयेकल धइगु विश्वासया कारणं नं थ्व चीभाःया ऐतिहासिक महत्व अप्वयेकाबिउगु दु ।
अथे हे थ्व चीभाःया जगय्‌ पुखू दुगु विश्वास यानातःगु दु । अले थनया हे लः मंगःहितिइ हाइ धइगु नं विश्वास दु । अथे हे थुगु पुखुलिइ सिन्किया मा दुगु अले उकियात पिने निभालय्‌ हल धाःसा वा वइ धइगु किंवदन्ती दु । अथे हे अन दुने च्वंगुु दुरुपुखूया लःयात पिने हयेफत धाःसा अनिकाल फुनावनी धइगु नं किंवदन्ती दु । मतयाः न्ह्याकेन्ह्यः दक्व थन मुनेमाःगु चलन दु ।

मणिछेँ
यल लाय्‌कुलिइ मणिचैत्यया चुलिंचू बहादुर शाह भवनया लिक्क लाःगु छखा छेँयात मणिछेँ धाइ, गुकियात आः सामान्य भासं मूछेँ धयावयाच्वंगु दु । थ्व छेँ नेवाः ब्रम्र्हू, जोशी व वैश्य किसितय्‌गु आगंछेँ खः । थन आगमय्‌ च्वंम्ह देवीया मूर्तियात फुलपातीबलय्‌ मूचुकय्‌ यंकाः पुज्याइ । दशमीकुन्हु थ्व द्यःयात मंगलबजारय्‌ यंकी अले अन ख्वनाया भैरव व कुमारीं पुज्याइ ।
हरेक मल्ल जुजुपिनि थःथःगु हे तरवार दइगु अले उमिगु मृत्युलिपा थन व तरवार तयेहइगु धइगु धापू दु । थ्व छेँ व थनया परम्परा ने.सं. ५३५ स्वयां पुलांगु धकाः थनया अभिलेखं क्यं । थन ब्राम्हण, जोशी व भारोतय्‌सं बुसादँ यायेमाः धइगु खँ दु । थन दुने झिंनिगूगु वा झिंस्वंगूगु शताब्दीया प्राचिन मूर्तित तकं लुयावःगुलिं नं थ्व पुरातात्विक महत्वया स्मारक खः धकाः धायेफु ।

मणिमण्डप
यल लाय्‌कू लागाय्‌ च्वंगु मंगःहितिइ कुहां वनेबलय्‌ जवय्‌ व खवय्‌ च्वंगु छज्वः फल्चायात मणिमण्डप धाइ । न्हापा थ्व कलापूर्ण झ्याः, दन्नच्वंगु अनेकथंया कतांमरि तयातःगु, बांलाःगु पौ दुगु, इलय्‌ब्यलय्‌ प्याखं हुइकीबलय्‌ झ्यालय्‌ च्वनाः स्वइगु धकाः ग्रन्थय्‌ धयातःगुलिं थुकिया मौलिक स्वरुप आःया स्वयाः भव्य जुइमाः । ने.सं. ८२१य्‌ जुजु योगनरेन्द्र मल्लं थ्व फल्चा स्थापना याःगु खः ।
छतँ जाःगु थ्व फल्चा झिंखुगः थामय्‌ थनातःगु दु । उकिं थुकियात सोह्रखुट्टेपाटी नं धाः । थुकिइ थां, निनाः व कार्नेसय्‌ तःता बुत्ता कियातःगु दु । अथे हे थुकिया त्वानाःसिँइ कामक्रिडाया किपा नं खनेदु । आँय्‌पाया पौ तयातःगु दु । फल्चाया प्यखेरं चिचीजाःगु फःचा दु । उत्तरपाखेया फल्चाय्‌ न्हय्‌गः छ्यं दुम्ह नाग दुगु ल्वहंया सिंहासन दु । थ्व फल्चाय्‌ मल्ल जुजुपिं च्वनाः राजकाज, न्याय फैसला व शाही हुकुम बीगु ज्या याइगु खः । थन जुजु स्वयम् च्वनाः ज्योतिषतलिसे जानाः बुंगःद्यःयात जाउलाख्यः तक गबलय्‌ सालेगु धकाः साइत पिकाइ ।
साइत पिकायेगु ज्या थन आःतकं न्ह्यानाच्वंगु दनि । अथे हे बैठक जुइ न्ह्यः थन च्वंगु सिंहासनय्‌ चिकं इलेगु चलन नं दु । न्हापा ४६सालया इलय्‌ तक थन सुरक्षाकर्मीत च्वनेगु यानाच्वंगु खः । सन् २०१५या भुखाचय्‌ निगुलिं फल्चा दुंगु खःसा आः उकिया ल्ह्वनेज्या क्वचायेधुंकूगु दु ।

मूचुक
लाय्‌कू दरबार दुने आः दनिगु स्वंगू ततःधंगु चुक मध्ये दकलय्‌ महत्वपूर्ण व तःधंगु चुक मूचुक खः । तग्वःगंया चुलिंचू निम्ह सिंह पिवाः तयातःगु तद्वाःगु लुखा दुने मूचुक दु । थ्व चुकया निर्माण ज्या झिंप्यंगूगु शताब्दिइ सुरु जुयाः झिंन्हय्‌गूगु शताब्दीतक न्ह्यानाच्वन ।
वर्गाकार चुकया प्यखेरं फःचा वा पेटी दु । प्यखेरं आँय्‌पापौ दुगु कलात्मक झ्याः व लुखा दुगु छेँ चाःहीकातःगु दु । उगु छेँया छेलिइ कलात्मक थांमं दलान पिकयाः सामान्य दर्शनार्थी मनूतय्‌त च्वनेत थाय्‌ दयेकातःगु दु । चुकया दक्षिणपाखे स्वतँ जाःगु नवदुर्गा भगवतीया देगः दु । थुकिया जवय्‌ खवय्‌ मनू पाय्‌धिकःपिं मिसातय्‌गु मूर्ति दु, उकियात गंगा जमुना वा लक्ष्मी सरस्वती धाइ ।
मूलुखया च्वसं थीथी द्यःपिनिगु सुन्दर मूर्ति दुगु तोलं दु । मेबलय्‌ मखुसां मोहनिबलय्‌ मुख्य यानाः थ्व हे देगलय्‌ पुजा याइ, अले थन हे पशुबलि नं बी । थ्व चुकया उत्तरपूर्वी कुनय्‌ चुकलिसे स्वाक्क स्वतँ जाःगु प्यागोडा देगः छगः दु । थुकियात देगुतलेजु वा न्हूदेगः नं धाइ । थ्व देगः व चुकय्‌ च्वंगु भगवती देगःया स्वापू थुकथं दु कि सुं वने मजिउगु तलेजु देगःया द्यःयात मोहनिबलय्‌ थन भगवतीया देगलय्‌ हइ अले थन हे मोहनिया मूपुजा न्ह्याकी ।
महाअष्टमीया चान्हय्‌ तलेजुं पायाः पिकाइ । वयां कन्हय्‌ महानवमी कुन्हु यलया धर्मावलम्बीत थन मूचुकय्‌ पुजा यायेत वइ । चुकय्‌ दथुइ च्वंगु कलात्मक देगःयात यान्ताजु वा विद्यामन्दिर धाइ । थ्व हे चुकय्‌ गंप्याखं व हरिसिद्धिया अष्टमातृका प्याखं हुइके हइ । अथे जुयाः दरबारया मुख्य अंग जुयाः नं थ्व चुक सर्वसाधारणया धार्मिक आस्थालिसे स्वानाच्वंगु दु ।

यनामुगः गणेद्यः देगः
यल यनामुगलय्‌ गणेद्यःया देगः दु । थ्व देगः १५४३य्‌ हे निर्माण जूगु खनेदु । स्वतँ जाःगु थ्व ऐतिहासिक देगः सुलुक्क च्वनाः छाँट वं । देगःया तद्वाःगु लुखाय्‌ सुन्दर तोलं तयातःगु दु ।
गणेद्यःया देगः धाःसां थन भैरवया मूर्ति कियातःगु तोलं तयातःगु दु । थ्व तोलं धाःसा वि.सं. १९३५ य्‌ तिनि छानातःगु खनेदु । उकिया लिसें थन वि.सं. १६५७या अभिलेख नं लुयावःगु दु ।

विश्वनाथ देगः
यल लाय्‌कूया न्ह्यःने कृष्ण देगः व भिंद्यः देगःया दथुइ लाःगु कलात्मक प्यागोडा शैलीया नितँ जाःगु देगः विश्वनाथया देगः खः । जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लं नेसं ७४७ (ई.सं १६७२)य्‌ भारतय्‌ मुस्मांतय्‌गु आक्रमणं अनया हिन्दू स्मारक दक्व ध्वस्त जुयाच्वंगु इलय्‌ हिन्दुतय्‌गु मन तयाबीत थ्व देगः दयेकाबिउगु धायेगु चलन दु । अथे हे ने.सं. ७९० (ई.सं. १६६९)य्‌ मुगल बादशाहं थनया विश्वनाथ देगः थुनाबिउगुयात ने.सं. ७९८ (ई.सं. १६७६)य्‌ श्रीनिवास मल्लं भगीरथ काजीया सल्लाहं दयेकाबिउगु नं धाइ ।
नितँजाःया फलय्‌ दुगु स्वाहानेय्‌ सिंह, भीमसेन व कुबेर च्वनाच्वंगु दुसा वयां च्वय्‌ मनुखं गयाच्वंम्ह सिंह नं पाः च्वनाच्वंगु कथं दयेकातःगु दु । व थें हे अन थांया दथुइ नं मेथाय्‌ मदुकथं कलात्मक तोलं तयातःगु दु । थ्व देगः थनया काष्ठकलां जाःगु थां, तोलं, ध्वाखा व झ्याःया कारणं नं नांजाः । अथे हे थन अष्टभैरव व अष्टमातृकाया अले उमामहेश्वर व गणेद्यः–कुमारया मूर्ति नं छाय्‌पा तयातःगु दु । गजूया लिसें शिवमन्दिरया म्हसीकाकथं त्रिशूल तयातःगु दु ।
न्हापा न्हापा थन देगःपाखें सिलाचःह्रेबलय्‌ तःजिक पुज्यायेगुया लिसें साधुसन्ततय्‌त नयेत्वनेगु तकं व्यवस्था यानाच्वंगु खःसा लिपा थ्व देगःया गुथि आयस्ता तनावनाः अज्याःगु दानकर्मया ज्या याये मफयावन धयागु स्थानीय मनूतय्‌गु धापू दु । कृष्णाष्टमिकुन्हु विशेष यानाः थन चछि जाग्राम च्वनाः भजन यायेगु चलन दु ।

विश्वेश्वर देगः (भाइ देगः)
मणिगल लाय्‌कूया दक्षिणपूर्वपाखे लँसिथय्‌ च्यासिं देगः व तग्वःगंया लिउने तग्वःगु विश्वेश्वर महाद्यःया देगः दु । थुकियात जनबोलिं भाइ देगः धाइ । थुकियात श्रीनिवास मल्लया विश्वासपात्र मन्त्री भगिरथ भैयां दयेकूगु धाइ । तर थन स्थानीय मनूतय्‌सं थुकियात भाइचा ज्यापुं दयेकूगु धकाः नं धायेगु चलन दु । लोक बाखं कथं यलया भाइचा ज्यापुयात येँया ज्यापुतय्‌सं हेपे याइगुलिं यलया जुजुं चोभाःया गल्छी प्वाःतिनाः येँ देय्‌ छगुलिं लखय्‌ दुंकेत्यंगु धकाः कनाः लिपा येँयाम्ह जुजुया इनाप कथं व ज्या पनाबिल, अले उकिया सिरपाः न्हय्‌सः ध्यबा बियाहःगुलिं व हे ध्यबां थ्व देगः दयेकूगु धइगु जनश्रुति दु । सन् १९३४या भुखाचं थ्व देगः दुनेवं लिपा सामान्य गुम्बज शैलीं जक दयेकातःगु खः । लिपा थुकियात थीथी संस्थाया ग्वाहालिं हानं पुलांगु शैलीं हे दयेकेगु ज्या जूगु दु ।

सिद्धिलक्ष्मी देगः
यल भागिननिइ सिद्धिलक्ष्मीयागु देगः दु । थ्व देगः प्यकुंलाक छतँ जाः यानाः दयेकातःगु खः । थुकिया दुहां वनेगु लुखाया जःखः निम्ह ल्वहंया सिंह पाः तयातःगु दु । न्हापांगु तँय्‌ स्वपाः झ्याः तयाः दयेकातःगु दु । सिद्धिलक्ष्मी धइगु पूर्णचण्डीया मेगु नां खः । देगः शाक्त परम्पराकथं दयेकातःगु खः, अले हिन्दुतय्‌सं दुर्गाया रुपय्‌ पुज्यायेगु यानाच्वंगु दु । थुकियात किरातीतय्‌ इष्टदेवता धकाः नं धाइ ।

सुन्दरी चुक
यल लाय्‌कूया दकलय्‌ चीधंगु व दकलय्‌ बांलाःगु धयातःगु सुन्दरी चुक खः । थुकिया निर्माण सन् १६४७य्‌ जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लपाखें जुल । थुकिया लुखाय्‌ हनुमान, नरसिंह व गणेद्यःया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थ्व चुकया मुख्य आकर्षण धइगु थनया सुन्दर तुसाःहिति खः । शिवलिङ्गया लिसें शैव, वैष्णव व तन्त्रलिसे स्वाःगु थ्यंमथ्यं ५० म्ह थी थी तान्त्रिक द्यःपिनिगु उत्कृष्ट ल्वहंया मूर्तिं चाःहीकातःगु थासय्‌ लुँया हिति दयेकातःगु दु । उकिइ मध्ये गुगुं थाय्‌ तान्त्रिक कारणं अमूर्त तयातःगु वा द्यः खुयायंकूगु खनेदु । अन दुपिं द्यःपिं मध्ये मू मू द्यःपिं— बगलामुखी, कल्की, उमामहेश्वर, स्वच्छन्द भैरव, अर्धनारिश्वर, बराह, ताण्डवेश्वर, वैष्णवी, कौमारी, रुद्रायणी, ब्रम्हायणी, वीरभद्र, कालभैरव, महिषासुरमर्दिनी, अन्नपूर्ण, भीमसेन इत्यादि खः ।
गरुडया द्यःने लक्ष्मीनारायण च्वनाच्वंगु हितिफुसय्‌ च्वंगु लुँ सियातःगु मूर्ति यल लाय्‌कूया हे सुन्दरतम मूर्ति धकाः धाइ । थ्व हितिइ जुजुं स्नान व पुजापाठ याइ धकाः धाइ । लिसें थन कृष्ण देगःया चिधंगु स्वरुप नं दु । लिक्कसं च्वंगु ल्वहंयागु पलङ जुजुया जप व ध्यान यायेगु थाय्‌ खः धकाः धयातःगु दु ।
प्यखेरं गुंगू लुखा, दलान, त्वानाःसिँ, तिकिझ्याः व सँझ्याः पिकयाः दयेकातःगु चुक यल लाय्‌कूया हे सुन्दर पक्ष खः । थन न्हापा किसिया दंयागु झ्याः दयेकातःगु दु धकाः नं धाइ ।
वि.सं. २०२५ सालंनिसें २०५० साल तक थन प्रहरी चौकी तयातःगु खः । न्हापा बन्द यानातःगु थ्व चुक सर्वसाधारणयात वि.सं. २०७४सालं चायेकूगु खःसां लिपा हानं बन्द जुल । प्रहरी सुरक्षा दयेकं नं थनया ऐतिहासिक हिति खुयायंकूगु खः ।
लिपा व हिति लूसां थन नक्कली हिति तयाः प्रदर्शन यानातल । भण्डारखाल क्यबया पलेस्वां पुखुलिं थन लः हयातःगु खः ।

सुबहाल गणेद्यः देगः
यल सुबाहालय्‌ गणेद्यःया ३४० दँ पुलांगु देगः दु । स्वतँ जाःगु थ्व देगः प्यागोडा शैलीं दयेकातःगु दु । थनया कलात्मक लुखा जवय्‌ खवय्‌ फःया द्यःने छज्वः ल्वहंया सिंहत तयातःगु दु । दुने द्यः स्थापना यानातःगु दु । थनया त्वानाःसिँइ गणेद्यः व मेमेपिं द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । लिक्कसं ल्वहंया थामय्‌ गं छगः नं दु । थुकिया जीर्णोद्धार १९३४ लिपा जूगु खनेदु ।

सौगः हरिशंकर देगः
यलया सौगः त्वाःया पूर्वी भागय्‌ हरिशंकरया ऐतिहासिक देगः दु । सादा कथंया थ्व देगः ९३९ दँ पुलां । नितँ जाः देगलय्‌ कुनय्‌ कुनय्‌ तयातःगु त्वानाःसिँइ थीथी पंक्षी व सिंहया मूर्ति कियातःगु दु । देगः दुने थीथी देवदेवीपिंत अर्पण यानातःगु तःगू हे मूर्ति दु । थ्व देगःया निर्माण १०८३ इ जुइधुंकल धयागुया प्रमाण थबलय्‌ थन जुजु यशोदेवया काय बनदेवं प्रतिस्थापन यानातःगु सूर्यया मूर्ति खः । देगःपिने पुलिं चुयाः बिन्ति यानाच्वंम्ह गरुडया मूर्तिं नं स्थापना यानातःगु दु ।

सौगः कृष्ण देगः
यल सौगः त्वालय्‌ कृष्ण देगः दु । थुकियात स्थानीय मनूतय्‌सं गोपीनाथया देगः धाइ । ल्वहंयागु थ्व देगः १७०५य्‌ दयेकूगु खः । लुखाय्‌ छज्वः ल्वहंया सिंह व जय–विजयया मूर्ति पाः तयातःगु दु । आःया अवस्थाय्‌ लुखाय्‌ गुम्बज आकारया ल्वहं व ल्वहंया तोलं तयातःगु दु । दुने जवं खवं रुक्मणि व सत्यभामा लिसें कृष्णया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । न्हापाया मौलिक स्वरुपया बारे जानकारी मदुसां १९३४य्‌ थुकिया जीर्णोद्धार याःबलय्‌ थुकिया पौ गुम्बज आकारय्‌ दयेकूगु खनेदु । थ्व ल्याखं थुबलय्‌ हे थुकिया स्वरुप परिवर्तन जूगु धकाः नं धायेफु ।

सौगः महाद्यः देगः
यलया सौगः त्वालय्‌ महाद्यःया देगः दु । ल्वहंया गुम्बज शैलीं दयेकातःगु थ्व देगः निर्माणया बारे यकिन जानकारी मदु । देगः प्यकुं लाः । थनया लुखा व कार्निस सिँयागु दयेकातःगु खः । थ्व देगलय्‌ शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । थुकिया पौ गुम्बज आकारया जूसां व जीर्णोद्धार याःबलय्‌ मौलिकयात हिलाः थथे दयेकातःगु धइगु खनेदु । शैव सम्प्रदायया देगः धाःसां थन थीथी धर्म व सम्प्रदायया भक्तजनत वः ।

हरिशंकर देगः
मणिगल लाय्‌कूया दकलय्‌ तग्वःगु देगः हरिशंकर देगः खः । थ्व तग्वःगंया लिक्क देगुतले द्यःया न्ह्यःनेसं स्वतँजाःगु प्यागोडा देगः खः । थ्व देगः योगनरेन्द्र मल्लया म्ह्याय्‌ योगमतिं सन् १७०५य्‌ दयेकेबिउगु खः । वैष्णव मत व शैव मतया दथुइ दुगु विभेद न्हंकेकथं थन विष्णु व शिवया संयुक्त रुपयात ल्वहंदेगः मार्फत् क्यनातःगु दु । थुकिया मू मूर्तिइ जवय्‌या रुप शिवया अले खवय्‌या रुप विष्णुया जुयाच्वंगु दु । च्याका ल्हाः दुम्ह थुम्ह अद्भुतम्ह द्यःया जव ल्हातं त्रिशूल, डमरु, जपमाला व कमण्डलु ज्वनातःगु दुसा खव ल्हातिं शंख, चक्र, गदा व पद्म ज्वनातःगु दु । अथे हे जवं खवं शक्तिकथं पार्वती व लक्ष्मीया मूर्ति नं अन हे तयातःगु दु ।
कलात्मक देगःया महत्वपूर्ण विशेषता धइगु थनया त्वानाःसिँइ कियातःगु थीथी दृश्य खः । मेमेगु देगः स्वयां पाक्क थनया त्वानाःसिँइ पाप याःपिंत नर्कय्‌ गुकथं कसा नकी धकाः चित्र मार्फत् क्यनातःगु दु । थन ध्यबा त्याय्‌ कयाः लित मबिउम्हेसित, गुरु निन्दा याम्हेसित, करकिया सामान लित मबिउम्हेसित, परस्त्रीलिसे वनीम्हेसित, प्रजायात दुःख बीम्ह जुजुयात, ब्राम्हणया न्ह्यःने अभिमान याइम्ह शुद्रयात, ब्राम्हण हत्या याइम्हेसित, अगम्य पाप याइम्हेसित, बेश्यायात, चि–चिकं मीम्ह ब्राम्हणयात नर्कया दूततय्‌सं कसा नकाच्वंगु दृश्य न्ह्यथनेबहः जू । थज्याःगु दृश्यया ल्याखं थ्व देगः स्वनिगःया हे छगू अद्वितीय दसु जुयाबिउगु दु । अथे हे थनया त्वानाःसिँइ कियातःपिं कुमारी, वैष्णवी, माहेश्वरी गणेद्यः इत्यादिया मूर्ति नं आकर्षक खने दु । सन् २०१५या भुखाचं क्वथ्यंक दुंगु थ्व देगःया पुनर्निर्माण जूगु खः ।

हाकता गणेद्यः देगः
यलया हाता त्वालय हाकता गणेद्यः देगः दु । नितँ जाःगु थ्व देगलय्‌ लूगु अभिलेखकथं थुकिया निर्माण वि.सं. १८७७ न्ह्यः जूगु खनेदु । प्यागोडा शैलीया थ्व देगलय्‌ सामान्य कथंया लुखा छुनातःगु दु, अले सामान्य कथं जक कियातःगु तोलं तयातःगु दु । गणेद्यः देगः धाःसां थन बौद्धत यक्व हे वः । वि.सं. १९३४ धुंकाः थुकिया जीर्णोद्धार जुल ।

त्रिविक्रम विष्णु देगः
यल हौगः त्वालय्‌ त्रिविक्रम विष्णुया देगः दु । छतँ जाःगु पीठ आकारयागु थ्व देगः चिग्वःसां तसकं आकर्षक खनेदु । थुकिया तोलनय्‌ प्याखं हुलाच्वंम्ह शिव व ताताःहाकःगु त्वानाःसिँइ विष्णुया मूर्ति तयातःगु दु । अथे हे थनया मेमेगु काष्ठकला नंं तसकं बांलाः । थुकिया निर्माण मिति व निर्माताया बारे छुं जानकारी मदु । दुने मध्यकालया त्रिविक्रमया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । वैष्णव सम्प्रदायया देगः धाःसां थन थीथी धर्म व सम्प्रदायापिं भक्तजनत वयेगु याः ।

अखडा
कृष्णगोपाल देगःलिक बागमति घाटया च्वय्‌ नाथ सम्प्रदाय अन्तर्गतया साधुतय्‌गु निंतिं अखडा दयेकातःगु दु । थन थीथी सम्प्रदाय दुने लाःगु प्यंगू पुचःया लागि प्यंगू अखडा दयेकातःगु दु । उपिं खः — दशनामी अखडा, उदासी अखडा, नाथ अखडा व बैरागी अखडा । दशनामी अखडाय्‌ शंकराचार्यया अनुयायी दशनामी वा सन्यासीत च्वनी । थन दुने शिवालय दु । उदासी अखडाय्‌ बद्रीनारायण व गुरु ग्रन्थ साहेबया देगः दु । नाथ अखडाय्‌ समाधि सहित गुरु गोरखनाथया गद्दी वा प्रार्थना बैठक दु । बैरागी अखडाय्‌ बैरागी सम्प्रदाययापिं सन्ततय्‌गु चिहान दु ।
थ्व दक्व जंगबहादुर राणां सन् १८२०या दशकय्‌ थीथी सम्प्रदाययापिं साधु सन्तत नेपाल वइबलय्‌ च्वनेत थाय्‌ धकाः व्यवस्था यानाः दयेकूगु खः । थ्व १९३४या भुखाचं दुंगु व उकियात जीर्णोद्धार यानातःगु दु ।

अट्कोनारायण
चिकंमुगलं मरुइ वनेगु लँसिथय्‌ भचा दुने अट्को नारायणया देगः दु । ख्वातुगु बस्तीया दुने प्यखेरं खुल्लागु थासय्‌ स्वतँ जाःगु प्यागोडा आकर्षक खनेदु । फःया द्यःने प्यखेरं सिँयागु थांया द्यःने देगः दनातःगु दु । प्यखे कुनय्‌ ब्वयेत्यंपिं ल्वहंया सिंह थनया आकर्षण खः । तोलं व काष्ठकलां जाःगु लुखाया दुने विष्णुमूर्ति दु । बांलाःगु त्वानाःसिँया द्यःने स्वतँ पौ आँय्‌पायागु दु । वयां च्वय्‌ धिसिलाःगु गजू दु । थन द्यःयाथाय्‌ चिकं पाकल कि छेँय्‌ मचा बुइत्यंपिनि याउँक मचा बुइ धयागु जनविश्वास दु । थ्व नारायण स्वनिगःया प्यम्ह प्रमुख नारायण मध्ये छम्ह खः । थ्व देगः गबलय्‌ दयेकूगु धइगु आधिकारिक जानकारी मदुसां थुकिया जीर्णोद्धार वि.सं. १८५७य्‌ जूगु खः ।

असंभुलु (अन्नपूर्ण) अजिमा द्यःछेँ
असनं भ्वँताहिति वनेगु लँय्‌ असंभुलु (अन्नपूर्ण) अजिमाया कलात्मक द्यःछेँ दु । स्वतँ जाःगु निजी छेँ थें च्वंगु थ्व चा अप्पां दनातःगु व आँय्‌पापौ दुगु द्यःछेँया छेलिइ कलात्मक थां तयाः दलान त्वःताः लँजुवाःतय्‌त झासु लनेत सतः थें दयेकाः त्वःतातःगु दु । मातनय्‌ तोलं सहितया स्वपाः आकर्षक तिकिझ्याः दुसा वयां च्वय्‌ दथुइ सँझ्याः व जवंखवं तिकिझ्याः छुनातःगु दु । पलिं च्वय्‌ छतँ जाःगु चिकिग्वःगु देगः नं थनया आकर्षण खः । दुने अन्नपूर्णया लिसें सिँहनी, व्याघ्रिनी, गणेद्यः, सुखरति व लोकेश्वर इत्यादिया मूर्ति दु । असंभुलु अजिमाया जात्रा याइम्ह द्यः थन हे तयातइ ।
देगः गुलि पुलां धकाः लिखित अभिलेख मदुसां गजू धाःसा वि.सं. १८२४य्‌ छानातःगु अभिलेख दु ।

असंया असंभुलु (अन्नपूर्ण) अजिमा देगः
असंया दथुइलाक लाःगु स्वतँ जाःगु प्यागोडा शैलीया देगः असंभुलु अजिमाया देगः खः । थुकियात अन्नपूर्ण देवी अले योगाम्बर ज्ञानेश्वरी नं धाइ ।
देगःया विशेषता हे धायेमाली कि थ्व देगःया दक्व हे ब्व सिजःपातां भुनातःगु दु । थनया सिंह, लुखा, तोलं, थां, धलिं, धुँख्वाः, त्वानाःसिँ, पौ पताः दक्व हे सिजः व लीयागु जुइधुंकल ।
थनया द्यः अन्नपूर्णयात अन्न, सहकाल, श्रीसम्पत्ति व समृद्धिया द्यःकथं काइ । हिन्दुतय्‌सं थ्वयात पार्वतीया रुपय्‌ व महाकाली महालक्ष्मी व महासरस्वतीया प्रतीकया रुपय्‌ काइ । अथे हे नेवाः बौद्धतय्‌सं थ्वयात बसुन्धरा, योगाम्बर, ज्ञानेश्वरी, महालक्ष्मी, महामयुरी, अजिमा कथं नं पुज्यानाच्वंगु दु । थन द्यःया मूर्तिया थासय्‌ पूर्णकलशयात पुज्यायेगु याइ । थ्व ल्याखं थन तान्त्रिक पुजा जुइगु खइ । थनया तोलनय्‌ च्वंगु पूर्ण मूर्तिइ अन्नपूर्णयात च्याका ल्हाः दुम्ह देवीया रुपय्‌ न्ह्यब्वयातःगु दु । व कथं जवगु प्यका ल्हातं खड्ग, बज्र, वरद मुद्रा व ख्वला ज्वनातःगु दुसा खवगु ल्हातं विन्दु मुद्रा ज्यानाः जयमाला, गं व कलश ज्वनातःगु अले मनूछ्यंया माः क्वखायाः पलेस्वानय्‌ च्वनाच्वंगु क्यनातःगु दु ।
देगःया बास्तुकला अले नेवाःसमाजलिसेया क्वातुगु स्वापूया कारणं थ्व देगः तसकं पुलां धइथें च्वनीसां थन वि.सं. १८३९या राजेन्द्रविक्रम शाहयागु जक अभिलेख लूगु दु । थन दछियंक थीथी पूजा जुइ । थन द्यः स्थापना जूगु सन्दर्भय्‌ छम्ह मिसां जामाःच्वय्‌ घाँय्‌ लयाः थन वःगु अले वयागु डोकोय्‌ नागया रुपय्‌ अन्नपूर्ण देवी थन थ्यंगु लोकबाखं दु । थन आश्विनशुक्ल नवमी निसें द्वादशी तक जात्रा जुइ । देगःयात असं बालकुमारी, वंघः,
खिचापुखू, ओमबहाः, लगं ब्रम्हत्वा चाःहीकाः द्यःछेँ भ्वँताहितिइ लितयंकी । असंभुलु अजिमाया द्यःछेँ भ्वँताहितिइ दु ।

असंया कृष्ण देगः
असनं जनबहालय्‌ वनेबलय्‌ बालकुमारी द्यःया न्ह्यःने पल्टन छेँलिक कलात्मक कृष्ण देगः दु । च्यासिं लुइक येँ लाय्‌कूया कृष्णदेगः थें उत्कृष्ट कलाकारितां जाःसां थ्व देगः लँसिथय्‌ लाःगुलिं व जःखःया छें काकातःगुलिं न्ह्यःनेया ख्वाः जक खनेदयाच्वंगु दु । देगः दुने थीथी हिन्दु द्यःया मूर्ति दु, तर थन थहां वनेगु लँपु बन्द दु ।
थुलि बांलाःगु देगः खयां नं थन लाकां इत्यादि मीगु पसः तयाः बन्द यानातःगुलिं मनूत थहां वने मखनीगु जुयाच्वंगु दुसा देगः स्यनावनाच्वंसां ल्ह्वनीगु संस्था वा गुथि सक्रिय खनेमदु ।

असंया गणेद्यः देगः
असंया दथुइ प्यागोडा शैलीया गणेद्यः देगः दु । नितँ जाःगु थ्व देगः असंया दथुइ लाःगुलिं आकर्षणया केन्द्र जुयाच्वंगु दु । कलात्मक लुखा, तोलं व मेमेगु कार्निस दुगु थ्व देगःया गजुलिं पताः क्वसायेकातःगु दु । दुने प्यका ल्हाः दुम्ह गणेद्यःया मूर्ति दु । देगः ऐतिहासिक खनेदुसां थ्व गबलय्‌ दयेकल धयागु अभिलेख अन खनेमदु ।

असंया नारायण देगः
असं दथुइ छतँ जाःगु नारायणया देगः दु । देगः चिग्वःसां सिजःपौ, तग्वःगु गजू व पताः नं दुगुलिं देगः आकर्षक खनेदु । देगः दुने लक्ष्मीनारायणया मूर्ति लिसें शिवपार्वती, सूर्य व पद्मपाणि लोकेश्वरया नं मूर्ति दु । देगःया ऐतिहासिकता क्यनीकथंया छुं अभिलेख थन मदु । अथेसां थुकिया वास्तु व दुनेया मूर्ति स्वयेबलय्‌ देगः पुलांगु हे खनेदु ।

असंया पल्टन छेँ
असनं जनबहालय्‌ वनेबलय्‌ कृष्णदेगःया लिक्क ताःहाकःगु पुलांगु छेँ दु उकियात मानमन्दिर, पल्टन छेँ वा तिलंगा छेँ धाइ । थुकिया न्हापांगु तल्लाय्‌ पसःकवः दु, वयां च्वय्‌ छझ्वः सैनिकतय्‌गु मूर्ति अंगलय्‌ कियातःगु दु । वयां च्वय्‌ न्हाय्‌कं दुगु ततःपाःगु झ्याः व वयां च्वय्‌ ताःहाकःगु क्वस्वःझ्याः दु । थुकियात नेवाः व मुगल वास्तुकलाया मिश्रण धाइ । न्ह्यःनेया ख्वाः मुगल खनेदुसा लिउने नेवाः कलाकारितां जाःगु लुखा व झ्याः दु । थुकिया मूलुखायात किसिध्वाखा धाइ । निजी आवासीय छेँ जूसां नं थुकियात झिंगुंगूगु शताब्दीया राणा वास्तुकलाया दसुकथं कयातःगु दु ।
लाय्‌कूया पिने न्हापांगु न्हाय्‌कं दुगु छेँ थ्व हे धाइ । विसं १८३३ य्‌ अबलय्‌या प्रधानसेनापति अभिमानसिंह बस्न्यातया थ्व निजी निवास खः । थुकियात नेपाःया न्हापांगु सैनिक मुख्यालय नं खः धाइ ।
असंया बालकुमारी देगः असनं जनबहालय्‌ वनेबलय्‌ कृष्ण देगःया न्ह्यःने लँसिथय्‌ चिकिचाधंगु बालकुमारीया पीठ देगः दु ।

आगं देगः
बसन्तपुलिइ छेँया द्यःने चिग्वःगु अप्पां दनातःगु देगः छगः दु । थ्व हे आगं देगः खः । लुखाय्‌ छेपु दुगु तोलं दु अले गं बांलूगु पौ दयेकाः उकिया द्यःने गजू छुनातःगु दु । थ्व देगः चौतरिया समशेर जंग शाहं दयेकूगु धकाः अभिलेख दु । थुकियात वि.सं. १९३३य्‌ दोरजंग पराक्रम शाहं जीर्णोद्धार याःगु खः ।

आनन्द भैरव
ज्ञानेश्वरया महाद्यःया देगःलिक्क भैरःद्यःया देगः दु । नितँ जाःगु थ्व द्यःछेँ थें च्वंगु देगलय्‌ च्वंम्ह भैरःद्यःयात आनन्द भैरव धाइ । द्यःछेँ सामान्य नितँजाः । छेलिइ छकवः दलान पिकयाः मेगु छगू मूलुखा दु । लुखाया च्वय्‌ भैरवया तोलं दु । च्वय्‌या तल्लाय्‌ दथुइ स्वपाः झ्याः, छज्वः तिकिझ्याः व मेगु छपाः तपाःगु तिकिझ्याः दु । दुने च्याका ल्हाः दुम्ह भराय्‌धिकःम्ह भैरवया मूर्ति दु । थ्व द्यः विशेष यानाः मफुपिं मस्तय्‌त लायेकाबीम्ह धकाः विश्वास यानातःगु दु । उकिं न्हियान्हिथं थन क्वय्‌ च्वंगु ज्ञानधाराय्‌ म्वःल्हुकाः भैरःद्यः भागि याकेहइ । अथे हे मस्त मदयाच्वंपिं मिस्तय्‌सं नं थन पुजा यातकि सन्तानलाभ जुइ धइगु नं विश्वास ज्वनाः मिस्त द्यः पुज्याः वइ । थ्व देगःया ऐतिहासिकताया बारे जानकारी बीगु छुं अभिलेख मदु ।

ओमबहाः नासःद्यः
ओमबहाः त्वालय्‌ जोरगणेद्यःया लिक्क खुल्लागु थासय्‌ नासःद्यःया देगः दु । छतँ जाःगु देगःया दथुइ लुखा तयाः जवंखवं तिकिझ्याः तयातःगु दु । उकिया द्यःने कलात्मक तोलनय्‌ नृत्यनाथया मूर्ति दु । दुने आकारविहीन नासःद्यःयात पुज्यायेगु यानातःगु दु । वयां च्वय्‌ पौ दिकेत साधारण त्वानाःसिँ दु, अले द्यःने आँय्‌पा पौ तयाः गजू छुनातःगु दु । अन लुखाया च्वय्‌ म्येय्‌या न्यकू खायातःगुलिं अन द्यःयाथाय्‌ म्येय्‌ प्वःसः बीगु चलन दु धयागु क्यं । देगः गबलय्‌ दयेकूगु धयागु सीमदुसां झिंगुंगूगु शताब्दीइ धकाः अनुमान यायेछिं । सन् १९३४ य्‌ भुखाय्‌ ब्वये धुंकाः थुकिया जीर्णोद्धार जूगु खः । वया लिपा नं क्रमिक रुपं थुकियात बांलाकेगु ज्या जुयाच्वंगु दु ।

ओलाछि नरसिंह देगः
न्हाय्‌कंतलां थाय्‌मदु वनेबलय्‌ दथुइ प्यंगःथां ओलाछि वइ । प्यंगः ल्वहंया थांया आधारय्‌ थन छगः देगः दयेकातःगु दु । द्यःया रुपय्‌ सिंहया छ्यं जक दुगु थुगु देगः झिगूगु शताब्दीइ हे दयेकातःगु खनेदु । थुकिया ऐतिहासिकता प्रमाणित याइगु अभिलेख मदु । तर थुकिया जात्रा पाहांःचःह्रेबलय्‌ जुइ । न्हापा लँ स्वयां गालय्‌ लानाच्वंगु थ्व देगःया सामान्य रुपय्‌ यक्व हिउपाः हयाः आः जीर्णोद्धार यानातःगु दु ।

इखानारायण देगः
येँ थाय्‌मदु दुवातय्‌ इखानारायणया प्यागोडा शैलीया देगः दु । नितँ जाःगु थ्व देगःयात स्वनिगःया हे पुलांगु काष्ठकलां जाःगु देगः मध्ये छगः धाइ ।
थन दुने स्थापना यानातःगु लक्ष्मी व गरुड जःखः दुगु विष्णु मूर्तियात झिगूगु वा झिंछगूगु शताब्दीयागु धकाः धाइ । देगः न्ह्यःने च्वंगु थां व उकिया द्यःने च्वंगु गरुडया स्थापना धाःसा वि.सं. १६६३ इ जूगु खः । न्हापा आँय्‌पापौ दुगु थ्व देगःयात ल्ह्वनाः आः सिजःपौयागु दयेकातःगु दु । अथे हे सुरक्षाया लागि प्यखेरं पःखाः दनाः उकिया च्वय्‌ नया रेलिङ नं तयातःगु दु । कात्तिक महिनां थन भक्तजनत वयेगु याइ ।

इलाछेँ महाद्यः
मरुं भिन्द्यःत्वालय्‌ वनेबलय्‌ इलाछेँय्‌ लँसिथय्‌ छगः महाद्यःया देगः दु । कपालेश्वरया थ्व देगः वि.सं. १६९० य्‌ दयेकातःगु धयागु अभिलेख दु ।
जमिन स्वयां छतँ थकयाः ल्वहँतं दयेकातःगु थ्व देगःया प्यखेरं लुखा दु, लुखाया च्वसं छेपु दुगु तोलं दु । दुने शिवलिङ्ग दु । द्यःने गं आकारया पौ दयेकाः उकिया च्वय्‌ गजू छुनातःगु दु । ३३२ दँ पुलांगु सम्पदा जूसां थ्व देगःया उचित संरक्षण जुयाच्वंगु मदु ।

कमलादी गणेद्यः देगः
येँया कमलादीइ कमलादी गणेद्यःया तग्वःगु देगः दु । येँया पुलांगु शहरी लागा स्वयां पिने पूर्वय्‌ अवस्थित थ्व गणेद्यःयात पीठया रुपय्‌ काइ । थ्व जमलय्‌ च्वंपिं नेवाःतय्‌गु महत्वपूर्ण गणेद्यः खः । उकिं थुकियात जमःमि गणेद्यः नं धाइ ।
१९७५ तक द्यःया चिधिकःगु मूर्ति स्थापना यानाः चिजाःगु देगः थें दनाः स्वखेरं पःखालं जक चिनातःगु थ्व देगःयात दुने लाकाः आः तःग्वःगु छतँ जाःगु तजाःगु देगः दनातःगु दु । दयेकूगु यक्व मदुनिसां थन कलात्मक लुखा, तोलं तयातःगु दुसा प्यखेरं ततःपाःगु तिकिझ्याः थें रेलिङ तयाः दुने दन्न च्वनीगु व्यवस्था यानातःगु दु । दुने चकंगु थासय्‌ दथुइ पुलांगु हे गणेद्यः देगः व अन ल्वहंयाम्ह द्यः स्थापना यानातःगु दु । थी थी अवसरय्‌ थन धातुयाम्ह प्यम्ह द्यः ब्वयेगु चलन दु । द्यःने सिजःया पलिंचिनाः दथुइ गजू छुनातःगु दु ।
किंवदन्ती कथं न्हापा थन चकंगु बुँ दुगु अले छकः बुँ पालाच्वंबलय्‌ थन तुयुगु ल्वहंया गणेद्यःआकृति दुगु मूर्ति लुइवं उकियात हे थन देगःकथं स्थापना यानातःगु धइगु धापू दु । थन देगः परिसरय्‌ चैत्य, भगवती, हनुमान व शिवलिङ्ग दु ।
थ्व देगः वि.सं. १७५०य्‌ स्थापना जुइधुंकूगु अभिलेख दु । अथेसां वि.सं. १९११य्‌ पृथ्वी वीरविक्रम शाहं थ्व देगः छगलं सिजलं भुनाबिउगु खः । थन जीर्णोद्धार यानाः जुुजुया काय दत धइगु खँ जुइवं आः नं निःसन्तानतय्‌सं थन पुजा यातकि सन्तान दइ धइगु विश्वास दु । वयां लिपा नं थन तःकः हे जीर्णोद्धार व विकास जुल । थुम्ह गणेद्यःयात तिंख्यलय्‌ च्वंम्ह फिब्व अजिमाया काय धाइ । पाहांचःह्रेबलय्‌ थुम्ह गणेद्यःया नं खः जात्रा जुइ । अथे हे चथाःबलय्‌ थन तःधंगु पुजाआजा सहितया मेला जुइ ।

कागेश्वर देगः
येँ लाय्‌कुलिइ कोटिलिङ्गेश्वर देगःया खवय्‌ कागेश्वर देगः दु । नितँजाःगु फःया द्यःने दयेकातःगु थ्व देगः परम्परागत नेपाली प्यागोडा शैली व शिखर शैलीया मिश्रण खः । न्हापांगु तल्ला प्यखेरं थां तयाः प्यागोडा देगः थें दयेकातःगु दु । तर थन द्यः मदु । तस्वाःगु स्वाहाने गयाः थहां वनेवं च्वय्‌या तँय्‌ शिवलिङ्ग दु । थन प्यखेरं खुल्लागु लुखा तयाः चायेकातःगु दु, पिने प्यखेरं बरण्डां चाःहीकातःगु दु । थ्वयां च्वय्‌ शिखर शैली थें तजायेक दनाः गजू तयातःगु दु ।
थ्व देगः वि.सं. १७११य्‌ लानि भुवनलक्ष्मीं थः दयेकूगु जुयाः थुकियात न्हापा भूवनलक्ष्मीश्वर धाइगु खः । लिपा जक कागेश्वर धकाः नांजाःगु खः । वि.सं. १९९० या भुखाचं दुनेवं जीर्णोद्धार जूगु खःसा हानं वि.सं. २०७२ या भुखाचं क्षति जुइवं अमेरिकी दुतावासया ग्वाहालिं थुकिया हानं ल्ह्वनेज्या जूगु खः ।

कालमोचन घाट
त्रिपुरेश्वर देगःनिसें बागमति ताँ तक खुसि सिथय्‌ ताःहाकयेक घाट दयेकातःगु दु, थुकियात कालमोचन घाट धाइ । थ्व बागमति व तुखुचा खुसिया संगम नं खः । थन झ्वःलिक झिगः स्वयां मल्याक थीथी द्यःपिनिगु चिग्वःगु तग्वःगु देगः दु । अथे हे थीथी द्यःया मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु । थन तःगू शिवलिङ्ग, गणेद्यः, महिषासुरमर्दिनी, महाकाल, हनुमान व कैलाशया लिसें स्तुप छगः नं दु ।
थन हे सीपिं मनूतय्‌गु अन्तिम संस्कार यायेगु कथं तःगू मछि घाट व तुंगः व खुसिइ वनेत अःपुकेत ल्वहंया तगिं नं दयेकातःगु दु । थुकिया निर्माण झिंगुंगूगु शताब्दीया थीथी इलय्‌ जूगु खनेदु ।
व बाहेक थ्व थासय्‌ जुजुखलःपिं सुं मंतकि अन्तिम संस्कार यानाः थन काट्टो नकेगु धकाः विशेष पुजा यानाः विशेष बम्र्हूयात खाद्यान्न ज्वरे यानाः नकी । उकी जुजुया अस्तिया चुं नं तयाः नकी धकाः धायेगु चलन दु । अले वयात थनं किसिम्हय्‌ गयेकाः बागमति पारीतक दरबारया कर्मचारीत वनाः तःवनेमाः ।

कालीघाट दक्षिणकाली देगः
भगवतेश्वर स्वयां भचा पूर्व कालीघाटय्‌ दक्षिणकालीया देगः दु । थ्व देगः दुगुलिं हे थ्व घाटयात कालीघाट धाःगु जुइफु ।
झ्वःलाक थज्याःगु हे ल्वहंया चिचिग्वःगु तःगः देगः दुथाय्‌ थ्व नं अथे हे खनेदु । तर थ्व घाटया झ्वलय्‌ हे शाक्त देवदेवीपिनिगु देगः मदुथाय्‌ थुकिया बिस्कं महत्व दु । ल्वहंया देगः, ल्वहंया लुखा अले उकिया च्वय्‌ ल्वहंया हे तोलं तयातःगु दु । दुने चिकीधीम्ह कालीया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थ्व देगःया छुं अभिलेख खनेमदुनि, अय्‌सां थ्व नीगूगु शताब्दीया देगः धकाः अनुमान यानातःगु दु ।

कुमार देगः
येँ न्हूघः व जैसिदेवलया न्ह्यःने कुमारया देगः दु । स्वनिगलय्‌ हे तसकं म्हो जक दइगु कुमारया देगः जूगुलिं थुकिया विशेष महत्व दु । स्वयेबलय्‌ साधारण छतँ जाःगु देगलय्‌ सिथिनखःकुन्हु जात्रा जुइ । न्हापालिपा सिथिकुमार गुथिया मूनायः कृष्णदास श्रेष्ठया छेँय्‌ तयातःगु कुमारया सिँयाम्ह म्हय्‌खा गयाच्वंगु मूर्तियात सिथिनखःकुन्हु थन हयाः न्हवं यानाः जात्रा यायेगु चलन दु । थ्व जात्राय्‌ थसि व बलम्बुयापिं तकं ब्वति कायेत वइ । थ्व द्यः व देगःया ऐतिहासिकताबारे छुं अभिलेख खनेमदु ।

कृष्णगोपाल देगः
हिरण्य हेम नारायण देगःया लिक्क दक्षिण पूर्वपाखे वर्गाकार चुक सहितया कृष्णगोपाल देगः दु । स्वतँजाः अप्पा व ल्वहंया फःया द्यःने ल्वहं व अप्पाया वर्गाकार देगः दु । पूर्वपाखे स्वाहाने व मूलुखा दु । लुखा ल्वहंया अले च्वय्‌ छेपु दुगु तोलं दु ।
तुयुगु बज्रया प्लास्टर यानातःगु देगः दुने कृष्णया मूर्ति दु । कार्नेसय्‌ रतिक्रियाया चित्र कियातःगु दु । वयां च्वय्‌ गं बांलूगु पौ तयाः उकिया द्यःने गजू छुनातःगु दु ।

कोटिलिङ्गेश्वर महाद्यःया देगः
येँ लाय्‌कू महाविष्णुया देग स्वयां दक्षिणय्‌ कोटिलिङ्गेश्वरया देगः दु । लाय्‌कू लागाया मेमेगु देगः स्वयाः पाक्क थ्व ल्वहंया शिखर शैलीया देगः खः । ल्वहंया न्यातँ जाःगु फःया द्यःने ल्वहंया हे प्यखेरं तोलं दुगु लुखा दु । उकिसनं मूलुखाया दक्षिणपाखे मेगु छगू बरण्डा थें पिकयातःगु दु । दुने चतुर्मुख शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । थ्व देगः वि.संं. १७४६य्‌ दयेकूगु धयागु अभिलेख दु ।

कंग अजिमा (कंकेश्वरी) देगः
येँ मरुहितिं दल्लु वनेगु लँय्‌ विष्णुमति सिथय्‌ कंग अजिमाया देगः दु । येँया रक्षाया निंतिं स्थापना यानातःपिं मातृका मध्ये छम्ह कंग वा कंकेश्वरी खः । जमिनया तःलय्‌ हे प्यखेरं झ्याः चाःगु व छखे तद्वाःगु लुखा दु । लुखाया निखे निम्ह निम्ह ल्वहंया सिंह व छज्वः ध्वाँय्‌ दु । अथे हे जवंखवं निगः गं यखानातःगु दु । थ्व देगः कंकेश्वरी वा चामुण्डायागु धाःसां दुने छुं द्यःया मूर्ति मदु । चाकःलिं शिला जक तयातःगु दु । बरु दथुइ धाःसा कलात्मक ध्वाखा थें दयेकाः निखेरं अष्टमातृकापिनिगु मूर्तिं छाय्‌पियातःगु दु । स्वतँजाःगु प्यागोडा शैलीया देगलय्‌ स्वतँय्‌ नं लीपौ छुनातःगु दु । निगू पताः क्वसायेकाः द्यःने गजू छुनातःगु दु । विशेष यानाः क्वःनेया नेवाःतय्‌सं अतिकं हनाः थन पुज्याइ । थ्व द्यःयाथाय्‌ मोहनि व पाहांचःह्रेबलय्‌ जात्रा जुइ । पाहांचःह्रेबलय्‌ वतु व तेबहाः अजिमालिसे कंग अजिमा द्यःया खः ल्वाकी । उकिया लिसें थ्व देगःया परिसरय्‌ चीभाः, गणेद्यः, दुर्गा व मेमेपिं द्यःपिनिगु मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु । थन च्वंगु सतलय्‌ यंलाज्वःछि भजन याइ ।

गुह्येश्वरी देगः
पशुपति क्षेत्रया मेगु महत्वपूर्ण देगः गुह्येश्वरी खः । येँ महानगरपालिका वडा नं ८ दुने बागमति खुसिया दक्षिण सिथय्‌ थ्व देगः दु । जमिन स्वयां भचा च्वय्‌ जंगलया क्वय्‌ पीठ संरचनाया देगः चाकःलिं वहलं सियातःगु पातां भुनातःगु कलात्मक थ्व देगःया पौ मदु । बरु स्वतँ जाःगु पौ थज्याःगु बुट्टा तयाः उकिया द्यःने प्यम्ह नागं ज्वंकातःगु इलां दु । दुने द्यः धकाः न्ह्याबलें लः जायाच्वनीगु गाः छगाः दु, उकियात लीयागु च्याहः दुगु पलेस्वांया पुष्पकेशर थें च्वंक छाय्‌पियातःगु दु । उकिया द्यःने कलश बांलूगु पुसां त्वपुयातःगु दु । थ्व हे कुण्डयात गुह्यश्वरीया प्रतीक धकाः पुज्यायेगु यानावयाच्वंगु दु । देगःया छखे कलात्मक नेवाः शैलीया सतः दुसा मेखे ततःजाःगु राणाशैलीया सतः दु ।
गुह्येश्वरी पीठयात हिन्दु व बौद्धतय्‌सं बिस्कं बिस्कं कथं पुज्याइ । हिन्दु वा शाक्त मत कथं स्कन्दपुराणया हिमवत्खण्ड (नेपाल महात्म्य) कथं सतीदेवीया गुह्यअङ्ग कुतुं वनाः थ्व पीठ उत्पत्ति जूगु धाइ । भगवती गुह्येश्वरीयात नीलवर्ण, नीलाम्बर स्वरूपय्‌ अले कलशया प्रतीकात्मक प्रतिबिम्बय्‌ पुज्याइ । मेखे नेवाः बौद्धतय्‌सं थ्व द्यःयात स्वरूपविहीन स्वरूप वा नैरात्मा देवीकथं नं पुजा याः ।
थ्व देगःयात थ्व रुपय्‌ गबलय्‌ दयेकल धइगु धाःसा स्पष्ट मदु । न्हापा जलमग्न जुयाच्वंगु थ्व थाय्‌यात जुजु प्रताप मल्लया पालय्‌ ने.सं. ७६२ इ तान्त्रिक नरसिंह ठाकुरं दर्शन याःगु धाइ । अले लम्बकर्ण भट्टं थुकिया निर्माण यात । अथे हे भाषा वंशावलीकथं सुं बोदेय्‌ अथवा खोनाया साय्‌मिं थन दर्शन याःगु उल्लेख दु । वि.सं. १९६५ इ प्रधानमन्त्री चन्द्र शमशेरं थन बेलायती टायल तिकाः जीर्णोद्धार यात । ९० सालया भुखाचं थन छुं क्षति मजू । लिपा वि.सं. २०११ व २०१६ सालं जुजु महेन्द्रं थन जीर्णोद्धार यात ।
दँय्‌दसं मंसिर कृष्णपक्ष नवमि व दसमिकुन्हु गुह्येश्वरीया जात्रा जुइ । अथे हे मोहनिबलय्‌ नवरात्री कथं नं थन तीर्थाटन वनेगु याइ ।

गोफः भगवती देगः
येँ लगं व टेकुया दथुइ लाःगु गोफः त्वालय्‌ भगवतीया देगः दु । उकियात पलाञ्चोक भगवती धायेगु याः । दुने झिंच्याका ल्हाः दुम्ह महिषासुरमर्दिनीया मूर्ति दु । थ्व देगः गुबलय्‌ दयेकूगु धयागु सीमदुनि तर थन दुगु तोलं वि.सं. १८८५य्‌ छानातःगु प्रमाण दु । न्हापा थुकिया जीर्णोद्धार वि.सं. १९७० इ जूगु खः । वि.सं. १९७५ तक छतँजाः आँय्‌पापौ साधारण खनेदुगु थ्व देगः आः जीर्णोद्धार यानाः कलात्मक नितँजाः व सिजःपौ तयातःगु दु । अथे हे नयागु बार व रेलिङ खापा तयाः सुरक्षित यानातःगु दु ।

गोरखनाथ देगः
थापाथलीया बागमति खुसि सिथय्‌ तर यल वनेगु ताँया मेगु सिथय्‌ प्रसूति गृह वनेगु कुंचाय्‌ गोरखनाथया देगः दु । लँसिथय्‌ भचा गालय्‌ थन गोरखनाथया शिखर शैलीइ देगः दनातःगु दु । ल्वहं व अप्पाया फःया द्यःने साधारण लुखा व झ्याः दु । दुने गोरखनाथया ल्वहंया मूर्तिया लिसें पादुका व मेमेगु मूर्ति दु । नितँजाः थें च्वंक दयेकातःगु थ्व देगःया च्वय्‌या तल्लाय्‌ प्यकुनय्‌ चिचिग्वःगु देगःचा तयाः दथुइ ताःहाकः यानाः द्यःने गजू छुनातःगु दु । लिसें शिव व मेमेपिं द्यःया नं चिचीग्वःगु पाञ्चायन द्यःया देगः दु । देगः गबलय्‌ दयेकूगु धइगु अभिलेख मदुसां थुकिया जीर्णोद्धार वि.सं. १९६७य्‌ जूगु खः । अथे हे वि.सं. २०७२ या या भुखाचं नं थ्व क्षति जुयाः हानं जीर्णोद्धार जूगु दु ।

चिकंअत गणेद्यः देगः
येँ महाबौद्धं सबलबहाः वनेगु लँया दुवातय्‌ दथुइ लाक छतँ जाःगु गणेद्यःया देगः दु । तजाःगु स्वदुवाः लुखा अले स्वदुवालय्‌ नं तोलं दुगु देगः बिस्कं खनेदु । दथुया तोलनय्‌ गणेद्यः अले जवय्‌ खवय्‌या तोलनय्‌ भगवती व महाकालया मूर्ति कियातःगु दु । त्वानाःसिँइ देवदेवीपिं व शार्दुलया मूर्ति खनेदु । अथे हे च्वय्‌ न्यागः गजू नं आकर्षक जू । दुने दथुइ गणेद्यःया लिसें भगवती, महाकाल, शिव पार्वती व लक्ष्मीनारायणया नं मूर्ति दु । थ्व देगःया निर्माण मिति सीमदु, तर थन वि.सं. १८८०या अभिलेख लूगु दु ।

चिकंमुगः नारायण देगः
चिकंमुगःया लँसिथय्‌ गल्लिइ दुहां वनेथाय्‌ स्वतँ जाःगु नारायण देगः दु । फः थकयाः कलात्मक लुखा दुने द्यः स्थापना यानातःगु दु । मू द्यः नारायण खःसां थन पाञ्चायन पुचलय्‌ लाःपिं द्यःपिनिगु मूर्ति तयातःगु दु । तोलं मदु वा मदयेधुंकल । सामान्य कलात्मक त्वानाःसिँ तयाः स्वतँ आँय्‌पापौ तयाः उकिया द्यःने गजू छुनातःगु दु । देगः गबलय्‌ दयेकूगु धयागु अभिलेख मदुसां अन दुपिं द्यःपिं मध्ये गुलिं झिंच्यागूगु शताब्दीया सुरुइ जुजु भूपतिन्द्र मल्लया पालय्‌ स्थापना यानातःगु खनेदु ।

चिकंमुगः हरिशंकर देगः
चिकंमुगलं भिंद्यःयाथाय्‌ वनेगु गल्लिया दुवातय्‌ हरिशंकरया देगः दु । थ्व बँ स्वयाः तजाःगु दबूया न्ह्यःने नितँ जाःगु प्यागोडा शैलीया देगः खः । जवय्‌ खवय्‌ संझ्याः दथुइ कलात्मक लुखा व द्यःने तोलं दुगु थ्व देगः दुने अर्धनारीश्वरया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थुकिया देवदेवीपिनिगु मूर्ति कियातःगु त्वानाःसिँ आकर्षक व सुन्दर खनेदु । लुयावःगु अभिलेखकथं थ्व देगः वि.सं. १६३७ य्‌ दयेकूगु खनेदु ।

छत्रपाति कृष्ण देगः
येँ छत्रपातिं पकनाजोल वनेगु लँय्‌ कृष्ण देगः दु । सिँया लुखाय्‌ ल्वहंया तोलं तयातःगु दु । दुने रुक्मणी व सत्यभामाया लिसें जया, विजया व गरुडया दथुइ च्वनाच्वंम्ह कृष्णया मूर्ति दु । थुकियात चन्द्रप्रभा पाँडें दयेकेबिउगु खनेदु ।

छत्रपाति भगवती देगः
छत्रपातिया लिक्क अप्पां दनातःगु भगवतीया देगः दु । छतँजाःगु थ्व देगःया लुखाय्‌ छेपु बुट्टा दुगु ल्वहंया तोलं दु । वि.सं. १८४८य्‌ दयेकूगु थ्व देगलय्‌ महिषासुरमर्दिनी, सरस्वती, महाकाल, गणेद्यः, गरुड नारायणया लिसें अष्टमातृकाया नं मूर्ति तयातःगु दु ।
थन दुगु अभिलेख कथं थुकिया निर्माण चन्द्रप्रभा पाँडें याःगु खः, अले थुकिया आयस्ताया लागि जग्गा तकं तयातःगु धइगु अभिलेख दु ।

छत्रपाति श्वेत गणेद्यः देगः
येँ छत्रपातिया लँसिथय्‌ चिग्वःगु गणेद्यः देगः दु । थ्व द्यःयात श्वेत गणेद्यः धाइ । थुकिया लुखा भचा कलात्मक खनेदु अले उकिया तोलनय्‌ गणेद्यःया मूर्ति कियातःगु दु । थन दुने धाःसा बुद्धया मूर्ति लिक्कसं स्यनेधुंकूगु चीभाःया छुं अवशेष ल्यनाच्वंगु तयातःगु दु ।

जङ्ग हिरण्य हेम नारायण देगः
कालमोचन घाटया लिक्क बागमति व तुखुचा खुसि ल्वाकज्याइथाय्‌ च्वंगु तग्वःगु तुयुगु देगः जङ्ग हिरण्य हेम नारायणया देगः खः । थ्व शाहकालया वास्तुकलाया छगू तःजिगु नमुना खः । स्वतँजाः अप्पा व ल्वहंया तँया द्यःने तग्वःगु वर्गाकार देगः दयेकातःगु दु । पूर्वपाखे थहां वनेगु ल्वहंया स्वाहाने दु । तद्वाःगु लुखाया जःखः निपाः झ्याः दु, वयां च्वय्‌ मेगु हे तल्ला थें च्वंक तयाः अन स्वपाः झ्याः दु । थज्याःगु लुखा प्यखेरं दु । दुने सत्यनारायणया धलौटया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु ।
च्वय्‌या तल्ला प्यखेरं बुर्जा पिकयातःगु दुसा प्यकुनय्‌ ततःधीपिं ब्वइपिं सिंहया धलौटया मूर्ति दु । वयां च्वय्‌ प्यखेरं चिचीग्वःगु देगः दयेकाः दथुइ गुम्बजया पौ तयाः द्यःने नागं कुइकातःगु गजू तयातःगु दु । समग्रय्‌ देगलय्‌ मुगल शैलीया प्रभाव खनेदु ।
देगःया चाकःलिं प्यंगः च्यासिं लूगु व निगः प्यकुं लूगु यानाः खुगः देगः दयेकाः थीथी द्यःपिं स्थापना यानातःगु दु । अथे हे देगःया पूर्वय्‌ गरुडया कँय्‌या मूर्ति दु, अथे हे ल्वहंया थांया द्यःने जंगबहादुरया नं सालिक दु । राणाकालया दकलय्‌ भव्य देगः मध्ये थ्व नं छगः खः । थ्व राणा प्रधानमन्त्री जंगबहादुर राणां थः कलाःपिं हिरण्य व हेमया नां क्वकयाः थः सत्ताय्‌ वनेत थम्हं यानागु हत्याया पापमोचन यायेत सन् १८७४ य्‌ दयेकूगु खः । सन् १९३४या भुखाचं थुकिइ क्षति जुइवं जीर्णोद्धार जूगु खःसा सन् २०१५ या भुखाचं हानं क्षति यायेवं थुकिया जीर्णोद्धार जूगु दु । थुकिया चाकःलिं खुकुं लुइकाः नितँ जाःगु सतः दयेकातःगु खः । उकी मध्ये उत्तर पश्चिमया सतः त्रिपुरेश्वर थापाथलीया लँ तब्या याःबलय्‌ न्हंगु खनेदु ।

जमल भैरव देगः
जमलय्‌ न्हूपुखूया उत्तरपश्चिम कुनय्‌ भैरव देगः दु । न्हूपुखूया प्यंगू कुनय्‌ दुगु देगः मध्ये छगः थ्व खः । थुकियात शक्ति भैरव नं धाइ । अप्पां दनाः बज्र पानातःगु थ्व देगः सामान्यकथं बांलाः । अले थुकिया पौ मेमेगु देगः स्वयां पाः । पौया द्यःने गुम्बज पिकयाः द्यःने मेगु गुम्बज तयाः जक उकिया द्यःने गजू तयातःगु दु । दुने भैरवया मूर्ति दु ।
थुगु देगः प्रताप मल्लं वि.सं. १६७० इ न्हूपुखू दयेकेगु झ्वलय्‌ स्थापना यानातःगु धाइ, तर थ्व देगः दयेकेत धाःसा राणाकालया वास्तुकलायात नालातःगु दु । थ्व ल्याखं थ्व देगः नं भुखाचं दुनेवं न्हूकथं जीर्णोद्धार यानातःगु धकाः अनुमान यायेछिं । थ्व देगः रानीपुखूया कुंचाय्‌ हे मलाःगुलिं लँ तब्या यायेगु झ्वलय्‌ थुकियात चीकाः थुखे तःगु जुइफु धायेछिं । आः थुकिया लिक्क ओभरहेड ब्रिज दयेकूगुलिं थन वये–वने याये मछिं, अले सफासुग्घरया नं अभाव दु ।

जोर गणेद्यः देगः
ओमबहाः त्वालय्‌ मेथाय्‌ गनं मदुथेंज्याःगु जोरगणेद्यःया देगः दु । लँसिथय्‌ लाःगु प्यागोडा शैलीया नितँ जाःगु देगः कलात्मक खनेदु । निम्ह सिंह निखे द्वारपाल जुयाच्वंगु देगलय्‌ सिँयागु कलात्मक लुखा व कलात्मक तोलं दु । देगः छगः हे दुने छगू हे तोलं दु । अन द्यःया आकार मतसे खड्ग जक तयातःगु दु । अथेसां निम्ह गणेद्यः झ्वःलाक स्थापना यानातःगु दु । उकी मध्ये छम्ह दनाच्वंम्ह व मेम्ह फ्यतुनाच्वंम्ह खः ।
ओमबहालय्‌ न्ह्यागु छगू जूसां निता वा निकः जुइ धायेगु चलन दु । मनू नं सुं सितकि याकनं हे मेम्ह नं सी धयागु तकं विश्वास दु । अथे जुयाः थन छगः देगलय्‌ निम्ह गणेद्यःया स्थापना यानातःगु धयागु धापू दु ।
थन विशेष यानाः भाद्रशुक्ल चतुर्थीकुन्हु पुजा जुइ । थुकिया निर्माण गबलय्‌ जूगु धयागु यकिन मदुसां थन १८३८ या अभिलेख लूगु दु ।
देगःया जवंखवं सतः दु । जवय्‌ च्वंगु सतलय्‌ झ्वःलिक सरस्वती, तारा, महाकाल, षडक्षरी, बुद्ध, बलभद्र व वज्रपाणीपिनिगु नं मूर्ति तयातःगुलिं थ्व थाय्‌ हिन्दु व बौद्धतय्‌गु मंकाः धार्मिक केन्द्र जुयाच्वंगु दु ।

ज्वरेश्वर महाद्यः देगः
चिकंमुगलय्‌ न्हूकथंयागु महाद्यःया देगः छगः दु । प्यंगःथांया बलय्‌ खुल्लागु मुगल शैलीया थ्व देगलय्‌ आः प्लास्टर यानातःगु दु । देगः गबलय्‌ दयेकूगु धइगु अभिलेख खनेमदु । थौंकन्हय्‌ अन त्वालय्‌ सुयां ज्वर वलकि थन द्यःयाथाय्‌ पुज्यायेवं लनी धइगु विश्वास दु, उकिं थ्व द्यःया नां हे ज्वरेश्वर जूगु खः ।

झिंखुका ल्हाः दुम्ह गणेद्यः देगः
येँया भ्वँताहितिं रत्नपार्क वयेथाय्‌ न्हूपुखूया दक्षिण पश्चिम कुनय्‌ गणेद्यःया देगः दु । तजाःगु फःया द्यःने ल्वहं व अप्पां दनाः द्यःने बज्र पानातःगु दु । दुने झिंखुका ल्हाः दुम्ह शक्तिसिद्धीसहित दनाच्वंम्ह गणेद्यःया मूर्ति दु । उकिं थ्व द्यःयात सोह्रहाते गणेद्यः नं धाइ ।
द्यःया आयस्ता दुगुलिं जुइ, थन नियमित पुजाआजा नं जुइ । अथे हे देगःया पिने नं दुने नं मार्बल लानाः भिंकातःगु दु । चाकःलिं बार तयाः सुरक्षा बियातःगु दु ।
थुगु देगः प्रताप मल्लं १६७० इ न्हूपुखू दयेकेगु झ्वलय्‌ स्थापना यानातःगु धाइ, तर सन् १९३४या भुखाचं दुनेवं न्हूकथं जीर्णोद्धार यानातःगु अनुमान यायेछिं । थ्व देगः न्हूपुखूया कुंचाय्‌ मलाःगुलिं लँ तब्या यायेगु झ्वलय्‌ थुकियात चीकूगु अनुमान यायेछिं ।

तलेजु भवानी देगः
येँ देय्‌या हे दकलय्‌ तग्वःगु तलेजु देगः येँलाय्‌कूया छगू महत्वपूर्ण ब्व खः । तलेजु भवानीया नामय्‌ जुजु महिन्द्र मल्लं थ्व देगः सन् १५६४ य्‌ दयेकेबिउगु खः । तलेजु धयाम्ह मल्ल जुजुपिंसं झिंप्यंगूगु शताब्दीइ दक्षिण नेपालं थन हःगु धाइ, अले वयात मल्ल जुजुपिनि कुलद्यःकथं कायेगु याः । अथे जुयाः स्वनिगः स्वंगू राज्य जुइवं स्वगुंलिं लाय्‌कूया दुने बिस्कं बिस्कं हे तलेजु देगः दयेकातःगु दु । उकी मध्ये ख्वपया तलेजु दकलय्‌ पुलांगु धाइ ।
मखं तारिणी बहाःया क्वय्‌ त्रिशूल चुकय्‌ झिंनितँ ततःजाःगु यन्त्राकार फःया द्यःने थ्व देगः दनातःगु दु । न्हापा थ्व देगः येँया हे दकलय्‌ तजाःगु संरचना, अले थुकिया निर्माता जुजु महिन्द्र मल्ल तसकं प्रजापालक जुयाः थन वनाः देसय्‌ दक्व छेँया भौप्वालं कुँ वः लाकि मवः, अर्थात् दक्व छेँय्‌ जा थुयाच्वंगु दु लाकि मदु स्वयाः जक थम्हं जा नयेगु याइम्ह धयागु कथन नं दु । अथे जुयाः यक्व लिपा तक थ्व देगः स्वयाः तजाः जुइक सुनांनं देगः वा छेँ दनेमदु धयागु नियम दयाच्वंगु खः ।
देगःया प्यखें कलात्मक लुखा, झ्याः व तोलं दुसा स्वाहाने दुपाखे (पश्चिमपाखे)या लुखा पुजा व दर्शनया लागि जक चाली ।
अथे हे देगः दयेकूबलय्‌ तान्त्रिक साधना यानाः पुजा याःबलय्‌ तलेजु माजु स्वयम् भम्बः जुयाः थन दुने च्वंगु धाइ । देगलय्‌ मूद्यःया रुप गथे च्वं धयागु गोप्य तयातःगु दु । थन राजोपाध्याय व कर्माचार्य पुजारीपिंसं बिस्कं बिस्कं पुज्याइ । व बाहेक थन राजभण्डारी, प्रधान, सुवाल, सिं, बज्राचार्य, राजोपाध्याय, खड्गी, महर्जन व परियारपिं थीथी ज्या यायेत वनेदु । मानन्धरतय्‌सं चिकं तयाः पुजा यायेदु । दछिया दुने थन ७५ गू तःधंगु व २४ गू चीधंगु पर्वपुजा जुइ । अथेखःसां आःया थुकिया स्वरुप धयागु जुजु प्रताप मल्लं दयेकूकथं दु धकाः धयातःगु दु ।
देगःया चाकःलिं चिचीग्वःगु तर काष्ठकलां जाःगु नितँ जाःगु झिंनिगः प्यागोडा देगः दयेकातःगु दु । उकी गुगुंलिइ हिन्दू द्यः स्थापना यानातःगु दुसा गुलिं खाली जुयाच्वंगु दु । उकियात कचा देगः धाइ ।
मोहनिबलय्‌ थ्व द्यःयात कोतछेँय्‌ सालाकाइ अले राणाकालनिसें अन ५४म्ह म्येय्‌ व ५४ म्ह दुगुचा सरकारया पाखें हे बलि बीगु चलन न्ह्याकाच्वंगु दु । कुमारीयात तलेजु भवानीया म्वाःम्ह मनूया प्रतीक कथं काइ । थ्व देगः दछिया छकः मोहनिया स्याक्वत्याक्वकुन्हु जक सर्वसाधारणया निंतिं चाली । वि.सं. २०७२ या भुखाचं थुकी तःधंगु क्षति मयाःसां हानं थुकिया जीर्णोद्धार क्वचायेके धुंकूगु दु ।

तानाद्यः (तारिणीदेवी)
मखंगल्लिं मखनय्‌ जुकेथाय्‌ तलेजु देगःया उत्तरपूर्वी कुनय्‌ दुने तारिणी बहाः दु । बोलिचालि भासं तानाद्यः नं धाइगु थ्व थाय्‌यात बहाः धयातःसां थन दुर्गाया देगः खः । छतँ जाः जुयाः ताःहाकःगु देगलय्‌ दथुइ लुखाया जवय्‌ खवय्‌ ल्वहंया सिंह छज्वः दुसा लुखाक्वय्‌ कलात्मक तोलं दु, मेमेपिं मातृका द्यःपिनिगु दथुइ दुर्गाया मूर्ति दथुइ लाकातःगु दु ।
जवय्‌ खवय्‌ छज्वः चिपाःगु व छज्वः तपाःगु तिकिझ्याः दु । देगः दुने दुर्गाया रुप मदुगु मूर्तिया लिसें गरुड नारायण, लक्ष्मी गरुड इत्यादिया न्हूगु पुलांगु मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । च्वय्‌ पौ दिकेत तयातःगु त्वानाःसिँइ थीथी मातृका द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । लीपौया द्यःने झ्वःलाक न्यागः गजू छुनातःगु दु । थ्व देगः गबलय्‌ दयेकूगु धइगु अभिलेख मदुसां थ्व देगः थनया तलेजु भवानीया देगः स्वयाः पुलांगु अले जुजु महिन्द्र मल्लं थन पुज्यानाः जक तलेजुया देगः दयेकूगु धइगु कथन दु ।

तिंख्यः जगन्नाथ देगः
येँया चीधंगु तिंख्यःलिक्क भद्रबन्दीगृह वनेथाय्‌ जगन्नाथ द्यःया देगः दु । थ्व द्यःया देगः निर्माण झिंच्यागूगु शताब्दीइ जूगु धयातःसां मिति स्पष्ट मजू । तजाःथाय्‌ ल्वहंया प्यतँ जाःया फः थकयाः उकिया द्यःने देगः दयेकातःगु दु । प्यखेरं थां थनाः दुने देगः दयेकातःगु दुसा वयां च्वय्‌ नेवाःपहः हे वयेक आँय्‌पापौ पिकयातःगु दु । वयां च्वय्‌या तल्लाय्‌ लुखा चायेकेमजिउगु बुट्टा पिकयातःगु दु । वयां च्वय्‌ तग्वःगु गुम्बज दयेकाः द्यःने नेवाःपहःया गजू छुनातःगु दु । नेवाः व राजपूत शैलीया मिश्रण थ्व देगलय्‌ खनेदु ।
जगन्नाथयात विष्णुया स्वरुप धाइ । स्वनिगःया संस्कृतिइ उलि हनामतःम्ह जगन्नाथ द्यःया देगः स्वनिगलय्‌ यक्व मदु । थ्व देगःयात जुजु रणबहादुर शाहं जातप्रथा उन्मूलन यायेगुया प्रतीककथं दयेकूगु धाइ । उकिं थन इलय्‌ब्यलय्‌ जातया वर्गीकरण मयासे वक्वसित जा हे प्रसाद इनेगु चलन दु ।

स्वधाःहिति (तीनधारा) भैरव
जमल स्वधाःहिति अर्थात् तीनधाराया कुनय्‌ वा न्हूपुखूया उत्तरपूर्व कुनय्‌ भैरवद्यःया देगः दु । थ्व देगः ल्वहं व अप्पां दनाः बज्र पानातःगु दु । देगः नितँजाः फःया द्यःने दनातःगु दु । थन दुने भैरवया मूर्ति दु । थ्व देगः आः त्रिचन्द्र कलेज दुने लाःगुलिं थन सामान्य मनूत न्ह्याबलें वये–वने याये मछिं । अथे हे थुकिया संरक्षण नं बांलाक जुयाच्वंगु खनेमदु । थुगु देगः प्रताप मल्लं वि.सं. १६७० इ न्हूपुखू दयेकेगु झ्वलय्‌ स्थापना यानातःगु धाइ, तर थ्व देगः धाःसा राणाकालया वास्तुकला नालाः दयेकातःगु दु । थ्व ल्याखं थ्व देगः नं भुखाचं दुनेवं न्हूकथं जीर्णोद्धार यानातःगु अनुमान यायेछिं ।

तेबहाः लुमधि अजिमा द्यःछेँ
तेबहाःया दथुइ लुमधि अजिमा द्यःया द्यःछेँ दु । नितँ जाःगु आवासीय छेँ थें च्वंगु थ्व द्यःछेँया छेलिइ दलान पिकयातःगु दु । मातनय्‌ स्वपाः तिकिझ्याः दुगुलिइ दथुया झ्याः कलात्मक व लीपातां भुनातःगु दु । आँय्‌पापौया द्यःने गजू छुनातःगु दु । दुने मातनय्‌ झ्वःलिक गंछिंद्यः दु । थन मोहनि पाहांचःह्रेबलय्‌ जक चाली, अले स्थानीय मनूत द्यः पुज्याः वइ ।

तंलाछि गणेद्यः देगः
तंलाछि लँसिथय्‌ चिकीचाग्वःगु गणेद्यः देगः दु । न्ह्यःने खुल्लागु अले पुलांपहःगु पौ दुगु थ्व देगलय्‌ सरस्वती व महाकालया मूर्ति नं थापना यानातःगु दु । थ्व द्यःयात म्हय्‌पि अजिमालिसे सम्बन्धित धाइ । थ्व देगः गबलय्‌ स्थापना यानातःगु धइगु अभिलेख मदु ।

तंलाछि विश्वकर्मा देगः
तंलाछिइ निजी चुक दुने छतँ जाःगु विश्वकर्मा देगः दु । थन लीया तोलनय्‌ नं गणेद्यः मूर्ति दु, दुने नं गणेद्यःया हे मूर्ति दु तर दक्वस्यां थुकियात विश्वकर्मा धकाः सम्बोधन याइ । थ्व गबलय्‌ दयेकूगु धयागु सीमदु । थुकिया जीर्णोद्धार १८८० इ व हानं पुनःनिर्माण १९६३ इ जूगु खनेदु ।

त्यंगः गणेद्यः देगः
येँ त्यंगलं छत्रपाति वनेगु लँय्‌ त्यंगः गणेद्यःया नितँ जाःगु देगः दु । थ्व द्यःयात बालकष्ट विनायक व श्वेत गणेद्यः नं धाः । थ्व देगः वि.सं. १६७९य्‌ दयेकूगु खः । थुकिया मूलुखा दथुइ मलासे जवपाखे प्यपुनाच्वंगु दु, अले जवय्‌ छपाः तिकिझ्याः दु । लुखाया तोलनय्‌ शिवया मूर्ति दु, दुने चिग्वःगु देगलय्‌ गणेद्यःया तोलं व धातुमूर्ति दु । आः सुरक्षाया निंतिं पिने नया रेलिङया खापा तयातःगु दु । पाहांचःह्रेबलय्‌ त्यंगः गणेद्यःया नं जात्रा याइ ।

त्यःर कमलादि गणेद्यः द्यःछेँ
त्यःरय्‌ कमलादि गणेद्यःया द्यःछेँ दु । लँसिथय्‌ लाःगु, पिनें स्वयेबलय्‌ सामान्य व्यक्तिया निजी छेँ थें च्वंगु थ्व छेँ कमलादि गणेद्यःया द्यःछेँ खः । थनया मातनय्‌ च्वंगु तिकिझ्यालय्‌ गणेद्यःया मूर्ति दुगु कलात्मक तोलं दु । थ्व गणेद्यःया गुथिलिसे स्वाः अले थन व द्यःया थीथी मूर्ति तयातयेगु याइ । थन ल्हुति पुन्हिबलय्‌ जात्रा जुइ ।

त्यःर ज्वालामाइ देगः
असं, ज्याथा व थँहितिया दथुइ लाःगु त्यःर त्वाःया दुवातय्‌ ज्वालामाइयागु स्वतँ जाःगु देगः दु । प्यागोडा शैलीयागु थ्व देगः जमिन स्वयां थकयाः, ल्वहंया फः गयेमायेक दयेकातःगु दु । छज्वः सिंह व ध्वाँय्‌या दथुइ सिँयागु कलात्मक लुखाया द्यःने लीया लुखा व तोलं दु । त्वानाःसिँइ विभिन्न देवदेवीपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । आँय्‌पापौया द्यःने गजू व अनं पताः ब्वयेकातःगु दु । थ्व द्यःयात ज्वलभुलु अजिमा धकाः नं धाः । देगःया वास्तुकला पुलांगु खनेदुसां निर्माण तिथिमिति यकीन मदु । द्यःया नां ज्वालामाइ जूसां थन दुने हरिहरया मूर्ति दु ।

त्यःर इछेँ (लुतिमदु अजिमा द्यःछेँ)
त्यःरया चुकय्‌ दुने लुतिमदु अजिमाया द्यःछेँ दु । स्वयेबलय्‌ सामान्य निजी छेँ थें च्वंसां थुकिया धार्मिक व सांस्कृतिक महत्व यक्व दु । थुकिया मूलुखाय्‌ च्वंगु तोलनय्‌ इन्द्रायणी अजिमाया मूर्ति दु । अथे हे च्वय्‌ च्वंगु कलात्मक तिकिझ्यालय्‌ स्वकुंलाःगु बुट्टा नं दु । बालाचःह्रेबलय्‌ लुतिअजिमाया जात्रा जुइबलय्‌ थन नं पुजा जुइ । थुबलय्‌ थन सम्बन्धित गुथिया गुथियारत उपस्थित नं जुइ ।

त्वरः अजिमा (टुँडालदेवी)
विशालनगर दुने त्वरः अजिमाया देगः दु । थुकियात टुँडाल देवी नं धाइ । भचा पाःलूगु जमिनय्‌ गालय्‌ लाकाः थ्व पीठ देगः निर्माण जुयाच्वंगु दु । प्यखेरं खुल्ला लुखा दुसां मूलुखा पुलांगु व कलात्मक खनेदु । लुखाया द्यःने तोरणय्‌ ल्हाः ब्वयेकाच्वंम्ह व निपा ल्हातिं शंख व चक्र ज्वनातःम्ह वैष्णवी देवी दु । दुने दथुइ मू द्यः व छचाःखेरं मेमेपिं मातृकागणया शिला व मेमेपिं द्यः दु । जात्राया मू दिनय्‌ थन अजिमाया धातुयाम्ह द्यः हयाः छाय्‌पियातइ । देगः स्वतँ जाः, सिजःपौ छुनातःगु दु । साधारण कलात्मक त्वानाःसिँ तयातःगु दु ।
थ्व द्यःया जात्रा ल्हुतिपुन्हिबलय्‌ जुइ । अबलय्‌ थ्व द्यःया खःयात तिसा माले पुखुलिइ यंकाः स्वचाः चाःहीकी । अबलय्‌ हे थन म्वःपताः द्यःया खःयात नं चाःहीकी । थ्व देगःया निर्माण गबलय्‌ जुल धयागु प्रमाणित मजूसां येँय्‌ मेमेपिं मातृकापिनिगु पीठ निर्माण यायेगु झ्वलय्‌ लिच्छवि वा पूर्वमल्लकालय्‌ थुकिया निर्माण जुल धकाः अनुमान यानातःगु दु । अथे हे थन छथाय्‌ अभिलेखय्‌ १३७२ उल्लेख जूगु आधारय्‌ थ्व देगःया निर्माण अबलय्‌ जुइधुंकल धायेफु ।

थँबहीया कामारुकामाक्षदेवी देगः
थँबहीया मूलँपु सिथय्‌लाक झ्वःलिक स्वंगः देगः दुगु मध्ये लँसिथय्‌ लाःगु देगः कामारुकामाक्षदेवीयागु खः । देगः तग्वः मजूसां अनया लुखा इत्यादि कलात्मक जू । आँय्‌पा पौ जूसां व्यवस्थित खनेदु । थनया पौ दिकातइगु त्वानाःसिँइ थीथी देवदेवीपिनिगु मूर्ति कियातःगु खनेदु । थ्व देगः काजी रणध्वज थापा व अमरसिं थापापिंसं दयेकूगु धयागु अनया वि.सं. १८१५या अभिलेखय्‌ न्ह्यथनातःगु दु । थन मोहनि व चिधंगु मोहनि (चैते दशैं)बलय्‌ मेला जुइ ।

थँबहीया दक्षिणकाली देगः
येँ केशरमहलं थँबही वनेगु मूलँपुइ दुगु स्वंगः देगः मध्ये दुनेलाःगुु देगः दक्षिणकालीयागु खः । थनया मूलुखा कलात्मक जू, अले लुखाया च्वय्‌ दक्षिणकाली देवीया मूर्ति दुगु तोलं दु । वथें तुं पौया भार क्वबियाच्वंगु त्वानाःसिँइ नं थीथी देवदेवीपिं व रतिक्रियाया दृश्य क्यनातःगु दु । थ्व देगः वि.सं. १८१५य्‌ काजी रणध्वज थापा व अमरसिं थापापिंसं दयेकूगु खः ।

थँबहीया भगवती देगः
थँबहीया भगवान बहाःया लिक्क छगः चिग्वःगु भगवती देगः दु । जमिन स्वयां भचा थकयाः ल्वहंया देगः थें दयेकाः उकिया द्यःने चकंक ल्वहँतय्‌ महिषासुर मर्दिनीया मूर्ति दयेकातःगु दु, मूर्तियात आः चाकः बियातःगु दु । मूर्तिया च्वय्‌ स्वतँ थें तगिं तगिं दयेकाः द्यःने गजू छुनातःगु दु । थ्व वि.सं. १६८६ इ दयेकूगु खःसा थुकिया जीर्णोद्धार वि.सं. १८८३ इ जुल । थ्व देगःयात विष्णुमति खुसिपारिइ च्वंगु शोभा भगवतीलिसे स्वापू दु धयातःगु दु ।

थँबहीया मनकामना देगः
थँबहिया मूलँपुया सिथय्‌लाक झ्वःलिक स्वंगः देगः दुगु मध्ये दथुइ लाःगु देगः मनकामनायागु खः । तर थन दुने ज्वालामाईया मूर्ति दु । थ्व देगः चिग्वःसां कलात्मकताया ल्याखं सुन्दर खनेदु । नितँजाःगु फःया द्यःने निम्ह सिंहया मूर्ति दथुइ कलात्मक हे लुखा दु, अले लुखाच्वय्‌या तोलं नं बांलाः । स्वतँजालय्‌ नं पौ दिकेत तयातःगु त्वानाःसिँइ थीथी मातृका देवीपिनिगु मूर्ति कियातःगु खनेदु । थन वि.सं. १८१५या अभिलेख दु । अभिलेख कथं थ्व देगः काजी रणध्वज थापा व अमरसिं थापापिंसं दयेकूगु सीदु ।

थँबहीया संकष्टेश्वरी भगवती देगः
थँबहीया लँसिथय्‌ चिग्वःगु भगवतीया देगः दु । थ्व द्यःयात संकष्टेश्वरी भगवती धाइ । भचा न्हू पहः वःगु चिकिचाग्वःगु थ्व देगः तःक्वः जीर्णोद्धार यानाः वा आधुनिकीकरण यानाः थ्व अवस्थाय्‌ वःगु खनेदु । न्हापा देगः चिग्वः जुयाः तःजाः यानाः द्यःने सिजःपौ तयातःगु खःसा आः वयाः देगःयात हे तग्वः यानाः ल्ह्वनातःगु दु । अथे हे लुखापिने गणेद्यः व कुमारया मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु । थन वि.सं. १९६१या अभिलेख तयातःगु दु ।

थाय्‌मदु वास्याःद्यः
येँ थाय्‌मदुं भ्याचाद्यःयाथाय्‌ वनेगु कुनय्‌ वास्याःद्यः दु । थज्याःगु कथंया द्यः स्वनिगलय्‌ लुइके थाकु । थ्व धइगु सतलय्‌ तयातःगु तमागु सिमाया दं खः, थुकिया प्वका उगु सतलं सतकपाखे पिचायाच्वंगु दु । सुयातं वा स्याइबलय्‌ वया नामं थन ध्यबा छानाः उकियात थ्व सिँया प्वकाय्‌ तानाबिल धाःसा लनी धइगु विश्वास दु । थन नेवाः हिन्दु व बौद्धत पुज्यायेत वइ । थ्व देगःया लिउने गज्याःगु धार्मिक दर्शन दु धइगु स्पष्ट मजू । अले थ्व देगः गबलय्‌निसें थन दत धइगु अभिलेख नं मदु ।

थँहितिया नासःद्यः देगः
येँया थँहितिइ च्वंगु चीभाःया उत्तरपाखे नासःद्यःया देगः दु । जवय्‌ खवय्‌ सतः दुगु थ्व देगः छतँजाः । निखे निम्ह ल्वहंयापिं सिंह व ततःपाःगु तिकिझ्याः दुगु लुखाय्‌् कलात्मक तोलं दु । दुने आकार मदुम्ह नासःद्यःया प्रतीक दु । थन वि.सं. १७८९या अभिलेख लुयावःगु जूसां थुकिया स्थापना गबलय्‌ जुल धयागु सीमदु । थन बाजं थाइपिं, म्ये हालीपिं व पुजा याइपिं विशेष यानाः थँहितिया मानन्धरत खः । आः वयाः थुकियात जीर्णोद्धार यानाः नितँजाः यानाः सिजःपौ तयातःगु दु ।

दशैं घर
मोहनिबलय्‌ पुज्याइगु हनुमानध्वाखा दुनेया मूचुकया पूर्वपाखे लिउने छगः न्हूगु छाँटया देगः दु । थुकियात कोतगृह वा दशैंघर धाइ । नितँ जाःगु आधुनिक छेँ थें कःसि पिकयाः उकिया द्यःने मेगु चिग्वःगु देगः थेंज्याःगु आँय्‌पाया पलिं चिनाः उकिया द्यःने गजू छुनातःगु देगःया मौलिक स्वरुप गथे धयागु सीके थाकु । दुने महागौरीया मूर्ति तयातःगु दु अले थन मोहनिबलय्‌ व चैते दशैंबलय्‌ पुजा याइ । खास यानाः थ्व शाह जुजुखलःया मोहनि न्यायेकेत माःगु नःलास्वां पीत दयेकातःगु थाय्‌ खः । थनं हे नःलास्वां नारायणहितिइ छ्वइ, अले जुजुपिंसं जनतायात सिन्हःतिकाः स्वां बी । थुकिया उपयोग हे शाह जुजुपिनिगु ढंगं मोहनिबलय्‌ नःलास्वां पिइत व फुलपाति दुकायेत जक जुइगु जुयाः थ्व देगः शाहकालय्‌ जक दयेकूगु स्पष्ट जू ।

दशैं चोक
दशैंघर दुगु थाय्‌यात दशैं चोक धाइ । थ्व मूचुक, ल्वहंचुक, भण्डारखाल क्यब व त्रिशूलचुकलिसे स्वाः । थन दशैं घर दुगुलिं थुकियात दशैं चोक धाःगु खः । थन ऐतिहासिक कथं छुं खनेमदु अथेसां थन निता खँ दु । न्हापां थन चांगुनारायणं हइगु कलश दिकेगु आसन दु । मेगु तलेजुइ पुज्यायेत माःगु नीलः थनं यंकेमाः ।

दुगंबही गणेद्यः देगः
येँ न्हूसतक ध्वाखाया लिक्क दुगंबही वनेथाय्‌ गणेद्यः देगः दु । थुकियात श्वेत गणेद्यः व व्यापार गणेद्यः नं धाइ । नितँ जाःगु चिग्वःगु प्यागोडा शैलीया थ्व देगः गबलय्‌ दयेकूगु धइगु सीमदु, थन वि.सं. १९६७या जक अभिलेख दु ।
जमिन स्वयां भचा थकयाः फःपिकायाः उकिया द्यःने दयेकातःगु देगलय्‌ छज्वः सिंह, छज्वः ध्वाँय्‌ दु । लुखाया च्वय्‌ कलात्मक तोलं दु । त्वानाःसिँ कलात्मक द्यःपिं कियातःगु दु । न्हापा आँय्‌पा पौ जुयाच्वंगु देगलय्‌ आः सिजःपौ छुनातःगु दु । गजूलिसें पताः क्वसायेकातःगु दु । न्हापा सामान्यकथं जुयाच्वंगु देगलय्‌ आः सिमन्ति व मार्बल तयाः बांलाकातःगु खनेदु । स्थानीय व्यापारीतय्‌सं श्रद्धा तयाः थुकिया जीर्णोद्धार याःगु खनेदु ।

धरहरा कृष्ण देगः
धराहरा लिउनें भोटेबहाः हितिइ पिचाइथाय्‌ तजाःगु कृष्ण देगः दु । न्यातँ जाः ततःजाःगु फः च्वय्‌ थ्व देगः दयेकातःगु दु । प्यखेरं थां धंकाः दुने देगः दयेकातःगु जूसां फः तजाःथें देगः तग्वः मजू । थुकिं देगःया न्हापायागु मौलिक स्वरुप दुनावनाः आः थुकथं दयेकातःगु खनेदु ।

धरहरा तलेजु देगः
धराहरा लिउने भोटेबहाल हितिइ पिचाइथाय्‌ तलेजु देगः दु । लँसिथय्‌ चाकःलिं कलात्मक सतलं चाःहुइकातःगु थ्व देगः नितँ जाः अप्पाया फःया द्यःने दयेकातःगु दु । देगःया स्वरुप स्वयेबलय्‌ मौलिक रुप तसकं तग्वः अले कलात्मक जुइमाः धकाः अन्दाज यायेछिं । तर उगु देगः दुनाः ल्ह्वनेमफयेवं सामान्य ढंगं पाताया पौ छुनाः गजू जक तयातःगु खनेदु । थ्व द्यःयात चुकय्‌ लाकाः चाकःलिं कलात्मक सतलं चाःहुइकातःगु दु । थ्व देगः गबलय्‌ दयेकूगु धइगु अभिलेख मदुसां थन पुजाया व्यवस्था यायेत वि.सं. १८५५ य्‌ गुथि स्वनातःगु अभिलेख लूगु दु ।

धरहरा भगवती देगः
धराहरा स्वयां पश्चिमय्‌ ताहागल्ली व मुस्मांछेँया दथुइ गल्ली दुने भगवती देगः दु । मेमेगु देगः स्वयाः पाक्क थ्व राणाकालीन खःसां च्यासिं लुइक दयेकातःगु दु । छखे छज्वः सिंह दुगु लुखा दुसा मेखे स्वखे नं लुखा छुनातःगु दु । अप्पा व बज्र्रं दयेकातःगु थ्व देगः फरककथं तजाः अले द्यःने सामान्य आँय्‌पाया पौ छुनाः द्यःने गजू छुनातःगु खः । तर आः धाःसा धलानया पौ तयातयेधुंकल ।
धरहरा महाद्यः देगः
धरहराया ध्वाखां जुनाः भोटेबहाः हितिइ पिचायेकेथाय्‌ निगः देगः झ्वःलिक दु । उकी चिग्वःगु देगः महाद्यःया खः । स्वतँ जाः ततःजाःगु फःया द्यःने ल्वहंया स्वाहानें थहां वनेमायेक तजायेक प्यकुंलाक प्यखेरं लुखा तयाः न्हूगु कथं दयेकातःगु थ्व देगः मुस्मां वा राणा वास्तुकलाया दसु खः । वयां च्वय्‌ लुखा झ्याः मदु । छगू तल्ला अले वयां च्वय्‌ गुम्बजाकार दयेकाः द्यःने नेवाः पहःया गजू छायातःगु दु ।

नंसाः (नक्साल) भगवतीया देगः
येँ नक्साल दुवातय्‌ नंसाः भगवतीया देगः दु । लँसिथय्‌ लाःगु प्यागोडा शैलीया देगः स्वतँ जाः । कलात्मक लुखाया जःखः छज्वः सिंह दु । लुखाया फुसय्‌ तोलं दु । दुने चिग्वःगु लीपातां भुनातःगु देगलय्‌ झिंखुका ल्हाः दुम्ह महिषासुरमर्दिनीया ल्वहंया मूर्ति दु । थ्व मूर्तिया स्थापनाकाल स्पष्ट मदुसां थुकियात लिच्छविकालय्‌ स्थापना यानातःगु धाइ, अले स्वनिगःया हे दकलय्‌ सुन्दर प्रस्तरमूर्ति मध्ये छगू धाइ । स्वनिगःया नंसाः भगवती, शोभा भगवाती, नाला भगवती व पलाञ्चोक भगवतीयात थनया सुन्दरतम भगवती मूर्ति धाइ ।
देगलय्‌ स्वंगू लीया पौ दु, अले पौ दिकेत तयातःगु त्वानाःसिँइ थीथी देवदेवीपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । आः वयाः देगःया अंगलय्‌ नं थीथी चित्र कियातःगु खनेदु । थनया त्वानाःसिँइ कियातःगु मूर्तियात उत्कृष्ट धकाः धयातःगु दु । स्वंगूगु पौया द्यःने सुन्दर गजू छुनातःगु दु । थन नियमित पूजा यायेत कर्माचार्य पुजारी नियुक्त यानातःगु दु ।
न्हापा जुजु विक्रमकेशरीया पालय्‌ छम्ह कलाकारं थ्व मूर्ति दयेकाः लानी नयसागरयात लःल्हात । वयागु नामं थ्व देगःया नां नयसागर भगवती धायेगु यात । अथे हे थ्व मूर्ति तसकं ग्यानापुम्ह जुयाः थुकियात न्हापा जमिनय्‌ थुनातःगु अले जुजु शंकरदेवं थुकियात थकयाः पलिस्था यात, अले पाहांचःह्रेबलय्‌ खः जात्रा चले यात धयागु नं किंवदन्ती दु ।
आःया देगः सुनां गबलय्‌ दयेकल धयागु अभिलेख मदुसां थन १७८१ य्‌ जीर्णोद्धार याःगु अभिलेख दु । थन विशेष यानाः मोहनि व पाहांचःह्रेबलय्‌ मेला व जात्रा जुइ । मोहनिबलय्‌ ला अष्टमिकुन्हु राष्ट्रप्रमुखं दर्शन याःवनेगु चलन दु । देगःया परिसरय्‌ ल्वहंहिति लिसें शिव व राधाकृष्णलिसें मेमेगु देगः स्थापना यानातःगु दु ।

नन्दीकेश्वर महाद्यःया देगः
नागपुखुलिं नंसाः भगवति वनेथाय्‌ लँसिथय्‌ तःधंगु चौघेरा सतःया दुने तग्वःगु महाद्यःया देगः दु । थुकियात स्थानीयतय्‌सं नन्दीकेशर बहाः नं धायेगु याइ ।
नितँजाः ल्वहं व अप्पाया फःया द्यःने देगः दयेकातःगु दु । प्यखेरं स्वाहाने तयाः जःखः ल्वहंया सिंह थनातःगु दु । चाकःलिं कलात्मक थांया दुने देगः दु । प्यखेरं लुखा दु । दुने शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । वयां च्वय्‌ चिजाःगु छतँया द्यःने तग्वःगु गुम्बज दयेकाः वयां च्वय्‌ त्रिशूल सहितया गजू छुनातःगु खः । तर वंगु सन् २०१५या भुखाचं थ्व स्यनेवं आः ल्ह्वनेज्या जुयाच्वंगु दु ।
देगःया चाकःलिं पाञ्चायन द्यःपिनिगु चिचिग्वःगु द्यःगः स्थापना यानातःगु दु । वयां पिने प्यखेरं कलात्मक लुखा व झ्याः दुगु चौघेरा सतः दु । थुकिया स्थापना जुजु रणबहादुर शाहया कलाः सुवर्णप्रभादेवीं १८०१ य्‌ याकूगु खः । १८०६ य्‌ थुकिया लागि गुथिया व्यवस्था याःगु धयागु अभिलेख दु । गुठी संस्थानया अभिलेखय्‌ नन्दिकेश्वरया नामं ३३६ रोपनी जग्गा दर्ता जुयाच्वंगु दु । थुकिया १९ रोपनी जग्गाय्‌ आः जनआन्दोलन पार्क दयेकातःगु दु ।

नरः (हाडिगां)या कृष्ण देगः
नरः (हाडिगां)या मुख्य दुवातय्‌ कृष्ण देगः दु । लिच्छवीकालीन समुन्नत बस्ती धयातःगु नरलय्‌ थज्याःगु तःगूमछि हे सम्पदा दु । थ्व देगः नितँजाः फःया द्यःने अप्पा व ल्वहँतं दयेकातःगु दु । स्वयेबलय्‌ थ्व गुम्बज वा घण्टाकार पौ छुनाः दयेकातःगु छतँ जाःगु चिग्वःगु देगः खः । तर आः थुकिया द्यःने वंगलसिमा बुयावयाः थुकिया स्वरुप हे खनेमदयेक थुकिया हां देगःयात भुनातःगु अवस्था दु । दुने च्याका ल्हाः दुम्ह कृष्णया जवय्‌ खवय्‌ राधा व रुक्मणी अथवा गंगा व जमुना दु । मूर्ति मल्लकालीन खः धकाः अनुमान यानातःगु दु । देगःया निर्माणसम्बन्धी छुं प्रामाणिक अभिलेख मदु ।

नरःया धन गणेद्यः देगः
नरलय्‌ छतँया फःया द्यःने प्यागोडा शैलीया गणेद्यःया देगः दयेकातःगु दु । तजाःगु नितँ जाःगु देगलय्‌ न्हापा आँय्‌पापौ दुगु खःसा आः सिजःपौ यानातःगु दु । न्ह्यःने स्वदुवाः लुखा अले स्वंगू हे कलात्मक तोलं दु । उकी मध्ये छगू तोलं खुयायंकूगु जुयाः सिँइ चित्र च्वयाः तयातःगु दु । लुखाया जगय्‌ खवय्‌ सिमन्तिया पिलर तयाः गं छानातःगु दु । लुखाया जःखः दइपिं पुलांपिं सिंह मध्ये छम्ह जक दनि । दुने गणेद्यःया लिसें थीथी द्यःपिनिगु रुप बांलाक सीमदुगु प्राचीन मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थुकिया निर्माण गबलय्‌ जूगु सीमदुसां थुकिया जीर्णोद्धार १९३४ धुंकाः जूगु दु । न्हापा थ्व हे द्यः थनं खुयायंकाः चाबहिली स्थापना याःगु धयागु जनविश्वास दु । कतिं पुन्हिया कन्हय्‌कुन्हु थ्व गणेद्यःया जात्रा जुइ ।
नरःया भगवती
तिसा मालेगु पुखुलिं नरलय्‌ वनेगु लँय्‌ भगवतीया देगः दु । नितँजाःगु प्यागोडा शैलीया देगःया काष्ठकला इत्यादि स्वयेबलय्‌ यक्व पुलांगु खनेदु । स्वखेरं लुखा दुसां छखे जक चाली । कलात्मक त्वानाःसिँइ मातृका, शिव व विष्णुया मूर्ति कियातःगु दु ।
दुने खुगः छ्यं व झिंनिका ल्हाः दुम्ह द्यःयात यक्वस्यां भगवती धकाः धयातःगु दु । वं गरुड गयाच्वंगु धकाः नं धयातःगु दु । तर थ्व द्यः म्हय्‌खा गयाच्वंम्ह कुमारयागु जुइमाः धयागु अनुमान दु । देगः गबलय्‌ दयेकूगु धयागु अभिलेख मदुसां गजू भूपतिन्द्र मल्ल जुजुया पालय्‌ छानातःगु धयागु अभिलेख दु । देगःया लिक उमामहेश्वरया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु ।

नरःया भिंद्यः देगः
नरःया दुवातय्‌ भिंद्यःया देगः दु । नितँ जाःगु थ्व प्यागोडा शैलीया देगः यक्व पुलांगु खनेदु । थ्व देगः न्हापा स्वखें खुल्ला जुयाः सिँयागु थांया भरय्‌ दयेकातःगु खः । न्ह्यःने सिँया हे तोलं तयाः भिंद्यःया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । आः थुकिया विकास यानाः अंगः दनाः टायल तिकाः बांलाकातःगु दु । अथे हे नया कम्पाउण्ड कयाः उकियात रेलिङ तयाः सुरक्षित नं यानातःगु दु । थुकिया निर्माण १६२६य्‌ जूगु खः अले तःक्वः हे जीर्णोद्धार जुइधुंकूगु दु ।

नरःया मनमानेश्वरी देगः
नक्साल प्रहरी प्रधान कार्यालय व तिसा मालेगु पुखूया दथुइ मनमानेश्वरी देवीया देगः दु । बहि अथवा चौघेरा सतः थें च्वंगु छतँजाःगु थ्व देगः मेमेगु हिन्दु देगः स्वयां पाः । कलात्मक मूलुखा दुने देगः दु । त्वानाःसिँइ थीथी देवदेवीपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । मनमानेश्वरी धयाम्ह छम्ह तान्त्रिक द्यः खः । दुने गुह्यदेवी दु । थ्व लिच्छवि व मल्ल जुजुपिनि आगंद्यः खः । अथेसां थ्व देगःया इतिहासया बारे छुं जानकारी मदु । संरक्षणया अभावय्‌ लानाच्वंगु थ्व देगः परिसरय्‌ १९६४ पाखे उत्खनन जुल । थन लिच्छवि व मल्लकालीन पुरातात्विक वस्तु यक्व हे लूगु खः । थ्व द्यः व थेच्वया नवदुर्गा त्वाय्‌पिं धाइ ।
नरःया सत्यनारायणया देगः
नरःया थीथी देगः मध्ये सत्यनारायणया देगः न्ह्यथनेबह जू । देगः धाःसा अप्पां दनातःगु छतँ जाःगु साधारण खनेदु । प्यखेर मध्ये स्वखे झ्याः तयाः छखे लुखा तयातःगु दु । जस्ताया पौ पिकयाः द्यःने गुम्बज पौ तयाः उकिया द्यःने साधारण गजू छुनातःगु दु । थ्व देगःया महत्व धइगु थन दुगु द्यःया मूर्ति खः । थनया विष्णुमूर्ति प्रारम्भिक मल्लकालया खनेदु । नरःया प्राचीनता क्यनीगु अभिलेख थन न्ह्यःने तयातःगु गरुड दुगु स्तम्भय्‌ दु । उकिं थ्व देगःया महत्व बिस्कं दु । अथे हे थन परिसरय्‌ दुगु शिवलिङ्ग व उमामहेश्वरया मूर्ति नं पुरातात्विक महत्वं जाः ।

नर्मदेश्वर महाद्यःया देगः
बागमति व तुखुचा खुसिया संगम जूथाय्‌ हे चिग्वःगु देगः छगः दु, उकियात नर्मदेश्वर महाद्यः धाइ । ल्वहं व अप्पां दयेकातःगु थ्व देगः नितँ जाःगु अप्पाया फःया द्यःने दु । वर्गाकार यानाः छखे लुखा व स्वखे झ्याः तयाः दयेकातःगु दु । लुखा दुथाय्‌ ल्वहंया स्वाहाने दु, अले लुखाय्‌ ल्वहंया छेपु दुगु तोलं नं दु । दुने शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु ।

नारायणहिति नारायण देगः
नारायणहिति राजदरबार परिसर दुने हितिया चुलिंचू छगः पुलांगु नारायण देगः दु । थुकियात चतुर्बाहु नारायण नं धाइ । राजदरबार लागा दुने अलग्ग लुखा तयातःगु थ्व देगः शिखर शैलीइ दयेकातःगु दु । ल्वहँतं सियातःगु परिसरया दथुइ देगः दु । नितँ जाःगु फःया द्यःने देगः दु ।
छखें निम्ह सिंहया दथुइ स्वाहाने दु । देगःया प्यखेरं हे छत पिकयाः कलात्मक लुखा छुनातःगु दु, च्वय्‌ तोलं दु । दुने चीधिकःम्ह ल्वहंयाम्ह नारायणया मूर्ति दु । अप्पां दयेकातःगु देगःया प्यखेरं च्वंगु ल्वहंया थां च्वय्‌ चिग्वःगु देगः पिकयातःगु दुसा दथुइ तजायेक शिखर थनातःगु दु । द्यःने गजू दयेकाः द्यःने विष्णुया चक्रया स्वरुप बियातःगु दु । नारायणया देगः न्ह्यःने थ्व परिसरय्‌ ल्वहंया गरुडया लिसें दुर्गा व अजिमा द्यःपिं स्थापना यानातःगु दु । गुठी संस्थानया अभिलेख कथं थन ९५ रोपनी जग्गाया आयस्ता दुगु खः ।
थ्व देगः च्यागूगु शताब्दीइ हे दुगु धइगु आधारय्‌ थन मल्लकाल स्वयां न्ह्यः हे महत्वपूर्ण थाय्‌ कथं विकसित जुइधुंकूगु खनेदु । थ्व हे द्यःया नां क्वकयाः थन न्ह्यःने च्वंगु हितिया नां नारायणहिति जूगु अले थ्व हे हितिया नां क्वकयाः थन दयेकूगु दरबारयात नारायणहिति दरबार धायेगु याःगु खः ।
म्हय्‌ छ्यंगूया ल्वय्‌ दुपिंसं थन पुजा यात धाःसा लनी धयागु विश्वास दु । भाद्रकृष्ण नवमीकुन्हु थन विशेष मेला वा जात्रा जुइ ।

न्यत कृष्ण देगः
नरसिंह देगःया लिक्क पिने चिग्वःगु कृष्ण देगः दु । छतँ जाःगु ल्वहं व अप्पां दनातःगु देगलय्‌ रक्षक द्यःपिं पिवाः तयातःगु दु । दुने कृष्णया मूर्ति दु । झिंगुंगूगु शताब्दीया मेमेगु देगः थें हे थुकिया द्यःने नं ल्वहंयागु गुम्बज पिकयाः उकिया द्यःने गजू छुनातःगु दु । देगया निर्माण गबलय्‌ याःगु धइगु सीमदुसां १९३४ य्‌ भुखाय्‌ ब्वयेधुंकाः थुकिया जीर्णोद्धार जूगु खनेदु । पिने लँजुवाःतय्‌ काचाक्क मिखा मवनीगु जुयाः थन स्थानीय मनूत जक द्यः भागि यायेत वइ ।

न्यत नरसिंह देगः
न्यत अजिमाया जवय्‌ अले न्यत दबूया न्ह्यःने चुकय्‌ दुने नरसिंहया देगः दु । दुने वनेमाःथाय्‌ चुकय्‌ चाकःलिं छेँ दयाः छखे स्वतँ जाःगु नरसिंहया देगः स्थापित जुयाच्वंगु दु ।
पिने झ्वःलिक पसः पिकयाः तयातःथाय्‌ दुहां वनेवं बांलाःगु देगः खनेदइ । जवय्‌ खवय्‌ देवदेवीपिं रक्षक यानातःथाय्‌ दथुइ कलात्मक लुखा दु, अले द्यःने नं बांलाःगु तोलं तयातःगु दु । पौ दिकातःगु त्वानाःसिँइ नं देवदेवीपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु ।

न्हाय्‌कंतला अजिमा (उग्रतारा)
असनं थाय्‌मदु वनेगु लँय्‌ न्हाय्‌कंतलाय्‌ लँसिथय्‌ उग्रताराया देगः दु । फः थमकासे स्वतँजाः यानाः प्यागोडा शैलीं दयेकातःगु थ्व देगलय्‌ जवं खवं निगः गं, निम्ह ल्वहंया सिंह व छज्वः ध्वाँय्‌ तयातःगु दु । कलात्मक लुखाया च्वय्‌ तोलं दु, उकिइ च्याका ल्हाः दुम्ह उग्रताराया मूर्ति दु । दुने मूर्ति धकाः मदुसां थुकियात बौद्ध व हिन्दु निखलःस्यां पुज्याइ । थ्व देगःयात जुजु गुणकाम देवं दयेकूगु धाइ, थन वि.सं. १७२८या अभिलेख दु । न्हापा आँय्‌पापौ खःसा आः सिजःपौ यानाः ल्ह्वनातःगु दु । थ्व देगःया जीर्णोद्धार वि.सं. १९६०य्‌ जूगु खः । पाहांचःह्रेबलय्‌ थ्व द्यःया जात्रा जुइ ।

न्हाय्‌कंतला गणेद्यः देगः
न्हाय्‌कंतला लँसिथय्‌ गणेद्यःया चिग्वःगु देगः दु । प्यंगः थांया भरय्‌ देगः धस्वानाच्वंगु दु । उकिया द्यःने स्वतँजाः यानाः लीपौ तयातःगु दु । थ्व देगः झिंन्हय्‌गूगु शताब्दीइ दयेकूगु खनेदु । थ्व द्यःया जात्रा पाहाँचःह्रेबलय्‌ जुइ ।

न्हूघः महाद्यः
न्हूघःया लिक्क दुवातय्‌ जैसिदेवल महाद्यःया देगः दु । अप्पा व ल्वहंया न्हय्‌तँ जाः फःया द्यःने दयेकातःगुलिं नं थ्व देगः भव्य खनेदु । स्वतँ जाःगु प्यागोडा शैलीइ तापाकंनिसें खनेदइकथंया दु ।
थ्व देगःया निर्माण वि.सं. १६८८ इ जुजु भूपालेन्द्र मल्लया मन्त्री लक्ष्मीनारायण जोशीं याकूगु खः । थुकिया जीर्णोद्धार वि.सं. १९५९य्‌ जूगु खःसा वंगु तःभुखाचं दुनाः हानं ल्ह्वनेज्या क्वचाःगु दु । दरबार क्षेत्र पिनेया दकलय्‌ तग्वःगु देगः धकाः धायेबहगु थ्व देगःया लँपुं जुनाः कुमारी द्यः सालीगु जुयाः थुकिया सांस्कृतिक महत्व यक्व दु ।

न्हूपुखू बालगोपालेश्वर महाद्यः देगः
न्हूपुखू (रानीपोखरी)या दथुइ बालगोपालेश्वर महाद्यःया देगः दु । थ्व देगः जुजु प्रताप मल्लं १६७० थः लानीयात लय्‌तायेकेत न्हूपुखू दयेकूबलय्‌ निर्माण याःगु खः । स्वनिगलय्‌ पुखूया दथुइ दयेकातःगु थज्याःगु देगः तसकं म्हो जक लुइ ।
न्हापा दयेकातःगु शिखर शैलीया देगः सन् १९३४ य्‌ दुनेवं अःपुक गुम्बज शैलीइ जीर्णोद्धार यानातःगुलिइ सन् २०१५ या भुखाचं क्षति जुइवं थुकिया जीर्णोद्धार याःबलय्‌ मौलिक शैलीयात नालाकाःगु खनेदु । दुने शिवलिङ्ग व मेमेपिं द्यःपिं स्थापना यानातःगु दु । मेम्ह द्यः हरिशंकरी देवीयागु खः, गुगु लक्ष्मी व सरस्वतीया संयुक्त रुप धाइ ।
थ्व देगः सुरक्षाया कारणं न्ह्याबलें बन्द यानातइगु जूसां किजापुजाकुन्हु छन्हु चाली, अले थुकुन्हु थन किजा वा तता मदुपिंसं पुज्याःवइ । अथे जुयाः थ्वयात किजाद्यः धायेगु नं चलन दु ।

न्हूसतक महालक्ष्मी भगवती देगः
येँ न्हूसतक जुद्ध समशेरया सालिक न्ह्यःने विशाल बजारया लागा दुने महालक्ष्मी द्यःया देगः दु ।
जमिन स्वयां छतँ जाः कुहां वनाः दयेकातःगु देगः मेमेगु देगः स्वयां पाः । मेमेथाय्‌ थें थन दुहां वने म्वाः । न्ह्यःनेसं दथुइ झिंच्याका ल्हाः दुम्ह महिषासुरमर्दिनीया मूर्ति व अन मेमेपिं द्यःया मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु । कलाकारितां जाःगु थां छचाःखेरं तयाः प्यागोडाया हे पहः पिकयाः छतँ जाः दयेकातःसां व उकिया द्यःने आँय्‌पा पलिंचिनातःसां वयां च्वय्‌ धाःसा गनं मदु थें धरहरा थज्याःगु तजायेक शिखर दयेकाः उकिया द्यःने चिग्वःगु गजू तयातःगु दु । थ्व थासय्‌ छचाःखेरं तःम्ह हे द्यःपिं स्थापना यानातःगु दु ।
पशुपति देगः
स्वनिगःया दकलय्‌ महत्वपूर्ण ऐतिहासिक अले दकलय्‌ यक्व मनूत वनीगु देगः पशुपतिनाथ या देगः खः । थ्व देगः येँ महानगरपालिका वडा नं ८य्‌ बागमति खुसिया सिथय्‌ दु । नितँ जाःगु कलात्मक प्यागोडा शैलीया देगःया प्यखेरं वहःया कलात्मक स्वदुवाः स्वदुवाः लुखा दु । प्यखेरं दथुया लुखाया च्वय्‌ महाद्यःया मूर्ति सहितया तोरण दु । वयां च्वय्‌ प्यखेरं पौ दिकेत च्यागः च्यागः त्वानाःसिँ दु । वयां च्वय्‌ लीपौ दुसा वयां च्वय्‌या तँय्‌ प्यखेरं प्यंगः प्यंगः त्वानाःसिँ दु । वयां च्वय्‌ लीपौ दु । च्वय्‌ न्यागः गजू लुँयागु धाइ । देगः दुने ६ फीट तजाःगु प्यखें प्यपाः ख्वाः दुगु हाकुगु ल्वहँया शिवलिङ्ग दु । देगःया पिने पश्चिम लुखाया न्ह्यःने विशाल द्वहँया मूर्ति दु । थ्व देगःया उत्पत्ति नेपाःया उत्पत्तिलिसे स्वानाच्वंगु दु । न्हापा छम्ह साजवाःया सां थन दुरु हायेकःवइगु अले लिपा महाद्यः स्वयम् उत्पत्ति जूगु धइगु किंवदन्ती दु । थुकिया न्हापांगु स्वरुपया देगःया निर्माण गबलय्‌ जुल धयागु ऐतिहासिक प्रमाण मदु । प्राचीनकालनिसें थुकिया जीर्णोद्धार तःकः जुयावयाच्वंगु दु । ई.सं. १६९७ य्‌ जुजु भूपालेन्द्र मल्लं थुकिया जीर्णोद्धार यात । लिपा वि.सं. १९८२ इ प्रधानमन्त्री चन्द्र शमशेरं थन टायल तिकेगु व लुँ सियाः लीपौ चिनाबिल । अथे हे वि.सं. २०१६ य्‌ जुजु महेन्द्रं नं जीर्णोद्धार यात । लिपा वि.सं. २०२४ सालय्‌ गुठी जीर्णोद्धार तथा निर्माण समितिपाखें थुकिया जीर्णोद्धार जुल । ई.सं. १९३४ व २०१५ या भुखाचं थ्व देगःयात खास क्षति मयाःगु खनेदु ।
देगः परिसरया छचाःखेरं थीथी द्यःपिनिगु देगः दयेकातःगु दु । देगःया पूर्वपाखे बासुकि नागया देगः दु, पूर्वपाखे गणेद्यः, महाद्यः, पाञ्चायन इन्द्रेश्वरया देगः दु । अथे हे दक्षिणपाखे उन्मत्त भैरवया देगः दु । थनया मुख्य पुजारी भारतया भट्ट जुयावयाच्वंगु दु ।
आः देगःया जःखः २४० हेक्टर जग्गायात पशुपति क्षेत्र विकास कोष अन्तर्गत तयाः विकास यायेगु ज्या जुयाच्वंगु दु । थन शैवया लिसें शाक्त, वैष्णव, गाणपत, नाथ अले जैन, बौद्ध सम्पदा व अखाडा नं दुथ्यानाच्वंगु दु । थन थीथी देगः व वलिसे स्वाःगु जात्रा पर्व इत्यादि दछियंक जुयाच्वनी । अथे हे थ्व थासय्‌ नेपाः न्यंकया जन्मनिसें मृत्यु संस्कार यायेगु थाय्‌ नं जुयावःगु दु । थ्व ल्याखं थुगु लागायात छगू खुल्ला संग्रहालयकथं काइ ।
थन विशेष यानाः फाल्गुण कृष्णपक्ष चतुर्दशी वा सिलाचःह्रेकुन्हु तःधंगु मेला जुइ । थ्वकुन्हु नेपाःया लिसें भारतं नं साधुत वइ । अथे हे हरितालिका तीज व बालाचःह्रेकुन्हु नं थन मेला जुइ । थ्व देगःयात हिन्दुतय्‌ शिवया पवित्र स्थलमध्ये छगू धकाः धाइ । थुकियात सन् १९७९ इ स्वनिगःया विश्वसम्पदा क्षेत्र दुने लाकातःगु दु । अथेसां देगः परिसरय्‌ धाःसा हिन्दुत जक वनेदु ।

पुरेतघाट शिव देगः
दक्षिणकाली देगः स्वयां पूर्वपाखे बागमति घाटं मू लँ पिचाइगु गल्लि लिक्क च्वंगु चुकय्‌ प्यंगः चिचिग्वःगु देगःया छपुचः दु । उकी मध्ये निगः च्यासिं लुइकाः गुम्बज पौ तयाः द्यःने पलेस्वां बांलुइकातःगु दु । मेगु निगः देगः वर्गाकारय्‌ दनातःगु दु । उकिया पौ गं आकार वयेकाः दयेकातःगु दु । थ्व बाहेक थन मेमेपिं नं वैदिक द्यःपिनिगु मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थ्व चुक थन पिनेया घाटय्‌ जुइगु शाह राजकीय परिवारया अन्तिमसंस्कारलिसे सम्बन्धित दु । थ्व दक्व देगः झिंगुंगूगु शताब्दीइ दयेकातःगु खः । थन १८८३ व १९१६या अभिलेख लूगु दु । अथेसां थुकिया स्थापनालिसे स्वाःगु अभिलेख थन मदु ।

पूर्णेश्वर महाद्यः देगः
त्रिपुरेश्वर राहदानी विभाग व विश्वनिकेतन स्कुलया लिक्क तःधंगु चुकय्‌ दुने पूर्णेश्वर महाद्यःया देगः दु । स्वतँ जाःगु फःया द्यःने २०गः थांया द्यःने थ्व देगः दयेकातःगु दु । आधार धिसिलाःसां देगः धाःसा तग्वः जुयाः नं अतिकं साधारण खनेदु । साधारण लुखाया दुने शिवलिङ्ग स्थापित जुयाच्वंगु दु । नितँय्‌ प्यखेरं चिचिपाःगु झ्याः दुसा उकिया द्यःने साधारण गुम्बज दयेकाः उकिया द्यःने सामान्य गजू छुनातःगु दु । स्वयेबलय्‌ न्हापा दुनाः थुकिया मौलिक रुप स्वयां पाक्क लिपा जीर्णोद्धार यानातःगु खनेदु ।
देगः साधारण खनेदुसां थुकिं प्यखेरं यक्व थाय्‌ कयाः चाकःलिं चौघेरा सतः दयेकातःगुलिं थ्व देगः महत्वपूर्ण खनेदु । थ्व देगः जुजु राजेन्द्र विक्रम शाहं सन् १८२२ य्‌ जुजु रणबहादुर शाहया लानीपिनिगु निर्वाण कामना यानाः दयेकूगु खः । सन् १९३४या भुखाचं थ्व देगः दुनेवं सन् १९४५ य्‌ थुकिया जीर्णोद्धार याःगु खः । न्हापा थुकिया गुथिया आयस्तां थन न्हिंन्हिं २००म्ह गरिब असहायतय्‌त सिदा बीगु व्यवस्था दुगु खः ।

प्वकनाः गणेद्यः देगः
येँ लैनचौरं क्वय्‌ नयाँबजार वनेगु लँय्‌ भचा दुने प्वकनाः गणेद्यःया देगः दु । थुकियात सोह्रखुट्टे पाटी गणेद्यः व सिद्धि गणेद्यः नं धाइ ।
पुलांगु व न्हूगु निगू सतःया न्ह्यःने न्हूगु पहःया सिमन्तिं दनातःगु देगः दु । तद्वाःगु लुखा दुने गणेद्यःया मूर्ति दु । लुखाया पिने झ्याः दुथाय्‌ न्हूगु तोलं तयातःगु दु । धलान यानाः प्यागोडा देगःया पौ थें नितँजाः दयेकाः उकिइ आँय्‌पापौ तयातःगु दु । उकिया गजू छुनातःगु दु । अन परिसरय्‌ सरस्वती, हनुमान, विष्णु, भिमसेन आदिया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । देगःया खवय्‌ च्वंगु सतःयात तजायेक नितजाः दनाः क्वय्‌ भजनछेँ यानातःगु दु । थुखे च्वंगु हिति सुनावने धुंकल । मेखे च्वंगु बुंगाःया द्यःने हे तजायेक छेँ दनातःगु दु ।
थ्व देगःया च्वय्‌ पाखाय्‌ ल्वहंया घः दु, उकियात प्वकनाःद्यः धाइ । विशेष यानाः येँय्‌ च्वंपिनि इहिपाः जुलकि थन किसली छानाः पुज्यायेगु चलन दु ।
थ्व द्यःयात थ्वँ कायेत प्वक दयेकेगु स्यनीम्ह द्यः धाइ । उकिं भौमचायात थन भागि याकाः प्वक कायेसःम्ह यानाबी धकाः धायेगु चलन दु ।
थ्व देगः गबलय्‌ दयेकूगु धयागु सीमदुसां थन १८४४या अभिलेख दु । थ्व देगः १९७५ तक सामान्य अंगःया रुपय्‌ द्यःने जस्तापौ तयाः जक दयेकातःगु खःसा आः तग्वयेक देगः दयेकातःगु दु ।

बत्सलेश्वरी
पशुपति आर्यघाट वनेथाय्‌ च्वंगु नितँ जाःगु कलात्मक देगः बत्सलेश्वरी वा बछलेश्वरी वा बछलामाइयागु खः ।
पुराण बाखं कथं महाद्यः पशु रुप कयाः थन बनय्‌ चाःहिलाच्वंबलय्‌ पार्वतीं थन च्वनेगु इच्छा यायेवं थन बत्सला नामं च्वँ धकाः आज्ञा बीवं थन बत्सलेश्वरी दुगु धाइ । थन लय्‌लय्‌पतिकं कृष्ण चतुर्दशीकुन्हु पुजा जुइ । वैशाखकृष्ण चतुर्दशीकुन्हु जुइगु विशेष पुजायात स्वांछाये पुजा वा दमनारोहण पुजा धाइ । चैत्रवदी द्वादशीकुन्हु थन बलिपुजा जुइ । थ्व बाहेक थन सिद्धिलक्ष्मीया पीठ धकाः नं पुजा यायेगु याः ।

बालकुमारी देगः
असनं केलत्वालय्‌ वनेबलय्‌ खवय्‌ लँसिथय्‌ बालकुमारी द्यःया देगः दु । भचा गालय्‌ लाःगु खुल्लागु थासय्‌ पःखालं चिनातःगु चिग्वःगु देगः दुने रुप मदुगु शिलायात बालकुमारी कथं पुज्यायेगु यानातःगु दु । चाकःलिं चाकःमत व च्वय्‌ इलां तयाः छाय्‌पियातःगु दु । देगः चिग्वःसां थुकिया स्थानीय जनताया दथुइ तसकं धार्मिक व सांस्कृतिक महत्व दु । थन च्वंपिनि सामाजिक ज्या व संस्कारया ज्याय्‌ थन पुज्यायेगु याइ ।

बिछे बहाः
मरुं भिंद्यःत्वालय्‌ कुहां वनेगु लँया दथुइ इलाछेँय्‌ छगू चुक दु– बिछे बहाः । नामं बहाः खःसां थ्व हिन्दू शाक्त धर्मलिसे स्वाः । थ्व निजीछेँया द्यःने नितँजाःगु प्यागोडा जुयाः धस्वानाच्वंगु दु । थ्व प्रधानतय्‌गु आगंछेँ खः । थनया द्यःदुथाय्‌या तोलनय्‌ दुर्गाया मूर्ति कियातःगु दुसा त्वानाःसिँइ नं मातृका द्यःपिं दु । दुनेच्वंम्ह द्यःया बारे जानकारी मदुसां व शाक्त परम्पराकथं गुह्यकथं पुज्याइम्ह तलेजु द्यः खः धकाः धाइ । नां बहाः जूसां थन बौद्ध सम्पदा धायेल्वयेक छुं मदु, वा मदयेधुंकल ।

भगवतेश्वर राधाकृष्ण देगः
तीन देवल स्वयां भचा पूर्वपाखे बागमतिया सिथय्‌ भगवतेश्वर राधाकृष्णया देगः दु । थ्व थाय्‌यात बागमतिया भगवतेश्वर घाट धाइ । घाटया सिथय्‌ हे स्वतँ जाः फःया द्यःने देगः दनातःगु दु । च्यासिं लुइकाः दयेकातःगु देगःया प्यखें लुखा दु । तर चालीगु लुखा धाःसा छगू जक खः । अप्पाया द्यःने बज्रं पानाः उकी तसकं आकर्षक बुट्टा पिकयातःगु देगः पुलांगु परम्परागत वास्तु व न्हूगु प्रविधिया मिश्रण खः । दुने राधाकृष्णया मूर्ति दु ।च्वय्‌ नं कलात्मक बुट्टां छाय्‌पियाः गं बांलूगु पौयात पलेस्वांया रुप बियातःगु दु । उकिया द्यःने गजू छुनातःगु दु । देगःया लिउने नितँ जाःगु सतः दु, १९०५य्‌ दयेकातःगु थ्व देगःया जीर्णोद्धार १९५२य्‌ जूगु धयागु अभिलेख दु ।

भलननि महाद्यः देगः
मुसुमबहाःया भलननि दुने दथुइ छतँ जाःगु महाद्यः देगः दु । प्यखेरं लुखा दुगु अप्पाया अंगः दनाः देगः दयेकातःगु दु । सामान्य त्वानाःसिँ तयाः आँय्‌पाया पौ छुनातःगु दु । थ्व देगःया ऐतिहासिकता क्यनीगु अभिलेख लुया मवःनिगुलिं थ्व गबलय्‌ दयेकल धकाः धाये फइमखुनि ।

भिंद्यः देगः
येँया मरुं विष्णुमति वनेगु लँय्‌ भिंद्यःया तग्वःगु देगः दु । येँया ततःग्वःगु देगः मध्ये थ्व नं छगः खः । मातनय्‌ जक द्यः स्थापना यानातःगु दु । दुने स्वदुवाः लुखाय्‌ तोलं तयातःगु दु । थन दुने दथुइ चीधीम्ह मिसाद्यः व निम्ह जवंखवं ततःधीपिं मिजं द्यःपिं दु, अले वयां जवय्‌ खवय्‌ निम्ह धुसि लूपिं द्यःपिं खनेदु । धुसि आजु व धुसि अजिमा धकाः धयातःपिं उमिगु ल्हातिइ कापतं भुनाः चिनातःगुलिं रहस्यमय खनेदु । धायेत थ्व द्यःपिं महाभारतया पात्रत अर्जुन व भीम अले द्रौपदी धायेगु चलन दु । अथेसां थनया पूजाविधि व निर्माण तान्त्रिककथं जूगु कारणं थ्व नेवाःतय्‌ बिस्कं द्यः धकाः धायेफु । नेवाःतय्‌सं भिंद्यःयात थःपिनि संरक्षक व व्यापारया द्यः धकाः नालातःगु दु ।
थन वि.सं. १६५५या अभिलेख दुगु ल्याखं व स्वयां न्ह्यः हे थ्व द्यः व देगः अस्तित्वय्‌ वयेधुंकूगु खनेदु । अथे हे थुकिया जीर्णोद्धार १८१८इ व १९६०इ जूगु खनेदु । दँय्‌दसं भिंद्वादशीबलय्‌ थन मेला जुइसा झिंनिदँय्‌ छकः द्यःयात गुप्तवास याकाः हे पुज्यायेगु नं चलन दु ।

भोताहिति गणेद्यः देगः
भोताहितिया लँदथुइ गणेद्यःया देगः दु । थुकियात सिद्धिविनायक व ख्वाँय्‌ गणेद्यः नं धाइ । चिद्वाःगु लुखाया च्वय्‌ नागं कुइकातःगु दु व देगःया चाकःलिं चाकःमत तयातःगु दु । थ्व देगःया निर्माण मिति स्पष्ट मदु । सन् १९३४या भुखाचं स्यंकेधुंकाः थुकियात जीर्णोद्धार याःगु खः । आः छतँ जाःगु आधुनिक ढंगं प्लास्टर यानाः रंगरोगन यानातःगु दु ।

भ्वरिखाः गणेद्यः
येँ धोबीचौरय्‌ भ्वरिखाः गणेद्यःया देगः दु । सामान्य छेँ थें च्वंगु थ्व देगलय्‌ छखे चकंक लुखा थें चायेकातःगु दु, न्ह्यःने गं छगः खायातःगु दु । दुने पुलांगु गणेद्यःया मूर्ति दु । थ्व द्यःया स्वापू विष्णुमतिइ च्वंम्ह शोभा भगवतीलिसे दु । थन मंसिर कृष्णपक्ष चतुर्दशीबलय्‌ जात्रा जुइ ।

मखं कालिका देगः
मखनय्‌ महाद्यःया लिक्कसं चिग्वःगु कालिका भगवतीया देगः दु । छतँ जाःगु देगःया द्यःने गुम्बज पौ तयाः द्यःने साधारण गजू दु । लुखा च्वय्‌या तोरणय्‌ महिषासुरमर्दिनीया चित्रण जुयाच्वंगु दु । दुने बांलाःगु मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थुकिया स्थापना गबलय्‌ जुल धइगु सीमदु ।
देगःया लिक्क लिक्क तःम्ह हे द्यःया मूर्ति लानाच्वंगु दु । थुकिं थ्व थाय्‌ न्हापांनिसें धार्मिक महत्व दुगु व यक्व द्यःपिं स्थापना यानातःगु तर लिपा थाय्‌या विस्तार जूबलय्‌ उकियात मुनाः थन तयेहःगु खनेदु ।

महाद्यः देगः (तलेजु लिक्क खवय्‌)
येँ लाय्‌कूया तलेजु देगःया लुखाया खवय्‌ महाद्यःया देगः दु । अप्पाया छतँजाःगु फःया द्यःने दयेकातःगु नितँजाःगु देगः चिग्वःसां सुन्दर व आकर्षक खनेदु । थनया लुखा व त्वानाःसिँइ मातृका आदि देवदेवीपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । दुने शिवलिङ्ग दु । तर थ्व देगः गबलय्‌ दयेकूगु धइगु अभिलेख मदु तर थुकियात झिंन्हय्‌गूगु शताब्दीयागु धकाः धयातःगु दु । थ्व देगः आः तमागु सिमाया क्वय्‌ लानाच्वंगु दु अले उचित संरक्षणया अभाव खनेदु ।

महाद्यः देगः (तलेजु लिक्क जवय्‌)
येँ लाय्‌कूया तलेजु देगःया मेगु लुखाया जवय्‌ मेगु महाद्यःया देगः दु । नापसं च्वंगु देगः थें छतँ जाःगु फःया द्यःने नितँ जाःगु प्यागोडा शैलीया देगः खः थ्व । लुखा व त्वानाःसिँया काष्ठकला आकर्षक खने दु । थ्व देगःया निर्माण सम्बन्धी अभिलेख अन मदु, तर थुकियात झिंन्हय्‌गूगु शताब्दीयागु धकाः धयातःगु दु ।

महाद्यः देगः (मूचुक लिउनेया)
येँ लाय्‌कूया मूचुकया लिउने दुगु ‘दशैंघर’या उत्तरय्‌ छगः नितँ जाःगु महाद्यःया देगः दु । थुकिया निखें अंगः दनातःगु दु । दुहां वनेथाय्‌ बरण्डा थें पिकयातःगु दु अले थामय्‌ शैव द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । तर च्वय्‌ पौ दिकेगु त्वानाःसिँ धाःसा सादा खनेदु । दुने चतुर्मुख कोटिलिङ्गेश्वरया मूर्ति दु । व चुकय्‌ महागौरी, चतुव्र्युह नारायण व नागया नं मूर्ति दु । थ्व देगः झिंन्हय्‌गूगु शताब्दीइ दयेकातःगु खः, अले सन् १९३४ या भुखाचं दुनेवं हानं जीर्णोद्धार यानातःगु खः । थन च्वंगु छगः तुंयात जंगबहादुरलिसे स्वाकातःगु दु ।

महाविष्णु देगः
येँ मखनं कालभैरव वनेबलय्‌ खवय्‌ नितँ जाःगु देगः दु, व महाविष्णुया देगः खः । उकियात पञ्चमुखी लक्ष्मीनारायण नं धाइ ।
प्यतँजाःगु फःया द्यःने प्यखेरं थां थनाः देगः दयेकातःगु दु । कलात्मक लुखा दु । थज्याःगु कलात्मक व ऐतिहासिक देगःया त्वानाःसिँ धाःसा छुं हे बुट्टा मदुगु खनेवं थ्व न्हापायागु दुनावयेवं जीर्णोद्धार याःबलय्‌ थज्याःगु त्वानाःसिँ तःगु धकाः अनुमान यायेफु । आँय्‌पापौया द्यःने बांलाःगु गजू दु । थ्व देगः झिंच्यागूगु शताब्दीइ जुजु जगज्जय मल्लं थः मदुम्ह काय राजेन्द्र मल्लया नामय्‌ दयेकूगु धकाः धाइ । तर थुकिया बारे थन शिलालेख धाःसा मदु । थन च्याका ल्हाः दुम्ह, लक्ष्मी मुलय्‌ तयातःम्ह महाविष्णुया मूर्ति दुगु खः । थ्व देगः १९३४य्‌ दुनावयेवं थनया मूर्ति लिकयाः हनुमानध्वाखा दरबारय्‌ तयेयंकल । लिपा थुकिया जीर्णोद्धार धुंकाः नं मौलिक मूर्ति तयेहयेत प्रशासनिक कठिनाइ वःगुलिं थन अथे हे च्वंम्ह न्हूम्ह द्यः हयाः प्रतिस्थापन यानातःगु दु ।

महिन्द्रेश्वर महाद्यः देगः
मखंत्वालं हनुमानध्वाखा वनेथाय्‌ महाद्यःया देगः दु, गुकियात मखं महाद्यः धकाः नं धाइ । जमिन स्वयां भचा तजायेक फः पिकयाः देगः दयेकातःगु दु । प्यखेरं लुखा व महाद्यःया मूर्ति अंकित तोलं दु । दुने चकंगु थासय्‌ चतुर्मुखी शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । नितँ दुगु पलिइ लीपौ दु । अले व दिकेगु त्वानाःसिँइ थीथी देवदेवीया मूर्ति कियातःगु दु । च्वय्‌ गजू दु अले पताः क्वसायेकातःगु दु । ने.सं. ६७४य्‌ जुजु महिन्द्र मल्लं दयेकूगु खः । वि.सं. १९३४ या भुखाचं थ्व देगः दुनेवं थुकिया जीर्णोद्धार जूगु खः ।
मांंकाःद्यः (महांकाल) देगः
येँ तिंख्यःया पश्चिम सिमानाय्‌ सैनिक अस्पतालया न्ह्यःने वज्रवीर मांकाःद्यःया देगः दु । जमिन स्वयां छतँ तजाःगु थासय्‌ जवय्‌ खवय्‌ विष्णु व सरस्वतीया मूर्ति दुथाय्‌ निखें सिमन्तिया स्वाहानें थहां वनेवं देगः खनी । देगः स्वतँजाः, प्यागोडा शैलीइ दयेकातःगु दु । पश्चिम स्वःगु लुखा सामान्य खनेदु च्वय्‌ कलात्मक तोलं दु । दुने मांकाःद्यःया तःधिकःगु मूर्ति दु । स्वनिगलय्‌ दकलय्‌ तःधिकःगु मांकाःद्यःया मूर्ति थ्व हे जुइ ।
देगःया त्वानाःसिँ साधारण खनेदु । लीपौया द्यःने गजू तयातःगु दु । थ्व देगः गबलय्‌ दयेकूगु धयागु सीमदु । थन १९१३ व १९६१या अभिलेख दु ।
महांकाल धयाम्ह सामान्यतयाः थःगु हे देगलय्‌ स्वयां नं गनं बहाः वा बहीया लुखाय्‌ दइम्ह द्यः खः । थन जक गथे महांकालयागु देगः दत धयागु स्पष्ट मदु । न्यँकँबाखं कथं गुगुं इलय्‌ साश्वतवज्र बज्राचार्यं आकाशमार्गंं वनाच्वंम्ह महांकालयात सालाकयाः थन स्थापना याःगु खः । अबलय्‌ थन न्ह्यःने विश्वनाथया देगः व गंगा धकाः पुखू नं स्थापना याःगु अले व निगुलिं आः सैनिक अस्पतालं ल्हाःगु धयागु जनविश्वास दु ।
स्थानीय मनूतय्‌सं दशा मभिनकि व बुदिंबलय्‌ थन पुजा वनेगु चलन दु । आः थन शनिदेव धकाः शनिवाः पतिकं म्वःम्वः मनूत अय्‌लाः छानाः पुज्याःवइ ।

मय्‌ति अजिमा देगः
ज्ञानेश्वरं हिजाखुसिइ वनेगु लँय्‌ पञ्चकुमारी मय्‌ति अजिमाया देगः दु । छतँ जाःगु पीठ देगलय्‌ न्हापा टायल तिकातःगु लिकयाः आः दाचिअप्पां दनातःगु दु । देगःया प्यकुनय्‌ शार्दुल थनातःगु दु । मूलुखाया न्ह्यःने बेताः ग्वतुइकातःगु दु । लीपातां भुनातःगु लुखाया जवंखवं ल्वहंया छज्वः सिंह व छज्वः ध्वाँय्‌ दु । लुखा च्वय्‌ कलात्मक तोलं दु । प्यखेरं लुखाय्‌ नं अथे हे त्वलं दु, तर लुखा धाःसा मूलुखा जक चायेकी । दुने मूद्यःया रुपय्‌ शिला जक दुसा वयां च्वय्‌ वहःया नागं कुइकातःगु अष्टमातृकाया मूर्तिसहितया तोलं दु । थ्व देगःया स्थापना गबलय्‌ जूगु धयागु प्रमाण मदुसां थुकिया प्रारम्भिक स्वरुप जुजु अंशुवर्माया पालय्‌ ६२८ य्‌ दयेकूगु धाइ । देगःया स्वरुप सन् १७११ य्‌ चतुर्दशी सेवा खलकं दयेकूगु खनेदु । लिपा १७७६ व १९६० इ नं थुकिया जीर्णोद्धार जुल । वि.सं. १९२९ पाखे थन भीम शमशेरं बलि पुजाया व्यवस्था याःगु व वहःया तोलं व धर्मशाला दयेकाबिउगु खः ।
वि.सं. २०१९सालय्‌ थनया द्यः खुयाः विदेशय्‌ यंकेत्यंगु व बचे यानाः लित हःगु धयागु नं न्यनेदु । थ्व देगः परिसरय्‌ चैत्य, अमोघपास, लोकेश्वर, तारा, गणेद्यः व सरस्वती आदिया नं मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । न्याम्ह देवीपिं थःछेँ वनेत वयाच्वंगु छम्ह तान्त्रिकं खनाः उमित सालाः थन तःगुलिं थ्व द्यःयात पञ्चकुमारी मय्‌तिदेवी धाःगु धयागु किंवदन्ती नं दु । अथे हे थन हिजाखुसिया सिथय्‌ छम्ह ज्यापुं ल्वहं छगः चिइके मफयाः द्यंगु व म्हगसय्‌ न्याम्ह देवीपिं वःगु अले वयागु बिन्ती न्यनाः देवीपिं थन हे सिद्ध जुयाः च्वंगु धयागु मेगु बाखं नं दु ।

म्वःपताः द्यःया देगः
टंगालं वालुवाटार वनेगु लँय्‌ म्वःपताः द्यःया देगः दु । वयात भोटभटेनी द्यः धकाः नं धाइ । हाकुगु व तुयुगु ल्वहं लानातःगु परिसरय्‌ दथुइ फःया द्यःने देगः दनातःगु दु । मूलुखाया न्ह्यःने छज्वः सिंह व स्वंगः गं तयातःगु दु । कलात्मक मूलुखाया जःखः छज्वः ध्वाँय्‌ दु । थनया तोलनय्‌ धाःसा ब्रम्हायणीया मूर्ति अंकित जुयाच्वंगु दु । व ल्याखं थ्व देगः अष्टमातृका दुने लाःगु व शाक्ततय्‌सं हनातःम्ह द्यः जुइमाल । थनया द्यःपिं बिस्कं जुयाः नं थ्व देगःया महत्व यक्व दुगु खः । मूलुखा उत्तर स्वःसां थन दुने द्यः धकाः पश्चिम स्वयाच्वंपिं छम्ह ब्राम्हण व छम्ह ब्राम्हणीयात पुज्यायेगु याइ । उमित अन यखायातःगु दु । अथे हे उमि मचा धकाः धयातःम्ह नं छप्वः दयेक यखायातःगु दु । तसकं पुलांगु व काष्ठकलां जाःगु देगःयात आः मार्बल टायलं तिकातःगु दु । अथे हे अंगलय्‌ चाकःलिं अष्टमातृकाया रंगीन मूर्ति नं दयेकातःगु दु ।
मस्त म्हं मफुतकि थन भागि याकेवं लनी धयागु विश्वास दु । उकिं मनूत मस्त ज्वनाः हे थन द्यइके वइ । किंवदन्तीकथं छम्ह ब्राम्हणं विष्णुयात कायया रुपय्‌ दयेमा धकाः फ्वंगु, मचा बूगु अले व मचायात इमां दायाः यंकूगु खः । थ्व हे लुमंतिइ थन उमित द्यःकथं पुज्यानातःगु खः । नरलय्‌ तिसा मालेगु जात्रा जुइबलय्‌ थ्व द्यःया नं जात्रा जुइ । देगःया निर्माणकालसम्बन्धी ऐतिहासिक अभिलेख हे मदुसां थ्व लागाय्‌ लिच्छविकालया अभिलेख लूगुलिं देगः नं लिच्छविकालय्‌ हे दयेधुंकूगु अनुमान यानातःगु दु । थन १७९०य्‌ जीर्णोद्धार जूगु व वयां लिपा तःकः जीर्णोद्धार जुइधुंकूगु दु ।

म्हय्‌पि अजिमा देगः
येँ पकनाजोलं नयाँबजार वनेबलय्‌ भचा दुने विष्णुमति सिथय्‌ द्वम्बःचाय्‌ म्हय्‌पि अजिमाया पीठ दु । थ्व द्यःयात योगाम्बर ज्ञानेश्वरी नं धाइ ।
गुँया दथुइ ल्वहंया त्वाथः गयाः थहां वनेवं च्वकाय्‌ थ्व देगः दु । न्हूकथंया नितँ जाःगु प्यागोडा देगःया मूलुखा दु, उकिया जवंखवं छज्वः सिंह व छज्वः ध्वाँय्‌ दु व लुखाया द्यःने तयातःगु तोलं कलात्मक दु । प्यखेरं तिकिझ्याः थें जाली तयातःगु दु । प्यकुनय्‌ ल्वहंया प्यम्ह सिंह तयातःगु दु अले चाकःलिं चाकःमत नं दु । सामान्य कलात्मक त्वानाःसिं ज्वंकाः मेगु छगू नं पौ देतनातःगु दु । पौ निगुलिं लीयागु खः ।
न्हूगु प्यागोडा दुने चिग्वःगु मुकं लीपातां भुनातःगु देगः पीठकथं थनया मूद्यः माहेश्वरीयात कयातःगु दु । उकिया लिसें चाकःलिं अष्टमातृकागणया शिलामूर्ति दु । थन तान्त्रिक विधिकथं पुजा जुइ ।
बौद्धतय्‌सं नं थन वयाः पुजाआजा याइ । विशेष यानाः बुंगद्यः व मेमेगु चां दयेकातःगु द्यःया जीर्णोद्धार यायेत थनया चा यंकेगु चलन दु । तान्त्रिक बुद्धधर्म अनुसार म्हय्‌पिया अर्थ म्ह व पीठ खः । उकिं थुकियात आत्मापीठ नं धाइ । अथे जुयाः म्हय्‌पियात काय वाक चित्त धकाः चक्रमण्डलया स्वरुपय्‌ दयेकातःगु धाइ । म्हय्‌पिया मुख्य अधिष्ठाता द्यः योगाम्बर ज्ञानेश्वरी खः । वयात वज्रयानी बौद्ध दर्शनया सिद्धान्त कथं प्राज्ञोपायया प्रतीक धाइ । थनया अष्टमातृका दुगु ल्वहंया तोलं १६६६ इ छायातःगु खः । व धुंकाः थन तःक्वः हे ल्ह्वनेज्या जुइधुंकूगु दु । थ्व द्यःया जात्रा ल्हुतिपुन्हि (चैत्रशुक्ल पूर्णिमा) कुन्हु जुइ । थुबलय्‌ थन मूल पुरोहित गुरुजुया निर्देशन कथं पुजा, बलि बियाः होम याइ । थ्व द्यःया द्यःछेँ तँलाछि (त्यःरं ज्याथा) वनेथाय्‌ दु । थ्व जात्राय्‌ महर्जन व प्रजापति खलःया संलग्नता दइ ।

यतखा गणेद्यः देगः
येँया यतखा बहाःया लिक्क गणेद्यः देगः दु । थुकियात यतखा गणेद्यः नं धाइ । नितँजाःगु चिग्वःगु प्यागोडा शैलीया थ्व देगः वि.सं. १७८९ इ दयेकातःगु खः ।जमिन स्वयां भचा थकयाः फः पिकयाः उकिया द्यःने दयेकातःगु देगलय्‌ छज्वः ल्वहंया सिंह दु । काष्ठकलां जाःगु लुखाया च्वय्‌ गणेद्यःया मूर्ति कियातःगु कलात्मक तोलं दु । त्वानाःसिँइ थीथी द्यःपिं कियातःगु दु । च्वय्‌ आः सिजःपौ दु । उकिया द्यःने गजू तयातःगु दु । वि.सं. १९३४या भुखाय्‌ ब्वये धुंकाः जीर्णोद्धार जूगु खःसां ईकथं थन ल्ह्वनेगु व आधुनिक दयेकेगु ज्या जुयाच्वंगु खनेदु ।

रक्तकाली (कुलांभुलु) अजिमा देगः
येँ त्यंगलं बुरांख्यः वनेगु लँय्‌ खुल्लागु थासय्‌ कुलांभुलु अजिमाया देगः दु । छतँ जाःगु थ्व देगलय्‌ च्वंम्ह अजिमायात येँया रक्षा याइपिं मातृकागणपिं मध्ये छम्ह धकाः हनातःगु दु । थ्व ल्याखं थ्व देगः स्वनिगःया स्थापनालिसे स्वापू दुगु देगः खः । अथे खःसां थन थ्व देगः स्थापनासम्बन्धी छुं अभिलेख मदु । थन पिने वि.सं. १७१८या छगू अभिलेख जक दु । देगःया मूलुखाया जवं खवं छज्वः सिंह दु, च्वय्‌ तोलं दु अले प्यखेरं अंगलय्‌ सिजःपातां भुनातःगु दु । च्वय्‌ सिजःपौ तयातःगु दु । चुकय्‌ चैत्य नं स्थापना यानातःगु दु ।

रणमुक्तेश्वर देगः
येँ खिचापुखुलिं पाको वनेथाय्‌ रणमुक्तेश्वर महाद्यःया देगः दु । थ्व देगः राजपूत शैलीं अप्पाया स्वतँ फः तयाः उकिया द्यःने दयेकातःगु दु । प्यकुंलाकाः प्यखेरं लुखा तयाः, उकिया च्वय्‌ ल्वहंया छेपु तयाः दयेकातःगु दु । वयां च्वय्‌या तल्लाय्‌ प्यखेरं खोपा तयाः गजू छुनातःगु दु । व थें प्यखेरं कुनय्‌ चिचिग्वःगु देगः हे दनातःगु दु । वयां च्वय्‌ प्यकुनय्‌ गजू तयाः दथुइ तग्वःगु गुम्बज दयेकाः उकिया च्वय्‌ परम्परागत हे गजू छुनातःगु दु । देगःया छचाःखेरं थीथी द्यःया ल्वहंया मूर्ति तयातःगु दु, अले छखे तःधिकःम्ह द्वहं व मेखे ताःहाकःगु त्रिशूल तयातःगु दु । अथे हे थुकिया चाकःलिं कलात्मक लुखाझ्याः दुगु नितँ जाःगु सतलं चाःहीकातःगु दु ।
थ्व देगः गबलय्‌ दयेकूगु धयागु अभिलेख मदु । तर माथवरसिं थापा अथवा भीमसेन थापां वि.सं. १८८४ इ मदुम्ह जुजु रणबहादुर शाहया लुमंतिइ दयेकूगु धाइ । अथेसां स्थानीय मनूत थनया धार्मिक ज्याखँय्‌ सहभागी जूगु खनेमदु ।

महालक्ष्मी देगः (शंखधरपार्क)
येँ रत्नपार्क प्रहरी ज्याकूया लिउने त्रिचन्द्र कलेजया दुने, अथे धइगु न्हूपुखूया दक्षिणपूर्व कुनय्‌ महालक्ष्मीया देगः दु ।
ल्वहं व अप्पां दनाः द्यःने बज्र पानातःगु थ्व देगः राणा वास्तुकला कथं दयेकातःगु दु । तजाःगु नितँ जाःगु फःया द्यःने दयेकातःगु थ्व देगलय्‌ दुने दुर्गाया मूर्ति दु ।
क्याम्पस व प्रहरी कार्यलयया हाता दुने लाःगुलिं थन सामान्य मनूत वये–वने यायेगु सुविधा मदु । अथे हे थुकिया संरक्षण नं जुयाच्वंगु खनेमदु । थुगु देगः प्रताप मल्लं १६७० इ न्हूपुखू दयेकेगु झ्वलय्‌ स्थापना यानातःगु धाइ, तर थ्व देगः नं राणाकालया वास्तुकलायात नालाः दयेकातःगु ल्याखं थ्व देगः नं भुखाचं दुनेवं न्हूकथं जीर्णोद्धार यानातःगु धकाः अनुमान यायेछिं ।

राम देगः
येँ जैसिदेगलं ह्यूमत वनेथाय्‌ लँसिथय्‌ चुकय्‌ रामया देगः दु । स्वनिगलय्‌ तसकं म्हो जक दुगु राम देगः मध्ये थ्व छगः खः । चाकःलिं छेँ तयाः चुक दयेकाः दथुइ चिग्वःगु छतँ जाःगु देगःया निर्माण जुयाच्वंगु दु । देगःया न्ह्यःने स्वदुवाः लुखा अले हरेक लुखाय्‌ तिकिझ्याः थें दु । थनया काष्ठकला परम्परागत हे दु । दुने राम, सीता, भरत लक्ष्मणया मूर्ति दु । अनं च्वय्‌ च्वंगु त्वानाःसिँइ विष्णुया अवतार व क्वय्‌ रतिक्रियाया चित्र कियातःगु दु । राम देगलय्‌ रतिक्रिया दुगु नं थ्व तसकं लुइके थाकुगु कथंया देगः जुल । वयां च्वय्‌ पौ धाःसा अप्पायागु अले गं आकारं थकयाः द्यःने गजू तयातःगु दु । थुकथं थ्व देगः परम्परागत व राणा वास्तुकलाया मिश्रण जुल । थ्व देगः १८६४ य्‌ डिठ्ठा धर्मसिंहं दयेकूगु अभिलेख दु । थन रामनवमी व मेमेबलय्‌ मेला जुइ ।

लाखेछेँ
येँ मजिपातय्‌ लाखेननि दुने लाखेछेँ दु । स्वयेबलय्‌ सामान्य चिकीचाखागु छेँ थेंच्वंगु थ्व येँयाःबलय्‌ पिहां वइम्ह लाखेयागु छेँ खः । लाखेयागु छेँ आधुनिक खनेदुसां मूलुखाया जवंखवं ल्वहंयापिं सिंह तयातःगु दु, अले द्यःने तोलं नं दु । किंवदन्तीकथं लाखे धइम्ह तलेजु भवानीलिसें वःम्ह रक्षक खः । अथे हे लाखेनं थनया बासिन्दातय्‌त दुःख बियाच्वंगु अले थन छम्ह प्रेमिका दुगुलिं वयागु खँ न्यनाः शान्त जुयाः येँया रक्षा यात धायागु नं किंवदन्ती दु । लाखे जुइगु जिम्मा स्थानीय रंजितकारतय्‌गु खः । लाखेयागु ख्वाःपाः थन छगू आसन दयेकाः तयातःगु दुसा तिसा वसः तग्वःगु पिचाय्‌ स्वथनातःगु दु । येँयाः ज्वःछि च्यान्हु चाःहिलेधुंकाः दछिया लागि लाखे सुलं च्वनी । थौंकन्हय्‌ लाखेया सम्बन्धित मनूत च्वनाच्वंगु दु । २०२१य्‌ तिनि येँ महानगरपालिकां थ्व छेँ दनेत आर्थिक ग्वाहालि याःगु खः । छेँ दकलय्‌ न्हापां गबलय्‌ दयेकल धयागु अभिलेख मदु तर तोलं धाःसा वि.सं. १८१२ य्‌ छायातःगु धयागु अभिलेख दु ।

लुति अजिमा (इन्द्रायणी)
येँ धल्क्व बागमति सिथय्‌ इन्द्रायणी लुति अजिमाया देगः दु । स्वतँ जाःगु प्यागोडा शैलीया देगः खुसिसिथया मसांया लिक्क दयेकातःगु दु । देगःया प्यखेरं थां धंकातःगु दु, लुखाया जवंखवं ल्वहंयाम्ह सिंह छज्वः व ध्वाँय्‌ छज्वः दु, दथुइ कलात्मक लुखा दु, उकिया द्यःने कलात्मक तोलं दु । दुने झ्वःलिक मातृका द्यःपिनिगु प्रतीक कथं ल्वहंत तयातःगु दु, मूर्ति धकाः सुयागुं मदु । स्वतँ पौ सिजःयागु जुयाः च्वंनिसें क्वथ्यंक पताः क्वकयातःगु दु । देगःया निखे निगः गं खायातःगु दु । थ्व देगः झिंछगूगु शताब्दीइ जुजु गुणकाम देवं दयेकूगु धकाः धाइ । येँया क्वःनेयापिनि महत्वपूर्ण द्यः खः थ्व । थन न्हापा सिथिनखःकुन्हु थःनेच्वंपिंलिसे ल्वानाः अन बूपिंत भोग तकं बीहइ धायेगु चलन दु । अथे हे बालाचःह्रेकुन्हु चान्हय्‌ थन ३२ता बूबःया लिसें म्येय्‌छ्यं, चखुंचा, ताहा, न्या व बुइँचा छज्वः छज्वः दुयाः होम यानाः पुज्यायेमाःगु नं चलन दु ।

लुमधि (भद्रकाली) देगः
येँ तिंख्यः सिंहदरबार व धरहराया दथुइ लुमधि वा भद्रकालीया पीठ देगः दु । न्हापा येँ नगरया कल्पना याःबलय्‌ येँयागु रक्षाया निंतिं खड्गाकारय्‌ मातृका स्थापना यानातःपिं मध्ये छम्ह लुमधि अजिमा खः । चाकःलिं सतकया दथुइ भचा थहां वंगु थासय्‌ देगः दु । देगः न्ह्यःने छज्वः ततःधीपिं ल्वहंया सिंहत दु । जमिनया तह स्वयां नितगिं क्वय्‌ प्यखेरं खुल्लागु पीठया रुपय्‌ थ्व देगः दु । पश्चिम स्वःगु लुखाया निखे छज्वः ध्वाँय्‌ दु । अथे हे देगः पिने चाकःलिं प्यंगः गं व मूलुखाया च्वय्‌ झ्वःलिक चिचीग्वःगु गं यखायातःगु दु ।
दुने लुमधि द्यःया मूर्ति मदु, शिला जक तयातःगु दु । च्वय्‌ चिधंगु तोलं, महिषासुरमर्दिनीया मूर्ति सहितया तोलं अले वयां च्वय्‌ तोलं थें कलात्मक चाकलय्‌ गुम्ह अजिमापिं व गणेद्यः कुमारया धातुमूर्ति दु । वयां पिने हानं छज्वः ध्वाँय्‌ दु । अथे हे चाकःलिं चिचीधीपिं अष्टमातृकापिनिगु शिलामूर्ति दु । च्वय्‌ पौ मतसे प्यखें नागं सायेकातःगु कलात्मक इलां तयातःगु दु । निगू पताः क्वसायेकाः द्यःने गजू छुनातःगु दु ।
विशेष यानाः थःनेया नेवाःतय्‌सं लुमधि द्यःयात अतिकं हनाः थन पुज्याइ । थ्व द्यःयाथाय्‌ मोहनि व पाहांचःह्रेबलय्‌ जात्रा जुइ । मोहनिबलय्‌ गुन्हुयंक थन होम यायेगु चलन दु । पाहांचःह्रेबलय्‌ वतु व कंग अजिमाया लिसें थ्व द्यःया खः तिंख्यलय्‌ व असनय्‌ ल्वाकी । उकिया लिसें थ्व परिसरय्‌ हे नं तःम्ह हे दिगुद्यः चकंक स्थापना यानातःगु दु । अन देगुपुजाबलय्‌ सम्बन्धित परिवारयापिं वयाः पुज्याःवइ । देगःपरिसरय्‌ वयेथाय्‌ तःधिकःम्ह गणेद्यःया मूर्ति दुगु देगः नं दु । थन च्वंगु सतलय्‌ यंला ज्वःछि भजन हाली । अथे हे येँयाःबलय्‌ ख्वपं वइपिं महाकाली प्याखंया पुचः थन हे च्वंगु सतलय्‌ च्वनेगु यानाच्वंगु दु ।

लुँचुभुलु अजिमा द्यःछेँ
येँ महाबौद्ध वीर अस्पतालया लिक्क लुँचुभुलु अजिमाया द्यःछेँ दु । स्वतँ जाःगु थ्व छेँया छेँलिइ दलान पिकयातःगु दु । मातनय्‌ स्वपाः तिकिझ्याः दु, उकी मध्ये दथुया झ्याः अझ यक्व कलात्मक व तोलनं छाय्‌पियातःगु दु । च्वतय्‌ स्वपाः झ्याः दुसा अन हे पौ दिकातःगु कलात्मक त्वानाःसिँ दु । आँय्‌पापौया सामान्य खनेदु ।
स्वयेबलय्‌ सामान्य नेवाःछेँ खःसां धार्मिक व सांस्कृतिक महत्वं जाः । थज्याःगु द्यःछेँ गुलि नं दु व दक्व झिंछगूगु शताब्दीयाम्ह जुजु गुणकामदेवं थन रक्षा याइपिं मातृका गणया देगः वा पीठ दयेकूबलय्‌ वलिसे स्वाःगु धार्मिक सामाजिक ज्या यायेत दयेकूगु धाइ । थन सम्बन्धित गुथिया दुजःपिं च्वनाः इलय्‌ब्यलय्‌ गुह्य व तान्त्रिक पुजा याइ । मोहनिबलय्‌ थनं पायाः पिकायेगु चलन दु ।

वतु नवदुर्गा देगः
येँ वतु द्यःछेँया चुलिंचू च्वंगु खुल्ला थाय्‌या दुने नवदुर्गा द्यःया देगः दु । मनूया छेँ थें च्वंक दयेकातःगु नितँ जाःगु देगःया न्ह्यःने स्वदुवाः लुखा दु, अले दथुइ चामुण्डाया मूर्ति कियातःगु सिँया तोलं दु । दुने नवदुर्गा अन्तर्गतया अष्टमातृका व भैरव दु । च्वय्‌या तँय्‌ तपाःगु झ्याः व ततःग्वःगु त्वानाःसिँ तयातःगु दु । आँय्‌पापौ साधारण व द्यःने गजू दु ।
देगःया पिने उमामहेश्वर व गणेद्यःया मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु । थ्व देगलय्‌ १७०३या अभिलेख दु । न्हापा थन क्वय्‌ खुसि बाःवनीगु अले थन मसां नं दु धायेगु याः ।

वतु नासःद्यः
वतु खुल्ला थाय्‌या न्ह्यःनेसं लँसिथय्‌ नासःद्यःया देगः थज्याःगु छेँ दु । थ्व नासःद्यःया लिसें मञ्जुश्रीया नं देगः खः । न्हापा नितँ जाःगु द्यःछेँ थज्याःगु छेँ जुयाच्वंबलय्‌ थन मूलुखाय्‌ निम्ह सिंह व लुखाच्वय्‌ तोलं दु । दुने मञ्जुश्रीया मूर्ति दु । तर मातनय्‌ धाःसा नासःद्यः थापना यानातःगु दु । अले थनया त्वानाःसिँइ मातृकागण व मेमेपिं देवदेवीपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु ।
थन १६३०या अभिलेख लूगु ल्याखं थ्व तसकं पुलांगु देगः खत । तर देगःया स्वरुप तःक्वः जीर्णोद्धार जूलिसे हिलावयाच्वंगुलिं थुकिया मौलिक स्वरुपया अनुमान याये थाकु । आःया त्वानाःसिँ स्वयेबलय्‌ थुकिया मौलिक स्वरुप मेगु हे जुइ धकाः अनुमान यायेछिं ।
वतु भद्रकालीया झिंनिदँया जात्रा जुइबलय्‌ थन न्ह्यःने चछिन्हिछि प्याखं हुइकी अले थन हे द्यःपिं च्वनेगु याइ । थ्व ल्याखं थ्व देगः वा द्यःछेँया तःता हे धार्मिक महत्व दु धइगु खनेदत ।

वतु लुमधि अजिमा द्यःछेँ
येँ वतु नासःद्यःया लिक्क भचा दुने वतु लुमधि भद्रकाली अजिमाया द्यःछेँ दु । तिंख्यःसिथय्‌ च्वंम्ह लुमधि वा भद्रकाली अजिमाया निखा द्यःछेँ दु— छखा तेबहालय्‌ मेखा वतुइ । निथासं अलग अलग गुथि वा पुजा इत्यादि जुइ ।
न्हापा दयाच्वंगुयात वि.सं. २०२१ य्‌ तिनि भिंकाः न्हूकथं जीर्णोद्धार यानातःगु जुल । थ्व कथं स्वदुवाः लुखा दुगु मध्ये दथुइ तोलंसहितया मूलुखा जुल । मातनय्‌ दथुइ लुँ सियातःगु षटकोण सहितया तिकिझ्याः व जवंखवं निपाः तिकिझ्याः दु । अथे हे च्वतय्‌ नं दथुइ तिकिझ्याः अले जवंखवं स्वपाः झ्याः दु । पौ स्वयां च्वय्‌ गजू सहित चिकीधंक देगःया हे पौ खनेदयेकातःगु दु । दुने चामुण्डा व मेमेपिं द्यःपिनिगु मूर्ति दु । थनयाम्ह द्यःया पाहांचःह्रेबलय्‌ तःजिक जात्रा जुइ । थन १६८६यागु अभिलेख लूगु दु । लिपा १९३४य्‌ भुखाय्‌ ब्वये धुंकाः जीेर्णोद्धार जूगु खः ।

वन्दे नारायण देगः
येँ टेकुं ह्यूमत वनेगु लँय्‌ वन्दे नारायणया देगः दु । शिखर शैलीया पुलांगु थ्व देगः गबलय्‌ दयेकातःगु धयागु स्पष्ट मदु । थुकियात मीना नारायण नं धाइ ।
जमिन स्वयां थकयाः ल्वहंया थांया दथुइ कलात्मक लुखा दुने द्यःया मूर्ति दु । छतँ जाःया देगः अले वयां च्वय्‌ छगू हे स्वतँ जाःगु च्वामुगु शिखर दयेकाः उकिया द्यःने गजू दयेकातःगु दु । देगः न्ह्यःने पुलिं चुयाच्वंम्ह गरुडयात ल्वहंया थामय्‌ तयातःगु दु । थ्व गरुड वि.सं. १६७६ य्‌ छानातःगु खः । व ल्याखं थ्व द्यः नं म्होतिं ३४६ दँ पुलां धायेफु । थ्व द्यः छगू धार्मिक चुक थेंज्याःगु थासय्‌ स्थापना यानातःगु दु । थन विष्णु, पद्मपाणि लोकेश्वरया मूर्तिया लिसें तःगः हे चैत्य व शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु ।

वंघः आजुद्यः
वंघः दुवातय्‌ पूर्व स्वःगु तखागु छेँ थज्याःगु आकाश भैरव आजुद्यःया देगः दु । खवय्‌ निम्ह सिंह व तोलं दुगु लुखां दुहां वनाः थहां वनेमाः । मातनय्‌ दथुइ लाक तोलंसहितया झ्याः दु, अले बार्दलि पिकयाः प्यम्ह सिंह वा शार्दुल निखे स्वकातःगु दु । दुने आजुद्यःया क्वंचा मूर्ति तयातःगु दु । अन हे लीयागु भिंद्यः व भद्रकाली अले वहःया गणेद्यः व कुमारया नं मूर्ति दु ।
च्वतया तल्ला पिनें ततःपाःगु झ्याः पिकयाः गुथिया ज्याखँ यायेत छ्यलातःगु दु । वयां च्वय्‌ आँय्‌पापौ व दथुइ स्वंगः गजू, अले पताः क्वसायेकातःगु दु ।येँयाःबलय्‌ च्यान्हु तक थ्व द्यः पिने हयाः दबुलिइ तयाः छाय्‌पियाः ब्वइ । अबलय्‌ द्यः सालीबलय्‌ थन द्यःया म्हुतुं थ्वँ हायेकेगु नं चलन दु । किंवदन्ती कथं थ्व द्यः किराती जुजु यलम्बर खः । वं महाभारतय्‌ युद्ध ब्वति काःवंबलय्‌ कृष्णं वयागु छ्यं ध्यनाबिउगु खः अले व हे छ्यं जक थन जूवःगु खः । मोहनि, बालाचःह्रे व सिलाचःह्रेबलय्‌ नं थन जात्रा वा मेला जुइ । थज्याःगु महत्वपूर्ण व ऐतिहासिक देगः खयां नं थन पुलांगु अभिलेख मदु । दकलय्‌ पुलांगु धयागु हे वि.सं. १९०४ यागु खः । न्हापा टायल तिकातःगु देगलय्‌ लिपा जीर्णोद्धार याःबलय्‌ दाचिअप्पा छ्यलाः दयेकूगु खः ।

वंघः शिव देगः
वंघः दुवातं दुने आजुया चुलिंचू दुने शिवया देगः दु । ल्वहंया शिखर शैलीया देगः दुने प्यपाः ख्वाःपाः दुगु शिवलिङ्ग दु । थ्व देग मल्लकाल तकया जुइकथं पुलांगु धइगु सीदुसां थन अथे क्यनीगु पुलांगु छुं अभिलेख मदु ।

वंघः महाद्यः
वंघः दुवातं वँतु वनेगु कुंचाय्‌ नं ल्वहंया शिव देगः दु । छतँ जाःगु ल्वहंयागु देगलय्‌ प्यख्यं लुखा दु, प्यखेरं छेपु दुगु ल्वहंया तोलं दु । अय्‌सां छखे जक चायेके जिउ । द्यःने गं आकारया छत तयाः उकिया द्यःने गजू तयातःगु दु । अतिकं चल्तिगु लँय्‌ लानाः नं थ्व देगलय्‌ द्यः गथे च्वं धइगु सुनांनं सीके फइगु अवस्था मदु ।

शिव देगः
येँया थापाथलिइ तीन देवल स्वयां पिने बागमति घाट सिथय्‌ छगः तग्वःगु व निगः चिचिग्वःगु शिव देगः थापना यानातःगु दु । उकी दकलय्‌ खवय्‌ च्वंगु व तग्वःगु देगः अप्पां दनाः द्यःने बज्र पानातःगु दु । थुकिया प्यखेरं लुखा दु, अले च्वय्‌ छेपु दुगु ल्वहंया तोलं नं दु । च्वय्‌ प्यकुनय्‌ चिचिग्वःगु देगःया बुट्टा पिकयाः द्यःने तग्वःगु गुम्बज थनाः उकिया द्यःने गजू छुनातःगु दु । थ्व देगः मेजर गुमानसिंह कार्कीं १८२७ य्‌ दयेकेबिउगु खः । अबलय्‌ थ्व देगःया गुथिया आयस्ता नं दु धयागु अनया अभिलेखं धाइ । थुकिया लिक्क निगः अज्याःगु हे मेगु देगः नं स्थापना यानातःगु दु ।

शिवलिङ्ग देगः
त्रिपुरेश्वर देगःया लिक्क चुकय्‌ महाद्यःया देगः दु । अप्पाया फःया द्यःने अप्पां हे दनातःगु देगलय्‌ ल्वहंया लुखा दु । लुखाय्‌ छेपु दुगु तोलं दु । दुने शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । च्वय्‌ कार्नेस पिकयाः द्यःने गुम्बज पौ तयाः द्यःने गजू तयातःगु दु । देगःया प्यखें कुनय्‌ चिचिग्वःगु देगलय्‌ पाञ्चायन द्यःपिं स्थापना यानातःगु दु । वयां पिने चाकःलिं थीथी द्यःपिं नं तयातःगु दु । थ्व देगः काशिनाथ उपाध्यायं दयेकूगु खः धइगु दुसां तिथिमिति उल्लेख मदु । अथेसां थुकिया बनोट स्वयाः थुकियात झिंगुंगूगु शताब्दीया देगः धयातःगु दु ।

सन्तानेश्वर महाद्यःया देगः
येँ मरुहितिया लिउने चुकय्‌ सन्तानेश्वर महाद्यःया देगः दु । पिनें काचाक्क खनेमदइगु जूसां बांलाःगु काष्ठकलाया नमुना कथं थ्व देगःयात काइ । सिँया लुखाया च्वय्‌ तोलं दु । थनया त्वानाःसिँइ महाभारत व रामायणया पात्रतय्‌गु मूर्ति कियातःगु दु । देगलय्‌ यक्व खनेमदइपिं द्यःपिनिगु मूर्ति दुगुलिं नं थ्व देगः विशेष जुल । दुने शिवलिङ्गया लिसें विष्णु व गणेद्यः इत्यादिया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु ।
हिन्दू समाजय्‌ सन्तान मदुपिं थन वयाः पुजा आराधना यात धाःसा सन्तान दइ धयागु विश्वासया कारणं दछियंकं मनूत थन वयाच्वनी । वि.सं. १७८३ य्‌ दयेकातःगु थ्व देगः वि.सं. १९३४ या भुखाचं दुनेवं जीर्णोद्धार जूगु खः ।

सरस्वती देगः
छत्रपाति दुवातय्‌ लँसिथय्‌ सरस्वती देगः दु । अप्पा व सिमन्तिं दयेकातःगु थ्व देगः न्हूगु हे तिनि । लुखाय्‌ नाग कुलिचिनाच्वंगु बुट्टा दु । च्वय्‌ गं बांलूगु पौ तयाः द्यःने गजू छुनातःगु दु । दुने सरस्वतीया नापं बौद्ध ध्यानी बुद्धपिं अक्षोभ्य व रत्नसंभवया नं मूर्ति दु ।

स्वांछपु गणेद्यः
येँ छत्रपातिं थँहितिइ व सीघलय्‌ वनेगु दुवातय्‌ स्वांछपु गणेद्यःया देगः दु । नितँ जाःगु थ्व प्यागोडा शैलीया देगलय्‌ वि.सं. १९६१ स्वयां न्हापाया अभिलेख मदु । निर्माणया ल्याखं साधारण खनेदुसां लिपा वयाः थुकी यक्व हिउपाः वयेधुंकल । न्हापा आँय्‌पापौ जुयाच्वंगु व साधारण खनेदुगुु देगःयात आः ल्ह्वनाः कलात्मक दयेकाः सिजःपौ तयातःगु दु । लुखाया च्वय्‌ तोलं, जवंखवं ध्वाँय्‌ व चाकःलिं चाकःमत तयातःगु दु । बालाचःह्रेबलय्‌ थ्व द्यःयात खतय्‌ तयाः जात्रा याइ । ्

हनुमानध्वाखा बुढानिलकण्ठ
येँ लाय्‌कू त्रिशूलचोकं दुने तःधंगु पुखूया दथुइ नागया म्हय्‌ ग्वतुलाच्वंम्ह नारायणया ल्वहंया मूर्ति दु ।
भुइजःसिइ च्वंगु लिच्छविकालीन नारायणया प्रतिलिपि थें च्वंक दयेकातःगु थ्व मूर्तिया निर्माण झिंन्हय्‌गूगु शताब्दीइ जुजु प्रताप मल्लं याःगु खः । अथेसां थ्व बारे थन छुं शिलालेख मदु । नेपालय्‌ दुगु ततःग्वःगु छगः हे ल्वहंया मूर्ति मध्ये थ्व नं छगू खः ।
छगू किंवदन्ती कथं भुइजःसिया नारायण द्यःयाथाय्‌ जुजुखलः वनकि अनिष्ट जुइ धकाः जुजु प्रताप मल्लं म्हगसय्‌ खंगुलिं थ्व मूर्ति थन थम्हं पुज्यायेगु निंतिं दयेकूगु धाइ । अबलय्‌निसें जुजुखलः भुइजःसिइ मवन, अले थ्व थासय्‌ जुजुखलकं जक पुजा यायेदइगु जुल । पुखूया जःखः थ्व थासय्‌ कृष्ण, गणेद्यः, विष्णुविक्रान्त, बुद्ध हनुमान व लक्ष्मीनारायणया नं मूर्ति दु ।

ह्यूमत नारायण देगः
येँ ह्यूमत लिक्क लँसिथय्‌ चुकया दुने नारायणया देगः दु । प्यागोडा शैलीइ नितँ जाः यानाः दयेकातःगु थ्व देगः ३८१ दँ न्ह्यः दयेकातःगु खनेदु । थ्व देगः छतँया फःया द्यःने थनातःगु दु । छज्वः ल्वहंयापिं सिंह द्वारपाल थें निखे दु, दथुइ कलात्मक लुखा व च्वय्‌ नारायणया मूर्ति अंकित तोलं दु । वयां च्वय्‌ सिँया कार्नेस अले पौ दिकेत तयातःगु त्वानाःसिँइ नं थीथी देवदेवीपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । वयां च्वय्‌ साधारण गजू दु । देगः न्ह्यःने तयातःगु गरुड १६४१य्‌ तयातःगु अभिलेख दु ।

त्रिपुरासुन्दरी महाद्यः देगः
बागमति खुसि सिथय्‌ त्रिपुरासुन्दरीया तग्वःगु देगः दु । स्वतँ जाःगु फःया द्यःने स्वतँ हे जाःगु थ्व प्यागोडा शाहकालय्‌ दयेकूगु दकलय्‌ तग्वःगु देगः मध्ये छगः खः । प्यखेरं स्वदुवाः दुगु लुखाया दुने शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । च्वय्‌ पौ दिकेगु त्वानाःसिँइ महाभारतया पात्रतय्‌गु मूर्ति कियातःगु दु । वयां
च्वय्‌या त्वानाःसिँइ कृष्णावतारया चित्रण दु, अले वयां च्वय्‌ मातृकागणया चित्रण दु । वयां च्वय्‌ लुँ सियातःगु गजू दु । वर्गाकार चुकया दुने मू देगःया चाकःलिं पाञ्चायन पुलय्‌ लाःपिं थी थी द्यःपिनिगु चिचिग्वःगु देगः स्थापना यानातःगु दु । देगःया न्ह्यःने रानी त्रिपुरासुन्दरीया सालिक ल्वहंया थामय्‌ तयातःगु दु ।
थ्व देगःया स्थापना १८१८य्‌ जुजु रणबहादुर शाहया लुमंतिइ वया रानी त्रिपुरासुन्दरीं दयेकेबिउगु खः । अबलय्‌ वं थ्व देगःया आयस्ता कथं ७८१ रोपनी जग्गा तयाः गुथि दयेकाबिउगु खः । सन् १९३४ या भुखाचं थ्व दुनेवं सन् १९४५य्‌ जीर्णोद्धार जूगु खःसा हानं सन् २०१५या भुखाचं दुनेवं जीर्णोद्धार जुयाच्वंगु दु ।

ज्ञानेश्वर महाद्यःया देगः
येँ ज्ञानेश्वर सानो गौचर लिक्क ज्ञानेश्वर महाद्यःया देगः दु । थुकियात सौभाग्यश्वर महाद्यः नं धाइ । नितँ जाःगु फःया द्यःने दाचिअप्पां दनातःगु पश्चिम स्वयाच्वंगु प्यागोडा शैलीया नितँ जाःगु देगः दु । प्यखेरं लुखा दुसां पश्चिम स्वःगु लुखा जक चाली । थन हे द्यःने कलात्मक तोलं नं दु । पौ दिकातःगु त्वानाःसिँइ देवदेवीपिनिगु मूर्तिलिसें थीथी रतिक्रियाया चित्र नं कियातःगु दु ।
दुने तग्वःगु शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दुसा दुने हे शिव पाञ्चायन द्यःपिं गणेद्यः, भैरव, भगवती व सूर्य नं दु । पशुपतिया आगंछेँपाखें थनया पुजा न्ह्याइ । न्हियान्हिथं थन पशुपतिं चन्दन नं हयेमाः । थ्व देगःया जीर्णोद्धार १८२३ य्‌ राजदैवज्ञ लछुमन भारों याःगु खः । साउन लछि, तीजबलय्‌ व शिवरात्रीबलय्‌ थन मेला जुइ । थ्व देगःया दक्षिणपाखे आनन्द भैरवया देगः नं दु ।