ख्वपयात सरकारी अभिलेखकथं भक्तपुर धाइ । थीथी च्वमिपिंसं ख्वपयात भादगाउँ, भक्तग्राम, खोपृम, खोपृङ, माखो, माखोपृङग, श्रीखोपु, श्रीखोप, खप्वदेश, खपो, भक्तग्राम, श्रीभक्तपुर, भक्तपुर, भक्तपुरी नगरी, भक्तपत्तन्नगर, भक्तपुरमहानगर, खोप धकाः नां तयातःगु लूगु दु । पुलांगु अभिलेखय् धुर्मपुत्तन नं धाःगु खनेदु ।खय्भासं भादगाउँ धाइगु खँग्वः भाद्रगाउँया व्युत्पादन खनेदु ।
येँ, यल, ख्वप स्वंगू सहर (स्वनिगः) या दकले पुलांगु ख्वप खः । ख्वपया इष्टदेवता नवदुर्गायात दुर्गाया अवतार धाइ । ख्वपया २१ गू ज्यापुत्वाः नवदुर्गा जात्रा याइगु लँया जवखवं दु । व त्वाःया नां थथे खः – सुर्जमाह्रि, तचपाः, क्वाथन्दोँ, गःछेँ, दथुवाचा, इनाचो, गोमाह्रि, याछेँ, तवमाधि, तालाको, मूलाखा, गःहिति, क्वाछेँ, तिवुकछेँ, विलाछेँ, खौमा (यवि), यालाछेँ, तुलाछेँ, चोछेँ, ईछु (श्रेष्ठ प. , वि.सं. २०६०, पृ. ४९)। ख्वपया ज्यापु कुनां–बिनां थथे जुइ –
ख्याः (२२४) यक्ष खँग्वःया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – यक्ष – यकष [वर्णविच्छेद] – यकख [खकारीभवन] – यकखा [स्वरक्षय] – खयक -विपर्य] – ख्यक [अक्षरलोप] – ख्याः [दीर्घत] – ख्या [दीर्घता क्षय] । अजख्या (२२५) हाकुम्ह ख्याःयात धाइ । थन अजःया दीर्घता दुसुनाः अज जूगु दु । आसख्या (२२६) आसं द्याःम्ह ख्याःयात धाइ । दनेख्या (२२७) दण्डा दुम्ह ख्याः खः । पिलिख्या (२२८) पिलं थें गंसिम्ह ख्याःयात धाइ ।
भुचाँ (२२९) चीधिकःम्ह भूत खः । थ्व नं नासःद्यःलिसे जुइ । थ्व भूतया चीधिकःम्ह या लितँसा चा च्वनाः भुतचा जुल । वहे भुतचा भूचा, अनलिं भुचा जुल । भुचा आकारान्त जूगुलिं ख्वपय् नासिकीकरण जुइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – भुत – चा – भुतचा – भूचा [आदिपदान्त वर्ण क्षय] – भुचा [दीर्घता क्षय] – भुचाँ [नासिकीकरण] ।
गणेश (२३०) गनेद्यःया संस्कृत नां खः । ज्या छुइत गनेद्यः थापना यायेमाः धैगु विश्वास नेवाः समाजय् दु । थ्व त्वाःपतिकं दइ । थ्वया पुजा व सेवा याइम्ह ज्यापुयात गनेजु धाइ । गनेजु (२३१) बिनां ख्वपय् ज्यापु व छिपी निगुलिं खलकय् दु ।
बुद्यः (२३२) बुँइ च्वनीम्ह द्यःयात धाइ । थ्व बुङ्द्यःलिसे ज्वःलाःथें च्वं । बुङ्द्यः लः व सहकालया द्यः खः । ख्वप बुँज्यामितय्सं जाःगु देय् जूगुलिं बुँइ न्ह्याग्गु ज्या याःसां बुङ्द्यःयात पुकार याइ । उकिं मनूया नां हे बुङ्द्याः छुनाः थःगु आस्था न्ह्यब्वःगु खनेदु । थ्व बुंद्यः ख्वपय् अकारान्त नासिक्य खँग्वःया नासिक्य क्षय जुयाः सामान्य जुइ । उकिं बुङ्द्यः बुद्यः जुल ।
भैलः (२३३) व भैलःद्यः (२३४) भैरःद्यःया मेगु नां खः। संस्कृत खँग्वः भैरव व देव मुनाः भैरवदेव जुल । थुकिया व्युत्पादन भैरलःद्यः खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – (क) भैरव – भैरः [अन्तिम वर्ण क्षय, क्षतिपुरक दीर्घत] – भैलः [लकारीभवन] – भैल [दीर्घता क्षय] । (ख) देव – देअ [पदान्त व्यञ्जन लुप्त] – द्यः [वृद्धि सन्धि, क्षतिपूरक दीर्घत] । (संस्कृत देवता) या जुया दे–अ जुल ।
लाखेमरु (२३५) लाखेया लागा खः । काचाक स्वयेबलय् लाखे मरू धाःथें च्वं । मरू मण्डलया व्युत्पादन खः । नेवाः विश्वासकथं त्वाःपतिकं लाखे दइ, लाखेया लागा दइ । व लागा मण्डल खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – मण्डल – मन्नल [प्रकट समीभवन] – मनल [द्वीत्वक्षय] – मरल [रकारीभवन] – मरः [पदान्तवर्ण क्षय] – मरु [स्वरवृद्धि] ।
वाखाद्यो (२३६) म्हुतु आं याइम्ह द्यः खः । थुज्वःम्ह द्यः भैरवयात नालातःगु दु । येँय्
बाकाद्यः वांखाद्यः खः । ख्वपय् थुज्वःम्ह द्यः भैलःद्यः जक खनेदु । थ्व भैरव थे वां खाइम्ह द्यः जुयाः वाखाद्यः जूगु खनेदु ।

कःमि
संस्कृतं तत्सम वा तद्भव, वा स्थानीय खँग्वः संस्कृतलिसे ल्वाकछ्यानाः शिल्पी समूहयात म्हसीकेगु यानातःगु दु । खँग्वःया लिपा कर्मि छ्यलाः नं कुनां तयातःगु दु । कर्मि कःमि जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– कर्मि – कःमि [मध्यवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] ।
पलंकर्मि (२३७) पलं दयेकीम्ह मनू खः । थुकी पलं नेवाः व कर्मि संस्कृत खँग्वः ल्वाकज्यानाः ज्याःगु खँग्वः खः । पलेकर्मि (२३८) पलेहः मुनीम्ह मनूयात धाइ । पालुकर्मि (२३९) पालु पीम्ह मनूयात धाइ । ल्वहंया ज्या याइम्ह मनू खः । लोहकर्मि (२४०) ल्वहंया ज्या याइम्ह, मनूयात धाइ ।

की, झंगः, पशु
मनूया जवखवं की, झंगः, पशु दइ । मनूलिसे थुमि स्वापू क्वातुक दइ । उकिं जक मनू म्वाये फइ । वहे की, झंगः, पशुया नामं कुनां छुइ ।
की
किजु (२४१) कीयात सम्मान बियाः छुनातःगु नां खः । किलं लकसय् दुपिं मनूया शत्रु की नयाः मनूयात म्वाकी । किमिसुकु (२४२) या पिनेया अर्थ (Superficial meaning) प्वाथय् दुने किमि दु, व किमियात नयेगु मदयाः सुकूचिंगु जुइ । थुकिया क्वसियाच्वंगु अर्थ (Underlying meaning) तसकं नये पित्याःबलय् नयेमखंम्ह गरीब जुइ ।
कुसि (२४३) तसकं चीधिकःम्ह चंचलम्ह की जुइ । थ्व मनूया हि त्वनाः म्वाइम्ह परजीवी खः । कुसिजु (२४४) वहे परजीवीयात सम्मान याइगु नां खः । कोङा (२४५) कुन्यायात ख्वप भासं धाइगु खँग्वः खः । न्यायात कुँइ गायेका गंकातःगु न्या खः । थुकिया रूपध्वनि परिवर्तन थुकथं जुइ – कोडा – कुङा [स्वरवृद्धि] – कुना [दन्त्यकरण] – कुन्या [श्रृति आगम]। ङाखुसि (२४६) ङा व खुसि खँग्वः ल्वाकज्यानाः वःगु खँग्वः खः । थुकिया अर्थ न्या वइगु खुसि जुइ ।
त्वाति (२४७) चाया तःलय् दइम्ह आलु नइम्ह की खः । थ्व किलं चा म्हुयाः चा नाइकाः बुँज्या अःपुकी । पांति (२४८) पतिया ख्वप भाषाया खँग्वः खः । येँ–यलया अकार ख्वपय् आकार जुइ । पुलांकी (२४९) जाकि ताः ईतक मसंकुसे तलकि दाइपिं तुयूपिं की खः । तःमिम्ह ज्यापुया छेँय् यक्व वा दइ । उकिया जाकि नयां मफुथाय् पुलांकी दइ ।

झंगः
कोजु (२५०) क्वः झंगःयात सम्मान यानाः वःगु खँग्वः खः । मनूया बांलाःगु, बांमलाःगु सः क्वखं हइ धैगु विश्वास समाजय् दु । धोखा (२५१) या अर्थ धोकम्ह खा वा तःधिकःम्ह खा जुइ । ज्यापुया छेँय् लहिनातःम्ह तःधिकःम्ह खाया नामं छुनातःगु बिनां खः ।
बाखुं (२५२) बखुंया ख्वप भाषाया खँग्वः खः । बलखुनि खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – बलखुनि – बलखुं [नासिकीकरण] – बःखुं [मध्यवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – बाखुं [स्वरक्षय] । बोहजु (२५३) बोहया आदरार्थी खँग्वः खः । बोह बोहलया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– बोहल – बोहः [अन्तिम वर्ण क्षय – बोह [दीर्घता क्षय] – ब्वः [अन्तिमवर्ण क्षय] Invalid source specified. ।
सुकुभत्तु (२५४) खँ जक सःम्ह बेमान झंगः धाइ । थ्वं ज्यापुया बालि नयाः फुकी धाइ । सुकुभत्तुयात बेमानया प्रतीककथं काइ । सुलु (२५५) वा सुरु जीझंगः थुज्वःम्ह झंगः खः । हँय् (२५६) बँ व लखय् च्वनीम्ह ज्यापुया छेँय् दैम्ह झंगः खः ।

पशु
किसि (२५७) मनू तःधिकः जुयाः ल्ह्वंम्हसित धाइ । बुँज्या यायेत म्ह नं किसि थें गथि चिनेमाः धाइ । थुज्वःम्ह मनूयात किसि नामं सःती । खिचाजु (२५८) दकले इमान्दार पशु खः । थुज्वःम्ह पशुयात सम्मान यानाः लितँसा –जु तयाः खिचाजु जुल । गैंडा (२५९) तसकं ल्ह्वंम्ह, छ्यंगू ख्वातुम्ह प्राणी खः । गैंडाया छगू गुण वा चरित्र लिखतं वयाः गालय् खि फाइ । उकिं गालय् पाय् (जाल) तयाः गैंडायात लाइ । थथे लिखतं वइपिं, धाःगु मताइपिं मनूतय्त गैंडा धाइ । थुसा (२६०) धैगु द्वहं खः । द्वहलं धरना बिल कि त्वःती हे मखु । थुज्वःम्ह मनूयात थुसा धाइ ।
धुकुछुँ (२६१) धुकुतिइ च्वनीम्ह छुँ खः। थ्वं धुकू दुनेया खँ दक्व सी । थथे सिउम्ह मनूयात धुकूछुँ धाइ । धेर्मेसु (२६२) मध्यकालीन नेवाः व संस्कृत खँग्वः ल्वाकछ्यानाः वःगु खनेदु । धिर व मेषया सन्धि जुयाः धिर्मेसु जूगु खनेदु । धिरया अर्थ तःधिकःम्ह व मेषया अर्थ मेस वा म्येय् जुइ, गुकिया अर्थ गैंडा खः । धिर्मेसु खँग्वःया स्वरक्षय जुयाः धेर्मेसु जूगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – धिर–मेष – धिर्मेष – धेर्मेष [स्वरक्षय] – धेर्मेसु [स्वरवृद्धि] ।
फैपु (२६३) फै लहीम्ह मनूयात धाइ । न्हापा न्हापा फै, च्वलय्, सा क्वसः बीगु चलन दु । थुकिं मिसातय्गु धन थहां वनी । थुकियात पशु धन वा स्त्री धन धाइ । थुकिं नेवाः मिसात आर्थिकरुपं सबल जुइ ।
मेपु (२६४) म्येय् लहीम्ह मनूयात धाइ । सापू व मेपू अहिर व आभिरलिसे स्वानाच्वंगु दु । सापू, मेपूत परापूर्वकालय् मधेशया यादव व थारुलिसे स्वापू त्वाःथलाः मकवानपुरया चित्लाङ्ग, तिष्टुङ्ग जुयाः नेपाः गालय् दुहांवःगु धाइ । गोपालवंशी धुंकाः महिषपाल वंशी जुजुपिंसं शासन याःगु वंशावली ब्वनेदु । थुपिं निगुलिं वंश हे ज्यापु जूवन । उकिं थौंया सापू व मेपू हे प्रारम्भिक नेवाः जाति धैगु खँ बः कायेछिं ।
बमनू (२६५) या अर्थ बँय् सुना वनीम्ह मनू जुइ । चीधिकःम्ह मनू जुयाः बमनू धाइ । माकःजु (२६६) चकचकेम्ह पशु खः । थ्व कुनां स्यस्यः नं दु (स्वयादिसँ; माकः) ।
सापु (२६७) सा लहीम्ह मनूयात धाइ । सिमाक (२६८) ख्वाः सिइसे च्वंम्ह माकः वा ख्वाः ह्याउँम्ह मनूयात धाइ । सिंह (२६९) जंगलया जुजु खः । उकिया अर्थ समाजय् मुख्य मनू तायेकाः थःगु नामय् सिंह च्वइ । मल्लकालीन जुजुपिनि थ्याःम्ह लानिं बुइकूपिं काय्पिंसं जक मल्ल च्वइ । मथ्याःम्ह लानिं बुइकूपिं सन्तानं सिंह थर तइ । ख्वपया लिपांम्ह जुजु रणजित मल्लया मथ्याःम्ह लानिया न्हय्म्ह काय्पिंसं सिंह थर च्वःगु खः । थुमित न्हय्म्ह वहालिया नं धाइ । प्राचीन नेपालय् महिषपाल वंशया जुजुपिंसं नं सिंह थर च्वःगु खः । उकिं उगु वंशयात थःगु पुर्खा तायेकाः सिंह सुवाल च्वःगु जुइमाः । थ्व कुनां ज्यापु जक मखु स्यस्यः नं दु ।
सीमाक (२७०) सियूम्ह माकः खः । ख्वाः ह्याउँम्ह मनूयात सियूख्वाः धाइ । वयात माया यानाः सियूम्ह माकः वा सिमाकः धाइ ।

कूल
न्हेमाफुकि (२७१) न्हय्म्ह फुकीया मचाखाचायात धाइ । थुकिं कुल, खलः थुइकी । पसखल (२७२) पसः दुपिनि खलः ख । थन पसः पस जूगु दुसा खलःया खल जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – पसल खलक – पसःखलक [आदिपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – पसःखलः [उत्तरपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – पसखलः [आदिपदान्त दीर्घता क्षय] – पसखल [उत्तरपदान्त दीर्घता क्षय] । साहुखल (२७३) दां दुपिनि दाजुकिजा खः। साहुखल ज्यापु व छिपा नितां दु । थन साहुखलकया साहुखल जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – साहुखलक – साहुखलः [पदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – साहुखल [दीर्घता क्षय]।

ख्वाः
ख्वाः (२७४) पिनें खनेदइगु मनूया न्हापांगु आकृति खः । खिख्वाः (२७५) स्वये मजिउगु ख्वाःयात धाइ । मनूया ख्वाःयात उपमेयकथं छ्यली । खोतेजा (२७६) ख्वाःपाः दयेकेगु जायात धाइ । तुइख्वा (२७७) तुयुख्वाःयात धाइ । चोलेख्व (२७८) स्वकुं लूगु ख्वाःयात धाइ ।
ज्याख्व (२७९) व ज्यापुख्व (२८०) ज्या यानाः त्यानुगु, सिला मतःगु ख्वाःयात धाइ । थुकिया अर्थ ज्यापु ख्वाः खः, गुगु ज्यलाः ज्याख्व जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – ज्यापुख्वाः – ज्यापुख्वः [स्वरक्षय] – ज्यापुख्व [दीर्घता क्षय] – ज्याःख्व [आदिपदान्त वर्ण क्षय, क्षतिपूरक दीर्घत] – ज्याख्व [दीर्घता क्षय] ।
धुँख्वाः(२८१) धुँया थें ग्यानापूगु ख्वाः दुम्ह मनूयात धाइ । नख्वाः (२८२) छाःगु ख्वाःयात धाइ । प्वयासिख्व (२८३) पोटासि थें ह्वगंगु ख्वाः वा छ्याकः ख्वाःयात धाइ ।
मुस्याख्व (२८४) मुस्या थेंज्वःगु सिइसेच्वंगु ख्वाःयात धाइ । सिङख्वाल (२८५) सिँया थुज्वःगु ख्वाःयात धाइ । सिजख्व (२८६) सिजः थें ह्याउँख्वाःयात धाइ ।

खि
खिनाव (२८७) लाक्षणिक कथं छ्यलातःगु खनेदु । थुकिया अर्थ क्वयंम्ह मनू जुइ । सामान्य ल्याखं खिया स्वभाव नवइ । खि धयाः हानं नवः धकाः लिसा काःगु मतलव थन छ्यलातःगु विशिष्ट खः । खिनवः खिनाव जूगु प्रक्रिया थथे खनेदु – खिनवल – खिनवः [क्षतिपूरक दीर्घत] – खिनावः [स्वरक्षय] – खिनाव [दीर्घता क्षय] ।
खितिबकु (२८८) या अर्थ खिति बकु वा बछिकु थाःम्ह मनू जुइ । कु या अर्थ छम्ह मनुखं क्वबुइत गाक्क दुगु भारी जुइ । थुकिया लाक्षणिक अर्थ गुबलें म्वः मल्हुइम्ह तसकं फोहोरी जुइ ।

खु
खु खँग्वलं खुसि थुइकीसा खुँ खँग्वलं सुनां हे मखंक खुयाः यंकीम्ह मनू थुइकी । थन वःगु खु व खुँया कोशीय अर्थ पाःसां सान्दर्भिक अर्थया हिसाबं छगू हे जूगु खनेदत । थुकिया अर्थ थन खँग्वलय् वःगु रूपसन्धि हिउपाः खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – खु – खुँ [अनुनासिकीकरण] ।
दनेखु (२८९) ग्यानापुगु खुसि दन्न खुसिया जःखःया मनू थुइकी । मारि (२९०) या अर्थ मण्डल, व मारिखु (२९१) या अर्थ मण्डलया खुसि जुइ । सुजखु (२९२) या ख्वपया सुजमारि (सूर्यमण्डल) या खुसि खः। सितिखु (२९३) या अर्थ ज्या मवःगु खुसि थें खनेदु । दुग्यय्क वालेबलय् थुकिया अर्थ मेगु हे जुइ । सितिया अर्थ शीत वा सुति, व खुया अर्थ खुसि जुइ । थ्व ल्याखं सितिखुया अर्थ फुतिफुति मुंकातःगु पुखुलिं वइगु लः जुइसा व लागाया मनूयात सितिखु धाइ । थ्व लागा गोमारीया जःखः लाइ ।
गुथि
चौगुथि (२९४) खलकं बिस्काः जात्राबलय् भैलःखः साली । थुमित रथ सायेकेत म्येय् छम्ह बियातःगु दु । थुमिसं दुमाजु दुने यःसिँ थने छन्हु न्ह्यः अर्थात स्याक्वत्याक्व खुन्हु व म्येय् स्यानाः भ्वय् नइ । दुवाः दुने चौगुथी व मूगुथि (२९५) लाकातःगु दु । मोहनिया स्याक्वत्याक्व खुन्हु तलेजुइ सुथंनिसें छुं हे मनसे तुयुगु लं फिनाः चौगुथी व हिफः ऋद्धि व सिद्धि द्यःया न्ह्यःने दनाच्वनी । अले सुइखुम्ह म्येय् स्यानाः थुमित हे हि म्हुकी ।
खाय्मलि (२९६) धलिइ चि, चिकं दूगु प्रसादयात धाइ । खाय्या अर्थ देवीया विशेष पुजाय् छाइगु प्रसाद खः । थुकी धौ, चि, चिकं व लः ल्वाकछ्यानाः दयेकी । थुकी चाकुमरि नं तइ । मरियात येँय् मरि धाइगु खःसा ख्वपय् मारि धाइ । थुकिया पूर्वरुप मधि व मह्रि खः । तामाङ भाषाय् मथेया अर्थ मरि जुइ । डुकुछापया दनुवार भाषाय् नं मथेया अर्थ मरि, थ्वँ जुइ । नेपालभाषाय् र वर्णया पलेसा ल जुयाः खायमरि खायमलि जूगु खनेदु।

छेँ
अदुवा (२९७) लुखा मदुगु छेँया मनूयात धाइ । चपछेँ (२९८) चपाःछेँया बिचाः याइम्ह मनूयात धाइ । थ्व चपाड व छेँ खँग्वः ल्वाकज्यानाः वःगु खनेदु । चपाड धैगु गुथिछेँ जुल । उकी हान छेँ स्वानाः चपाडछेँ जूगुलिं थ्व खँग्वः अतिरेक खः । चपाछेँया व्युत्पादन चपाःछेँ तक जुइमाःगु खः । ख्वपया भाषाय् आकार अकारय् हिलाः स्वरक्षय जुइ । वयां लिपा दीर्घता क्षय जुइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – चपाड–छेँ चपाडछेँ – चपाह्रछेँ [ह्रकारीभवन] – चपारछेँ [रकारीभवन] – चपाःछेँ [अन्तिम वर्ण क्षय, क्षतिपूरक दीर्घत] – चपःछेँ [स्वरक्षय] – चपछेँ [दीर्घता क्षय] । तपोल (२९९) या अर्थ तहाकःगु पोलः वा ताःहाकःगु पौ दुगु छेँया वासिन्दा धैगु थुइकी ।
पुलांछे (३००) पुलां व छेँ स्वानाः वःगु खँग्वः खः । पुलांगु छेँया मनूयात पुलांछेँ धाइ । पुलां खँग्वलय् न्हासं थ्वःगु वर्ण न्‌ न्हापा वःगुलिं लिउनेया न्हासंथ्वः चिं (अनुस्वार) तन । थ्व स्यस्यः व ज्यापु निथी दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – पुलांछेँ – पुलांछे [अनुस्वार लोप] ।
बखुन्छे (३०१) जुयाः बखुं बासं च्वनीगु छेँया मनूयात धाइ । बखुं बलखुनि खँग्वलं वःगु खनेदु । बखुं खँग्वलय् दुगु नासिक्य वर्णया लिउने छेँ खँग्वलय् दुगु अनुनासिक नयाः छे जक जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – बलखुनिछेँ – बलखुनछेँ [स्वरक्षय] – बःखुनछेँ [आदिपदान्तवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – बखुन्छे [अनुनासिकलोप] ।
लाकुलाछेँ (३०२) लँया क्वय् च्वंगु छेँया मनूयात धाइ । थन जुइमाःगु लाकोलाछेँ खः। मध्यपश्च स्वर ओ उच्च पश्च स्वर उ जुयाः लाकुलाछेँ जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – लाकोलाछेँ लाकुलाछेँ लाकोलाछेँ ।
सलिंछे (३०३) या सामान्य अर्थ सलिं तइगु छेँ खः । थ्व छेँ सिलि लूगु छेँ जुइ । थन सलिं व सिलिं ल्वाकज्यानाः सलिछेँ जूगु खनेदु । थन सलिंया न्हासं थ्वःगु सलं छेँया न्हासं थ्वःगु सः नयाः छे जक जुल । थुकिया प्रक्रिया निथी जुइ –(क) सलिन – छेँ – सलिनछेँ – सलिंछेँ [नासिकीकरण] – सलिंछे [अनुनासिक लोप] । (ख) सिलिन – छेँ – सिलिंछेँ – सलिंछेँ [नासिकीकरण] – सलिंछे [अनुनासिक लोप] । थुकी (क) अवधारणा बल्लाःगु खनेदु ।

वास्तु
कुम्पाख (३०४) छेँया कुनय् च्वंगु पाखा खः । थुज्वःगु बनोट खास यानाः मछिंथासय् बुट्टा पिकायेगु ल्याखं दयेकी । थन च्वनीम्ह मनूयात कुम्पाख धाइ । थन कुन व पाखा स्वानाः न्हूगु खँग्वः वःगु दु । न्हापांगु खँग्वःया न लिउनेया खँग्वःया न्हापांगु आखलं सालाः म जुल, अले कुनपाखां कुम्पाखा जुल । उकी नं स्वरवृद्धि जुयाः कुम्पाख जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – कुन – पाखा श्र कुम्पाखा ृपरागत समीभवने – कुम्पाख [स्वरवृद्धि]।
खाइतु (३०५) पुखुलिइ च्वंगु तुंयात धाइ । पुखूयात खाः धाइ । व खालय् दुगु तुं खाःया तुं जुल । अनं स्रुति (या) उच्चस्वरय् (इ) हिलाः खाइतुं जुल । अन्तिम वर्णया न्हासंथ्वः सः तनाः खाइतु जक ल्यन । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – खाःया तुं – खायातु [दीर्घता क्षय] – खाइतुं [अस्रुतिभवन] – खाइतु [पदान्त नासिक्य लोप]। खाताख्व (३०६) खाताया तुतियात धाइ । खाताया तुति क्वसं च्वनीम्ह मनूयात खाताखो धाइ ।
चाकतु (३०७) चाकलाःगु तुंयात धाइ । थ्व छेँया जःखः दइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – चाकलाःतुं – चाकःतुं [आदिपदान्तवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – चाकतुं [दीर्घता क्षय] – चाकतु [पदान्त नासिक्य लोप] । चाँसि (३०८) चस्वां (चम्पक स्वां) या सिँयात ख्वपभासं धाइ । व चँसिया गुँ जूगुलिं चाँगुँ जुल । अन च्वंम्ह नारायण जूगुलिं चाँगुँनारायण धाइ । व चँ सिँया ज्या याइपिं चाँसिँ जुल । छेतला (३०९) छेँया तल्लायात धाइ । थ्व छेँया तला ल्याः खायेगु ताजिग्वः (कोटिकार) खः ।
ताहाकासि (३१०) ताःहाकःगु कःसि दुगु छेँया मनूयात धाइ । थन कःसि कासि जूगु दु । थुकिया सुत्र थथे जुइ – ताहाकःसि – ताहाकसि [दीर्घता क्षय] – ताहाकासि [स्वरक्षय] । ताहामता (३११) ज्वनाः जुइम्ह मनूयात धाइ । यँयाः पुन्हिबलय् ख्वपय् पुलुकिसि प्याखं हुइकी । उबलय् न्याप्वाः न्याप्वाः मत दुगु चिलाख च्याकी । उकियात ताहामता धाइ । थन अकार आकार जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – ताहामत – ताहामता [स्वरक्षय]।
लिवि (३१२) लिउनेया लवियात धाइ । लिवीइ छेँ दुपिंत लिवि धाइ । लाछि (३१३) सामान्य भासं शहर दुनेया चक्कंगु अप्पां सियाः दयेकातःगु थाय् खः । थ्वलिसे ज्वःलाःगु लाय्व, व ननि खः । ऐतिहासिक रूपं रथ वनीगु लँयात रथ्या मार्ग धाइ । रथ्यामार्ग हे थौंया लाछि जूगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – रथ्या – लाथ्या [लकारीभवन] – लाछ्या [सपघर्षिभवन] – लाछि [अस्रुतिकरण] । सिखो (३१४) सिँया तुतियात धाइ ।

जु लितँसा
नेपालभाषाय् दकले अप्वः छ्यलीगु लितँसा –जु खः । सामान्यतः थ्व –जु या छ्यलाबुला मचांनिसें ज्याथः व जुजुपिंत तक नं माने यायेत –जु छ्यली । तसकं यःम्ह मचाया नां हे जुजु छुइ । ख्वपय् न्ह्याम्हसितं –जु तयाः हनेगु चलन दु ।
अगजु (३१५) अवाःयात हनाबना तयाः धाःगु खः। थ्व खँग्वः अतगल व जु ल्वाकज्यानाः वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – अत – गल – जु – अतगलजु – अतगःजु [मध्यपदान्त वर्ण लोप] – अःगःजु [आदिपदान्त लोप] – अःगजु [मध्यदीर्घता लोप] – अगजु [आदिदीर्घता लोप] ।
कजु (३१६) कःचु थुवाःयात धाइ । न्हापा न्हापा बुँइ चीग्वः कय्गू ह्वलेगु चलन दु । व कय्गू लछि निला दयेवं कोलाछि हाकः जुइ । उगु कोलाछि हाकःगु कय्गू मायात कःजु धाइ । उकियात प्यलांगु हाकः जुइक कतानाः केँ खुनी । उज्वःगु कः मुंका तइम्ह कः थुवाःयात कःजु धाइ । कःजुया क्षतिपूरक मात्रा बिसर्ग दुसुनाः कजु जुइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – कःजु – कजु [दीर्घता क्षय] ।
कसुजु (३१७) कय्गू क्यलीम्हेसित धाइ । कय्गू नेवाः समाजय् न्ह्याबलें नं माः । कय्गू फ्वयाः क्यलीम्ह मनूयात कसुजु धाइ । –जु आदरार्थी लितँसा खः ।
काय्काजु (३१८) ककाय्या ज्या याइपिंत धाइ । ककाय् धैगु का नीगु कोटिकार खः । थुकिया ल्याःचाः थुकथं जुइ । च्यापुइँया छकाय्, प्यकाय्या छम्हू, २० म्हूया छप्वः, २० प्वःया छगू गांठ जुइ । का नीबलय् छकाय् निकाय् यानाः नी । का जक धायेमाःसा ककाय् धाइ । ककाय्या ज्या याइम्हसित काय्काजु धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – ककाय् – कय्का [विपर्यास] – काय्का [स्वरक्षय] । काय्का–जु – काय्काजु ।
काय्पाजु (३१९) या शाब्दिक अर्थ काय्या पाजु जुइ । काय्काजु खँग्वःया क वर्ग पाराडाइम शिफ्ट जुयाः प वर्ग जुल, अले काय्पाजु जूगु खनेदु । थुकियात श्रुतिभ्रम नं धाइ ।
कालुजु (३२०) कँ लुइकीम्हसित धाइ । न्हापा (बि.सं. २०२५/२६ साल) नेपालय् देसि साः मदु, बुँइ साः तयेत कँचा माः । कँचा लिकायेत म्होति नं २०/२५ फुट गाः खनाः जमीन दुने वनेमाः । थथे कुहां वनेत त्वाथः त्वाथः दयेका तइ । व त्वाथं जुयाः थहां कुहां जुइ । गालय् कुहां वनाः कँ पालेमाः । थथे कँ पालीपिं तसकं सःम्ह जुइ । अथे पालेत न्हापा कँ लुइकेमाः । कँ लुइकीम्हेसित काँलु धाइसा वयात समान यानाः काँलुजु धाइ । उकिया न्हासं थ्वः सः त्वखिनाः कालुजु जुल । येँ–यलया कँलु ख्वपय् काँलु जुइ । थुकिया सैद्धान्तिक व्याख्या च्वय् वनेधुंकल ।
कापाजु (३२१) कालुजुं लुइकूगु कँ पालीम्हेसित धाइ । नेपाः गालय् देसिसाः मवःनिबलय् कँगाः म्हुयाः कँ पित हयाः पानाः गंकाः उकियात साःया रुपय् छ्यलीगु खः। वि.सं. २०२५÷२६ पाखे देसि साः वल, अले थ्व कँ कायेगु चलन मन्त ।
किसिजु(३२२) ल्ह्वंम्ह मनू वा प्राणीयात किसि धाइ । किसि थें ल्ह्वनाः बांलाक ज्या याइम्हसित हनाबना तयाः किसिजु धाइ ।
कोरञ्जु (३२३) खँग्वः कोरन व जु निगः खँग्वः स्वानाः वःगु खः । कोरनया लिपांगु न नासिक्य वर्णय् हिलाः कोरं जुइ । कोरंया ओकार उकारय् हिलाः कुरन जुइ । थुकिया सूत्र थथे जुइ – कोरनजु – कोरञ्जु [स्पघर्षीकरण] – कोरंजु [नासिकीकरण] – कुरंजु [स्वरवृद्धि] ।
कुम्हरजु (३२४) कुमाःजुयात धाइ । कुम्हरया व्युत्पान निथिकं जुइफु । (क) कुम्हरजु – कुमरजु [अल्पप्राणीभवन] – कुवरजु [श्रुतिभवन]। (ख) कुम्हरजु – कुम्हारजु [स्वरक्षय] – कुमारजु [अल्पप्राणीभवन] – कुमालजु [लकारीभवन] – कुमाःजु [आदिपदान्त वर्ण लोप]। थुकी (ख) थ्व सन्दर्भलिसे पाय्छि खनेदु ।
कुतुवाजु(३२५) कोतवाल वा कोतया पिवाः खः । लाय्कूया पिवाः च्वनीम्ह हे कुतुवाःजु खः । थ्वया बलः झिम्ह मनूया ति धाइ ।
कोजु (३२६) क्वःयात मना बियाः छुनातःगु खँग्वः खः । क्वः नेवाः समाजय् बांलाःगु, बांलाःगु नितां हे सः हइम्ह झंगः खः । व झंगःयात मान बियाः छुनातःगु खँग्वः खः कोजु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – कोख – जु – कोखजु – क्वःजु [आदिपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपुरक दीर्घत] – कोजु [दीर्घता क्षय] ।
कोन्हाजु (३२७) कोल्ला क्वबीम्ह मनूयात मान तयाः छुनातःगु खँग्वः खः । कोल्ला खास यानाः श्राद्धया पिण्ड वायेत दयेकातःगु सिजःया थल खः । कोन्हा व कोल्हाया स्वापू थथे जुइ – कोन्हा – कोल्हा
[पार्शचिकीकरण] – कोल्ला [अल्पप्राणिकरण] ।
खाइजु (३२८) खायूजुया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – खायूजु – खाइजु [अस्रुतिकरण] । खाः वा पुखूया लखय् म्वाइम्ह मनूयात खाइजु धाइ । न्ह्याबलें गरिबीं लखय् च्वनाः ज्या यायेमाः बांलाक नयेमखं । वया ख्वाः खाइसे हे च्वनी, वयात हे खाइजु धाइ ।
खावाजु (३२९) खावा व जु जानाः वःगु खँग्वः खः । खावाया अर्थ ख्वःगु धौ, व–जुयाः अर्थ हनेबहम्ह जुइ । धौ ख्वय्क फी सःम्हेसित हनाः छुनातःगु खँग्वः खावाजु खः । ख्वपय् आः नं खावा धौ दनि ।
खिउँजु (३३०) ख्वाः खिउँम्ह मनूयात धाइ । तःसिंया चरम दलनं म्हय्या आर्थिक अवस्था थुलि बांमलाः कि म्हय्या छेँय् भुतू मच्याः थुज्वःबलय् ख्वाः चकनीगु खँ हे मन्त । उज्वःम्ह मनूयात किउँजु धाइ ।
खिचाजु (३३१) तसकं इमान्दार, तसकं गुण खनीम्ह, छेँ पिवाः च्वनी पशु खः । थुज्वःगु स्वभाव दुम्ह मनूयात हनाः –जु लितँसा छुनातःगु खनेदु ।
खिन्जु (३३२) खिंबाजा थाइम्ह मनूयात हनाबना तयाः धाइ । खिं बाजा छ्यंगू बाजामध्ये दकले सः बांलाःगु बाजा धाइ । उकिं थ्वयात संस्कृत भासं मृदङ्ग धाइ । मृदङ्ग थानाः तपस्या याःबलय् महाद्यः लट्ठया जुयाः थः कलाः पार्वती हे रावणयात बिया छ्वःगु बाखं स्वस्थानी बाखनय् वइ ।
गलजु (३३३) गलः तपूम्हसित धाइ । लौह तत्व म्ह्व जुयाः कथुइ प्वः वइगु ल्वय्यात नेवाःतय्संं गलः धाइ । खँय्भासं गलगाँड धाइ, अंग्रेजी Goiter धाइ । थथे गलः दुम्हेसित नेवाःतय्संं गलःदाः, खँय्तय्संं गल्लरि धाइ । थ्व गलः वःम्हसित गलजु धाइ, ख्वपय् न्ह्याम्हसितं –जु तयाः आदर यायेगु चलन दु । न्हापा थ्व ल्वय् नेपालय् तसकं हे दु । साल्ट ट्रेडिङं आयोडिन दुगु चि बजारय् हसेंलि थ्व ल्वय् म्हो जुयावन धाइ ।
ग्वराजु (३३४) ग्वाराम्ह मनूयात हनाबना यानाः धाइगु खँग्वः खः । थन नं येँ–यलया अ कार ख्वपय् आकार जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – ग्वरा श्र ग्वारा ृस्वरक्षये ।
गाइँजु (३३५) खँग्वः संस्कृतया गायन–जु खँग्वलं वःगु खनेदु । –जु आदरार्थी प्रत्ययकथं वल । गायन खँग्वःया अर्थ म्ये हालेगु खः । गायन खँग्वःया लिउनेया न्हासंथ्वः वर्ण न्ह्यःने च्वंगु आखलय् गयाः गायं जूवंगु खनेदु । गायं यलय् गायां जुल । गायां खँग्वःया लिउनेया वर्ण अर्धस्वर य उच्चअग्रस्वर इ जुल । थुकथं गाँइ जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – गायन – गायं [नासिकीकरण] – गाइं [अस्रुतिकरण, अग्रकरण] ।
घजु (३३६) घः क्वबीम्ह मनूयात धाइ । नेवाःतय् ततःधंगु ज्याखँय् घलय् लः कुबिया यंकेमाः । बुँइ ज्या याइपिं ज्यापयात नं लः घलय् तयाः हे यंकी । थुमिसं ततःधंगु जात्रा, पर्वय् नं घलय् लः कुबियाः त्वंकी ।
चुल्याजु (३३७) चुल्यां ख्वाइम्हसित धाइ । नेपाःगाःया नेवाःतय् वा बाली घाँय् लइबलय् वा तु काइबलय् चुल्यां ख्वाइ । थथे चुल्यां ख्वाइम्ह मनूयात हनाबना तयाः चुल्याजु धाइ ।
च्यःजु (३३८) सांस्कृतिक पर्व खास यानाः श्राद्धबलय् कोल्ला यंकाः खुसिइ वाइम्ह, कोल्ला सिलीम्ह मनूयात हनाबना तयाः च्यःजु धाइ । थ्व ने.सं. ८५९ या अभिलेखय् चेलक खँग्वः वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – चेलक – चेलः [अन्तिम वर्ण लोप] – चेल [दीर्घता लोप] – चेअ [उपान्त व्यञ्जन लोप] – च्यः [दीर्घसन्धि, क्षतिपूरक दीर्घ]।
छुँजु (३३९) छुँयात हनाबना तयाः जु लितँसा छुनाः वःगु खँग्वः खः । छुँया विशेषता धैगु न्ह्याथाय् नं प्वाः खनेफु, अनं दुहां वनेफु । तसकं लगनशील प्राणी खः । थथे हे लगनशील मनूयात छुँजु धाइ ।
छ्वाजु (३४०) वा छ्वाःम्ह मनूयात मान तयाः धाःगु खनेदु । थ्व छ्वाक खँग्वलं वःगु खनेदु – छ्वाक – छ्वाः [अन्तिम वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – छ्वा [दीर्घता लोप] ।
जेरजु (३४१) या अर्थ जेलावंम्ह मनूयात मान तयाः छूगु खँग्वः खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – जेर – जेल [लकारीभवन] – जेअ [अन्तिम व्यञ्जन लोप] – ज्यः [दीर्घसन्धि, क्षतिपूरक दीर्घ]। थौंकन्हय् जेरयात ज्यः धाइ ।
तसिजु (३४२) तसि ताइपिंत धाइ । थ्व विशेष यानाः छेँ दुने तसि ताइपिं सिँकःमि ज्या याइपिं खः । तिविजु (३४३) तिंप्वाः च्याकाः लँ क्यनीपिं खः । थुज्वःगु ज्या विशेष यानाः नवदुर्गा वा भैरवनाथया जात्राबलय् याइ । न्हापा द्यःया जात्राबलय् मचिकं च्याकी मखु । या त तिँप्वाः वा पं च्याकाः मत क्यनी । थुकिया मतय् किचः वइमखु । चिपा तूचिकं वा हाम्वः चिकं तयाः पित्याः (चिलाख) च्याकाहल । थथे तिंप्वाः च्याकाः मत क्यनीम्ह मनूयात तिविजु धाल ।
त्यातजु (३४४) या अर्थ भ्वाथः वा झुलिझुलि जूगु थुइकी । लं झुलिझुलि वयेक फीम्ह वा भ्वजय् त्यातः ला हइम्ह मनूयात त्यातजु धाइ ।
थुयाजु (३४५) लुइकूम्ह वा थुवाःयात धाइ । ख्वपय् या वा जूगु मेगु खँग्वः पिया खः । थ्व पिवाःया पिया जूगु खनेदु (स्वयादिसँ; पिवा) । थुवाः बुँया खः लाकि वा मेगु छुकिया खः सीमदु । थुकिया रुप ध्वनि परिवर्तन थथे जुइ – थुवाल – थुवाः [क्षतिपूरक मात्र] – थुवा [दीर्घता लोप] – थुया [तालब्यिकरण] । थपिवाल – थपिवाः [क्षतिपूरक मात्र] – पिवा [आदिपद लोप] – पिया [तालब्यिकरण] (स्वयादिसँ; पिया)।
दुगुजु (३४६) तसकं कामुक पशु खः । थसथस नवयेक जुइम्ह खः । थथे नवयेक जुइम्ह मनूयात दुगुजु धाइ । थन –जु तयाः हनाबना तःगु अर्थ चान्हि मधासे मदिक्क थःगु ज्या याइबलय् यानाः म्वः तक नं ल्हुइ मलाःम्ह जूगुलिं खः ।
धुसुजु (३४७) झिर दुम्ह हनेमाःम्ह मनू खः । म्हय् वा बोरा दुने च्वंगु वा, जाकि आदि छुं वस्तु लिकयाः नमुना स्वयेत छ्यली । थुकियात नेवाः भासं धुसु धाइ । बुँइ छुं पुसा पीत गाः खनीगु ज्याभःयात नं धुसु धाइ । थथे प्वाः खनाः पीम्ह मनूयात धुसुजु धाइ ।
धोंजु (३४८) धों दुगु छेँय् च्वनीपिं जूगुलिं धाल । थ्व कुनां स्यस्यः व ज्यापु निखलकय् नं दु । थ्व खँग्वः खम्पुइ धुंजु जूगु खनेदु । सामाजिक स्तरय् ख्वपय् यक्व पाः । धुंजु भतिभति ख्वपय् दुसां आपालं धुलिखेल नगरपालिकाया खम्पुइ (श्रीखण्डपुर) खनेदु ।
धवंजु (३४९) धवः स्वां पीपिंत धाइ । धवः स्वां तसकं क्यातु । तसकं बिचाः यानाः जक ह्वयेके फइ । यःयःथाय् ह्वइ मखु । उकिं धवःस्वांया उपमेय बियाः नेवाः समाजय् म्ह्याय्मचायात लनी । ग्वय् बीबलय् धवः स्वांया महत्व आपाः हे जुइ । थुज्वःगु स्वां दुपिं धवंजु जुल । येँ–यलया सःताहाकःगु अकार ख्वपय् नासिकीकरण जुइ । थन धवः धवं जूगु थुकिया दसु खः । थुकिया सूत्र थथे जुइ – धव – धवं [नासिकीकरण] ।
ध्वान्जु (३५०) ढंग मदुम्ह मनूयात धाइ । थुकियात नासिकीकरण जुयाः ध्वांजु नं धाइ । थुकिया सूत्र थथे जुइ – ध्वान्जु – ध्वांजु [नासिकीकरण] ।
नागाजु (३५१) ख्वपय् नागया सन्तानयात धाइ । थ्व हे नागाजुया रूपसन्दि परिवर्तन जुल कि नाय्जु जुइ । नाय्जु ख्वपय् स्यस्यः जुइ, थिमिइ ज्यापु जुइ । थुमिगु वंसया न्ह्यागु ज्याकँय् नं नागयात लुमंकाः पुजा याइ । नेपाः गाःलय् न्ह्यागु धर्म जूसां नागया महिमा यक्व खनेदु ।
पसल्याजु (३५२) पसलय् च्वनीम्ह मनूयात धाइ । थ्व विनिमय युगं ध्यबाया युगय् वंगु चिं खः । ध्यबा बियाः सामान काये बीगु जूगुया चिं पसः वल । व पसलय् च्वनीम्ह हे पसल्या जुल ।
पहिजु (३५३) पंया ज्या यानाः मनूयात माःगु ज्वलं दयेकीम्ह मनू खः । थुमित पही, पइ वा पहरी धाइ । थुपिं गोदावरी नगरपालिकाया तौखेल, धाउलोहं, लेले, सलिमटार, बुरुञ्चुली, जामुने, थोकरपा, पनौति, बल्थलीइ ख्वातुक्क हे दु । थुमिसं थःत नेवाः मखु धकाः बिस्कं हे जातिकथं आदिवासी जनजाति राष्ट्रिय उत्थान प्रतिष्ठानय् नां दुतिउँगु दु । ख्वपया पहिजु नेवाः हे खः ।
ब्रम्हजु (३५४) या अर्थ ब्रम्हुजु खः । थ्व ला मनःपिं अय्लाः थ्वँ मत्वंपिंत धाइगु खँग्वः खः । बाइजु (३५७) बय्चा पुइम्ह मनूयात धाइ । बय् बाय् जुइ, छाय्धाःसां येँ–यलया अकार ख्वपय् आकार जुइ । जु ला आदरार्थी लितँसा जुल ।
बागजु (३५८) चीधिकःम्ह मनूयात धाइ । थन बागःया दीर्घता तनाः बाग जक जूगु दु । थ्व विशेषता ख्वप वा ख्वपभाय्या किचः लाःगु दक्व थासय् खने दैगु भाषावैज्ञानिक चरित्र खः ।
बेकोजु (३५९) ब्यक्वःम्ह मनूयात धाइ । शारीरिक आकृति जक मखु खँ ल्हाइबलय् नं चाःचाः हुइकाः खँ ल्हाइम्ह मनूयात नं ब्यक्वः हे धाइ ।
ब्वेजु (३६०) खँ ल्हाइबलय् मनूतय्त आकसय् ब्वयेकीम्ह मनूयात धाइ । थुज्वःगु छगू कुनां बतास नं दु (स्वयादिसँ; बतास) । ब्वःझंगःयात नं ब्वय्जु धाइ । थुकिया हिज्जे बोय्जु च्वइपिं न दु, खँ छगू हे खः, हिज्जे जक पाःगु खनेदु ।
भाताजु (३६१) हथासं हथासं जुइम्ह मनूयात धाइ । अथे हे भांतां लं फीम्ह मनूयात नं भांताजु हे धाइ । थुकिया नासिक्य सः दुसुनावंगु दु ।
भोखाजु (३६२) भुखाचं वःगु खनेदु । भुखाय् ब्बःबलय् बूम्ह मनूयात भ्वखाय् वा भ्वखा धाइ । जु आदरार्थी खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – भुखाच श्र भुखाय् ृअन्तिम व्यञ्जन लोपे – भुखाः [अन्तिम वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – भ्वखाः [स्वरक्षय] – भ्वखा [दीर्घता क्षय] ।
मगजु (३६३) या अर्थ मगः खः । थुपिं तसकं सोझा जुइ । थःत स्याःगु खँ नं कने मसः । नेवाःतय्संं सीम्हयात नं मगःसि धाइ । थ्व सनी मखु, छुं धाइ मखु । उकिं धाःगु जुइमाः । मनू सीबलय् यनेत मगःननि धकाः सी लँ हे बिस्कं दइ । मुस्याजु (३६४) चिलाख च्याकीम्ह मनूयात धाइ । जात्रां मुस्याः च्याकेमाःगु नेपाःगाःया चलन खः ।
लवजु (३६५) लवत खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – लवत – लवः [अन्तिमवर्ण क्षय] – लवः [क्षतिपूरक दीर्घत] -लव [दीर्घता क्षय] – लः [अन्तिम व्यञ्जन लुप्त, क्षतिपूरक दीर्घत] । लाखाजु (३६६) लाखामरि खास यानाः ब्याहाबलय् बिउ वनीम्ह मनूयात धाइ ।
सकिजु (३६७) दकले अःपुक, मेहनत म्हो जक यानाः बुइगु छभी जक पुसा (Monocotyledonous seed) दुगु वाउँचा खः । थ्व भिटामिन ए या बांलाःगु स्रोत खः । फकं सनाः यँयाः पुन्हि व मेमेगु शुद्ध पर्वय् नं माः । थुकियात सकि हे माः । थथे फकं दुम्ह मनूयात सकिजु धाःगु खनेदु ।
साँय्जु (३६८) सँदेसया विज्ञ खः । थ्व साय्जु, सँय्जु, सैजु वा साँजु स्यस्यः वा ज्यापु निगुलिं समाजय् दु । थ्व जातिगत कुनां मखुसें प्रशासनिक अड्डाया विज्ञकथं वःगु बिनां खः । उकिं थ्व ज्यापु व स्यस्यः निखलकय् नं दु (स्वयादिसँ; सैजु) । सँय्या अर्थ सँदेस वा तिब्बत जुइ । ख्वप नेवाः भाषाय् अकारान्तयात आकारान्त उच्चारण जुइ । मध्यवर्ण तसकं संकुचन जुयाः साँय्जु खँग्वः साँजु जूगु खनेदु । थुकिया
प्रक्रिया थथे जुइ – साँय्जु श्- सँय्जु [स्वरवृद्धि] -श्र साँजु [मध्यस्वर लोप] ।
हेंगोजु (३६९) हेँग्वाःया ज्या याइम्ह मनूयात धाइ । मिलापु सिँ स्यानाः ह्यंग्वाः पिकाइ । थथे ज्या याइपिंत हेंग्वाःजु धाइ, ख्वपय् हेंगोजु धाइ । थुकिया प्रकिया थथे जुइ – हेंग्वालजु – हेंग्वाःजु [अन्तिम वर्ण लोप] – हेंगोजु [स्वरवृद्धि]।

ज्या
अवाल (३७०) अःगलय् अप्पा उइपिंत धाइ । अवाल अतपालया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – अतपाल – अःपाल [आदिपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – अःवाल [स्रुतिकरण] – अःवाः [उत्तरपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – अवाः [दीर्घता क्षय] – अवा [दीर्घता क्षय] । अवालं ख्वपया तलेजु, न्यातपौ, भैलद्यःया देगः व मेमेगु देगःया बुसादँबलय् सुसुपिचु याइ । पौ स्यन कि ल्ह्वनी ।
कुमाल (३७१) कुम्हारया व्युत्पादन खः । जुजु भुपतिन्द्र मल्लं ने.सं. ८२२ स ख्वपया तौमढि त्वालय् न्यातपौ देगः दयेकूबलय् ज्या ब्वथल । चाया थलबल दयेकीपिं कुमालतय्त निब्व थल । (क) ‘सियुज्या याक कुमाल’ (३७२) चाया थलबल छकः छुयाः ह्याउँकीम्ह कुमाःयात धाइ । थ्वयात थावने कुमाल (३७३) नं धाइ । हाकु कुमालं हे नवदुर्गा द्यःया ख्वाःपाः दयेकेत चा विधिपूर्वक पुजा याइ । (ख) ‘हाकु ज्या याक कुमाल’ (३७४) हाकुचायात निकः छुयाः हाकुगु थलबल दयेकीम्ह मनूयात धाइ । थ्वयात कोवने कुमाल नं धाइ । कुमाल खँग्वः कुम्हारया व्युत्पादन खः – कुम्हार – कुमार [अल्पप्राणिभवन] – कुमाल [लकारीभवन] ।
खम्बु (३७५) या अर्थ खःमू जुइ । थ्व अमू छखे जक दुगु तालजुपाः खःसा खमू निखे दुगु ताल्जुपाः खः । ताल्जु थें यानाः क्वबियाः सामान ल्ह्यइगु ज्वलं खमू खः । खमू ज्वनीम्ह मनूयात खम्बु धाइ । थन खमू खँग्वःया लिउने ब आगम जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – खवमुल – खःमुल [आदिपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – खःमू [उत्तरपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – खम्बू [ब आगम] ।
खर्बुजा (३७६) काहार बाजाया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – काहारबाजा – काहरबाजा [स्वरवृद्धि] – कहरबाजा [परागत समीभवन] – खरबाजा [महाप्राणीभवन] – खर्बाजा [अक्षरलोप] – खर्बुजा [स्वरवृद्धि] । काहाबाजा पुइपिंत खर्बुजा धाइ । येँय् काबुजा धाइ (स्वयादिसँ; कावुजा) ।
घांसि (३७७) घाँय् लइम्ह मनूयात धाइ । थ्व खय्भाय् खःसां नेवाःत लिक्क खय्त नं दुगुलिं जःलाखःलाया भाय् नेवाः लागाय् वःगु खनेदु ।
चिकंबञ्जार (३७८) चिकंया व्यापार लाय्कूलिसे याइम्ह भाजुयात चिकंबञ्जार धाल । चोकमि (३७९) या अर्थ च्वकाबजि मीपिं खः । जुवाल (३८०) लँजुवाः खः। थ्व बिनां स्यस्यः समाजय् नं दु (स्वयादिसँ; जुवाः)।
ज्यापु (३८१) या अर्थ ज्यालिसे पुनाच्वंगु खः । थुकी ज्या व पु ल्वाकज्याइ । ई.सं १३८० या अभिलेखय् ज्यापोमि उल्लेख जुयाच्वंगु दु । । ज्यापोया व्युत्पादन ज्यापु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – ज्यापोमि श्र ज्यापुमि ृस्वरवृद्धिे । ज्यापोमिया आक्षरिक अर्थ ज्याया अर्थ ज्या, पोया अर्थ पु वा माः, मिया अर्थ मनू जुइ । ‘ज्या यायेफुम्ह मनूयात ज्यापु’ धाइपिं नं दु । थुकिं शारीरिक सामथ्र्य थुइकीगु थौंया व्याख्या जुल । नेपाःया सामाजिक व इथ्नोलिङ्गुष्टिक व्याख्या कथं सदां ज्याय् तक्यनीम्ह जुइ । गोपालसिं नेपालीजुं ज्यापुया अर्थ ज्या व तौलिवा धकाः छ्यानादीगु दु । ओकुबहाल, मिखाबहालया ने.सं. ८५४ या छगू ताडपत्रय् ज्यापु पुचःयात भावो (३८१) खँग्वः छ्यलातःगु खनेदु ।
ज्यापुआचाजु (३८२) ज्यापुया आचाजुयात धाइ । थुमित भैलःआचाः (३८३) वा भैलः नं धाइ । थुमिसं सरकारी भ्वँतय् कर्माचार्य हे च्वइ ।
दंगोल (३८४) बुँ नापी याइम्ह खः । ने. सं. ६०० पाखे छ्यलाबुलाय् वःगु ‘दंगुलिक’ खँग्वलं डंगोल खँग्वः वःगु खनेदु । न्हापांनिसें हे बुँ नापी याइपिं जूगुलिं डंगोल समुदायया प्रतिष्ठा बांलाः ।
दुवाः (३८५) दुवाल (३८६) या ज्या ध्वाखा पिवाः वा रक्षा याइम्ह मनू खः (स्वयादिसँ; दुवाः) । दुवाः स्यस्यः व ज्यापु निखलकय् नं दु । ध्याक्व दुव (३८७) ध्याक्वया द्वारे खः। मथ्यादुवाल (३८८) मथ्याःम्ह द्वारे खः । याकादुव (३८९) याकःम्ह द्वारे खः। हाकु दुवाल (३९०) हाकुम्ह द्वारे खः ।
नायभारि (३९१) भ्वजय् भलिं जुइपिं मध्ये नायः जुइम्ह मनू खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – नायःभरिं – नायभरिं [दीर्घता क्षय] – नायभरि [नासिक्य ध्वनि क्षय] – नायभारि [स्वरक्षय] ।
ब्यः (३९२) जंगलया सिँ फाइम्ह मनूयात धाइ । थुमित यलय् ब्यं धाइ (स्वयादिसँ; ब्यं) । थुमिसं सिँ फायाः सम्बन्धित थासय् थ्यंकी । राणातय्संं थ्व ज्या तामाङ्गतय्त याकल । बाला (३९३) पुलांगु धुँसिँ (साल) व चाँपया सिमा पालीम्ह मनूयात धाइ । ब्यथी (३९४) फल्चा, पुखुलिइ बुयावःगु घाँय् पुइम्ह मनूयात धाइ । बोस्यो (३९५) पुलांगु सिमा लीम्ह मनूयात धाइ । मनूतय्सं पिनातःगु सिमा व झारपात लिसे सम्बन्धित खँग्वलं नं कुनां तयातःगु दु ।
बासुकला (३९५) बांलाक सु कलि चीम्ह मनूयात धाइ । थन बाया अर्थ बँ, सुया वामा सु, कलि कलि चिनीम्ह मनू जुइ। बँ ख्वपय् बाँ जुइगु नियम च्वय् वनेधुंकल । कलिया कला जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – बँसुकलि – बाँसुकलि [स्वरक्षय] – बासुकलि [नसिक्य ध्वनि क्षय] – बासुकल्या [श्रुतिकरण] – बासुकला [श्रुतिक्षय] । थुकिया अर्थ बुँइ च्वंगु सु कले बांलाक ची सःम्ह मनूयात बासुकला धाइ ।
महर्जन (३९६) महत व जन ल्वाकछ्यानाः ज्यानातःगु खँग्वः खः । थुकिया अर्थ महत ‘मूवंम्ह’ व जन ‘मनू’ जुइ । थुकिया प्रायोगिक अर्थ मदयेक मगाःम्ह मनू जुइ । वर्णाश्रम दुपिं व मदुपिं निखलः नेवाःया नं मंकाः मनू जूबलय् मदयेक मगाःम्ह हे जुल । थ्व समष्टी खँग्वः खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – महत् – जन श्र महत्जन श्र महर्जन ृरकारीभवने ।
सिमाछ्वा (३९७) पुलांगु सिमा लिनाः न्हूगु पीम्ह मनूयात धाइ । सिमालि (३९८) सिमा लीम्ह मनूयात धाइ ।
सुवाल (३९९) तलेजुया सुवाः खः । ख्वपया सुवाःत तलेजुइ तकं थ्याःपिं खः । तलेजुइ पुजा यायेत सुवाःतय्सं भ्वय् ज्वरे याइ । ख्वपया इपाछेँया १२ खा छेँया राजोपाध्यायत (थुपिं तलेजुया नं मू पुजारी खः) सित धाःसा न्यान्हु दुकुन्हु सँ खानाः ब्यंकाः नीसि यानाः न्याफा जाकिया जा थुयाः सीम्ह मनूया म्ह ज्यानाः न्यान्हुमा तइ । झिन्हु दुकुन्हु थुमिसं नं क्रिया च्वंम्हसिनं थें हे ब्यंकी ।
थुमिसं हे राजोपाध्यायतय्गु कू पुजा याइ अले कू नं क्वकाइ । कू पुजा याकेगु धैगु थः तसकं सतीपिंत जक याकी । थुकथं सुवाःतय्त राजोपाध्याय खलकं म्ह्याय्मचां याइगु ज्या फुक्क याकाः थुमित म्ह्याय्मचायात थें इज्जत बियातःगु खनेदु ।
सुवाःत तलेजुइ जा थुइपिं स्यस्यः जातिं वःगु खनेदुसां लिपा ज्यापु जूवंगुलिं थुमिगु थःगु त्वाः मदु । उकिं थुमित त्वाःमदु ज्यापु नं धाइ। सिम्रौनगढया लिपांम्ह कर्णाटवंशी जुजु हरिसिंहदेव थःगु राज्य त्वःताः नेपालय् बिस्युं वल । उबलय् वं ज्वना वःम्ह थः इष्टदेवी तुलजायात छम्हसिनं नित्य भोग जोरे याइगु जुयाच्वन । वयात सुवाल धाल ।

ज्याभः
मनुखं छ्यलीगु हलंज्वलनं कुनां–बिनां छुना तइ । वातांकछि (४००) भाजनय् अन्न संकेगु पंया कथि खः । नेवाः नसा आपाः थे भाजनय् सियाः नइ । कःनि, छुस्या, मुस्या, ताय्, बकुला, वा, माय्, मू सियाः नइ ।
फेलू (४०१) थाज्या थायेत का तुलेगु ज्याभः सामानयात फ्यलू धाइ । फ्यलुइ ककाय् तयाः यनं तुली । अथे हे वारपिन याइबलय् का फ्यलु दाय तुली ।
स्वानेपा (४०२) स्वाने दिकेगु खिचाखः खः । मनू छेँय् थाहा कुहां जुइत स्वाने माः । स्वानेलिक स्वानेबाः नं दइ । वहे स्वानेबाः स्वानेपा जूगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – स्वानेबाः – स्वानेबा [दीर्घता क्षय] – स्वानेपा [अघोषिकरण] ।
भैलःतेप (४०३) भैलःद्यः च्वयातःगु त्यपयात धाइ । थ्व विशेषतः थ्वँ वा अय्लाः जाःगु थल जुइ । कुमाःतय्सं भैरवया ख्वाःपाः तयाः नं त्यप दयेकी । थुकियात भैलःत्यप धाइ । येँया पचलि क्वं, खोनाया सिकालि क्वं थुज्वःगु भैलःत्यप खः ।

थाय्बाय्
मनूया कुनां–बिनां थाय्बाय्लिसे स्वाका छुइगु चलन गाक्क हे खनेदु । ख्वपया ज्यापुत नं वहे जागा दुने लाःगु खनेदु । थुकी दुने प्यथीकं थाय्बाय्या ल्याखं म्हसीकी ।
य् लितँसा
थाय्या नां अकारान्त जुल धाःसा स्थानवाचक लितँसाय् च्वनी । थ्वहे बिनां नं जुइ । य् लितँसा खास यानाः तःधंगु देय्या मनूयात जक धाइ । नेपालभाषाया स्वभावकथं ख्वप व यलया मनूयात जक य् लितँसा तयाः म्हसीकी । थन वःगु पलाञ्चोके खँय् भाषाया किचलं दाःगु खनेदु । ख्वपय् (४०४) ख्वपया मनूयात धाइ । चुके (४०५) चुकया मनूयात धाइ । तजले (४०६) तःजः दुगु छेँया मनूयात धाइ । द्वारे (४०७) द्वारय् च्वनीम्ह मनूयात धाइ । पलाञ्चोके (४०८) या मनूयात धाइ ।

आलि लितँसा
आली प्रत्यय नेपाली भासं छुनातःगु थाय्या नामय् जक वःगु खनेदु । नेपाली भाषाय् आकारान्त खँग्वःया लिपा – आली प्रत्यय स्वानाः वासिन्दावाची प्रत्यय दयेकुगु खनेदु । गथेकि बनेपाली, बुइपाली, रोल्पाली, पाल्पाली इत्यादि । छुं नं थाय् विशेषया नां गथे खः अथे हे कुनांया रुपय् छ्यःगु खनेदु । गोर्खालि (४०९) गोरखाया मनूयात धाइ ।

थाय्
थाय्या नां हे कुनां जूगु नं खनेदु । ओकार (मध्य पश्चस्वर) उकार जूगु (उच्च पश्चस्वर) हिलाः उ जुइ । येँया अकार ख्वपय् आकार व येँया ओकार ख्वपय् उकार जुइ । थिमि (४१०) थिमि थाय् नं खः, मनू नं खः । थैव (४११) यलया गोदावरी नगरपालिकाया छगू गां खः, थ्व बिनां नं खः । नेपाल (४१२) नेपाःगाः नं खः, मनू नं खः ।

मि लितँसा
मि नेपालभाषा व आपालं चिनीया–तिब्बति परिवारया भाषाय् मनू थुइकीगु खँग्वः खः । मि सीप, वासिन्दा व अवस्था थुइकीगु लितँसा खः । मि प्रत्यय चीधंगु थाय्या बासिन्दायात छ्यली ।
नालामि (४१३) नालाया मनूयात धाइ । भ्वमि (४१४) भोंतया मनूयात धाइ । यमि (४१५) यँेया मनूयात धाइ । यँेदेय् आः संघीय राजधानी खःसा शाहकाल न्ह्यः थुकिया हैसियत गां खः । उकिं यमि धाःगु खः ।
मि प्रत्यय खास यानाः पुलांगु नेवाः बस्ती वा वया राजनैतिक, आर्थिक रुपं प्रभावकारी जूगु थाय्या लिउने छ्यःगु खनेदु । मेथाय् अनौपचारिक खँल्हाबल्हाय् प्रायः छ्यलाच्वंगु ‍खनेदु । साकुमि (४१६) सँक्वया मनूयात धाइ । थन रूपसन्धि परिवर्तन जुयाः जक थथे जूगु खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जइ – सँक्वमि – सकुमि [स्वरवृद्धि] ।

थुवाः
मनूतय्गु जःखः दुगु सामान व्यवस्थापन याइम्ह, लजगाः, छेँया थुवाः, नाइके, भण्डारेपाखें वःगु कुनां थन लाःगु दु ।
किबानायः (४१७) केँ, ब, व नायः जानाः थ्व खँग्वःया निर्माण जूगु खः । मध्यअग्रस्वर उच्चअग्रस्वरय् हिलाः (स्वरवृद्धि) कि जूगु दु । अथे हे मध्यनिम्नपश्चस्वर अ निम्नपश्चस्वर आ (स्वरक्षय) जुयाः वा जूगु दु । नायकया अन्तिम व्यञ्जन क् लुप्त जूगु दु अले क्षतिपूर्ति स्वरुप यः जूगु दु, गुगु स्वरवृद्धि जुयाः यो जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – केबनायक – केवनायः [अन्तिम वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – केवानायः [स्वरक्षय] – केवानाय] [स्वरवृद्धि] ।
किलम्बु (४१८) किलं नःगु बुँ दुम्ह मनूयात धाइ । थ्व खँग्वः किल, न, बुँ स्वानाः वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– किल–न–बुँ – किलनबुँ – किलंबुँ [नासिकीकरण] – किलंम्बु [परागत समीभवन] ।
चवाल (४१९) चवपालं वःगु खनेदु । चछि न्हिछिया च्यागू प्रहर दइ । न्हिछिया प्यंगू प्रहर दइ । प्यंगुलिं प्रहर पिवाः च्वनीम्ह गुथि छेँया नायःयात चवाल धाःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – चवपाल – चःपाल [आदिपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – चपाल [दीर्घता क्षय] – चवाल [श्रुतिकरण] ।
देसार (४२०) देश व पाल ल्वाकछ्यानातःगु खँग्वः खः। थुकिया आक्षिरक अर्थ देश ‘देस’ व पाल ‘मनू’ अले प्रायौगिक अर्थ देशया रक्षा याइम्ह जुइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – देस – पाल – देसपाल – देसवाल [श्रुतिकरण] – देसवार [रकारीभवन] – देसवाः [अन्तिमवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – देस्वाः [अक्षर लोप] – देसाः [श्रुतिक्षय] । देसार जाति वादे, थैव, मछेगां, छम्पि, दुकुछाप, बुंग, झरुवारासी यानाः १४०० म्ह ति दु । थुमिगु कुनां सन्सि (४२२), माय्के (४२३), खोसिं (४२४), च्वकि (४२५), ग्वांगे (४२६), त्यापा (४२७) दु ।
पोतामहा (४२१) कर काइम्ह सैनिकयात धाइ । पालुमहा (४२२) तलेजु भवानीया पुजाबलय् पालु, फकं, तु, पालुमा बुँइ फ्वना हइ ।
प्रजापति (४२३) ब्रह्माया काय् खः । प्रजा धायेबलय् मनू व पति धायेबलय् मालिक अर्थात मनू व सकल प्राणीया सृष्टि प्रजापति ब्रम्हां यात धाइ । चाया थलबल नापं कलाकृतिया सृष्टि याइपिंत प्रजापति धाइ । यजुर्वेदकथं सृष्टिकर्ता वा रचनाकारयात प्रजापति धाइ । कुमाःतय्संं थःपिं ब्रम्हाया वंश धाइ । भारतया प्रजापति वंशावलीकथं ब्रम्हाजी प्रजापति नांया छम्ह ऋषिं सृष्टि याःगु खः । चाया ज्या याइपिं कुम्भकारया सन्तान जूगुलिं आः तक नं भारतय् थःपिनिगु थर कुम्भकार च्वइ । चाया लः तयेगु धम्पयात संस्कृत भासं कुम्भ धाइ । कुम्भकार खँग्वः कुम्हारं कुमाः जूगु खनेदु (स्वयादिसँ; कुमाः)। हाकुभाला छीपिं छथ्वः कुमाः नवदुर्गालिसे नालां वःगु धाइ । प्रजापति वा कुमाः दुने यक्व बिनां दु । थुकिया चर्चा थिमि व येँया ज्यापुया झ्वलय् जूगु दु ।
भासिमा (४२४) भ्वासिमहाया व्युत्पादन खनेदु । पोतामाहा (४२५) शक्ति दयाः भ्वासि जूगुलिं भ्वासिमहा जूगु धाइपिं नं दु । पोतामाहानं कर म्हइ । भ्वासिमहा खँग्वःया भ्वाया श्रुति क्षय जुयाः भा जक ल्यन । अथे हे महाया अन्तिम महाप्राण हा या प्राण क्षय जुयाः आ जुल । उगु म आलय स्वानाः मा जक बाँकी जुल । थुकथं भ्वासिमाहा खँग्वः भासिमा जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – भ्वासिमहा – भासिमहा [श्रुतिक्षय] – भासिमां [नासिकीकरण] – भासिमा [अतिरेक क्षय] ।
महाभावो (४२६) तःधंम्ह सेवक खः। भावो ज्यापुयात सम्बोधन याइगु समष्टी खँग्वः खःसा महाभावो तःधंम्ह ज्यापु धाःगु खनेदु ।
सलाँच्यः (४२७) सलच्यःया ख्वप भाषाया खँग्वः खः । न्हापा यातायातया साधन सल ति बांलाःगु मेगु मदु । सलया सेवा कायेत सलया सेवा नं यायेमाः । अथे सेवा याइम्ह मनूयात सलच्यः धाइ । ख्वप नेपालभाषाया विशेषता येँ–यलया अकार आकार जुइ, वयांलि आकार नासिकीकरण जुइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – सलच्यः – सलाच्यः [स्वरक्षय] – सलाँच्यः [नासिकीकरण] ।

नसात्वँसा
मनूतय् न्हियान्हिथं नयेमाःगु नसात्वँसा जा, केँ, तरकारी, अचार, बजि, मरि, सि (फलफूल) आदिया नामं नं कुनां तइ ।
आगन्जा (४२८) आगमय् च्वंगु जा काइपिंत धाइ । आगं आम्नाय दुपिं नेवाःतय्गु पुजाकू खः। थन छता खँ थुइकेमाःगु खँ छु धाःसा नेवाः जाति छगू हे जक जातया पुचः मखु । ज्यापु समाज नं छगू जक पुचः मखु, थुकी थीथी पुचः दु । उलि मध्ये आम्नाय दुपिं ज्यापुतय्संं आगं तयाः पुजा याइ ।
कस्ति (४२९) खास यानाः पुजायात माः । कस्ति सामान्य मनुखं नइ मखु । प्रसादया कस्ति नःपिं मनूतय्त कस्ति बिनां छुत ।
कावले (४३०) काउलियात धाइ । काउलि साइप्रसं बेलायत जुयाः दक्षिण एसियाय् वल । लिपा यलय् नं थ्यंकः वल । ख्वपयापिंसं काउलि पी मसयाः यलय् वनाः न्याइ । लिपा ख्वपयापिंसं पी सयेकल । यक्व काउलि सयेकूगुलिं वया बिनां हे कावले जूवन ।
खाइसि (४३१) विसुद्ध नेपाःगाःया फल खः । मनूयात खुगू सवाः माः धाइ । उकी खायु शरीरयात माःगु छता सवाः खः । खायुगु सवाः दुगु फल खाइसि दुम्ह मनूयात खाइसि धाल ।
ख्वाय्मालि (४३२) लीया थायेगु बाजंया नां खः । थ्व बाजं ख्वातुगु झ्याली खः । ख्वातु व मारिया संयोगं थ्व खँग्वः वःगु खनेदु । ख्वातुपाखें ख्वाय् जूबलय् ध्वनि प्रक्रिया थुकथं खनेदु – ख्वातु – ख्वाचु [स्पघर्षीभवन] – ख्वाच [स्वरक्षय] – ख्वाअ [व्यञ्जन लुप्त] – ख्वाय् [स्वरवृद्धि] ।
गोजा (४३३) नेवाः पुजाय् छ्यलीगु च्वकाबजि न्हायाः दयेकीगु खः । थ्व विशेषतः तान्त्रिक पुजाय्
छ्यली । गोजा दयेकीम्ह मनूयात गोजा बिनां छूगु खनेदु ।
चाकुमनी (४३४) चाकु नये मजिउम्ह मनूयात धाइ । थुकिया अर्थ मसियाः नेपालीकरणया लोभं चक्रमणी खँग्वः छ्यलाहःगु दु । चाकुमारी (४३५) चाकुमरियात धाइ । नेवाः समाजय् भ्वय्पतिकं चाकुमरि माः । छुं नं उत्सवय् चाकुमरि मा हे माः । थुकियात थौंया समाजय् मरि धाइ ।
छुस्याकि (४३६) छुस्यायात धाइ । छुस्या
धैगु सियातःगु छ्व खः । कि धाःगु अन्न खः, खास जाकिया पुलांगु खँग्वः खः । छुस्याबाग (४३७) सियातःगु छ्वया बागः खः । थुकिया लाक्षणिक अर्थ दकले कम जुइ ।
छोसकोस (४३८) छ्वया ग्वः त्वपुइगु ख्वलायात धाइ । थुकियात थौंया भासं छ्वस धाःगु छ्वया ख्वला, कोस धाःगु पुसा वा ख्वला खः ।
तुसिबाख्य (४३९) तुसिबागः नइगु ख्यःयात धाइ । तुसिबागः नेवाः समाजय् लोकंह्वाःगु बाखं खः । वा सामाबलय् वा पाइगु खलय् बहनी पियाच्वनेमाः । अन यक्व मस्त दइ। व इलय् कनीगु बाखं तुसिबागःया खः । थथे तुसिबागःया बाखं कनीगु ख्यःयात तुसिबाख्यः धाल । तुसिबाख्यःयात तुल्सिवाख्यः (४४०) च्वःगु खनेदु ।
पाछै (४४१) चिनिया पे–त्साइ खँग्वलं वःगु खनेदु । चीनय् पाछैयात पे–त्साइ धाइ । नेवाः भुतुलिइ दकले आपाः बुइगु वाउँचा खः । पाछै पीपिं ज्यापुयात पाछै धाइ । येँय् पाछै ज्यापुया नामं न्यतय् पाछैगल्लि त्वाः हे दु ।
प्याथ (४४२) आकृति स्थीर लायात धाइ । थुकिया लाक्षणिक अर्थ कथं फुर्ति मदुम्ह सुतिं जुइम्ह मनूयात प्याथः धाइ । ख्वपय् दीर्घता लोप जुइगु सामान्य खः । उकिं प्याथ जुल ।
बजिक्वः (४४३) वा क्वय्क सियाः बजि ल्हुयाः मीम्ह मनूयात धाइ । न्हापा बजि ल्हुइगु कलघर मदुबलय् मनूतय्संं छेँय् वा मनाः, सियाः उगलय्, कुतिइ बजि ल्हुइ । उगःया बजि ख्वातुइ सा कुतया बजि सालुइ ।
भिंबजि (४४४) भ्वय् सिधयाः कन्हय्खुन्हु
भ्वजय् ज्या याःपिंत सःताः नकीगु भिंबजि धाइ , येँय् थुकियात भिंब्यलि धाइः । मुस्याकि (४४५) मुस्याया ग्वःयात धाइ । थुकिया वर्णन छुस्याकि खँग्वःया सन्दर्भय् वनेधुंकल ।
सकि (४४६) फकंया पु खः । सकिजु (४४७) या सन्दर्भय् जुइधुंकूगुलिं थन लिसा मकया । साँचिन (४४८) या अर्थ सां चि नः धाःगु खः । थ्व मनूया स्वभावकथं छुनातःगु बिनां खः । सिंकेमन (४५९) सिंके मनीगुलिं सिंके मनइम्ह मनूयात धाइ । सिंकेमनी (४६०) सिन्के नये मजिउम्ह मनूयात धाइ । सिंकेँ लैं फिनाः दयेकीगु सनाः खः । थ्व परम्परागत भ्वजय्, खास यानाः दुःखं च्वनीबलय् चि नये मजिउ ।
सिपुसा (४६१) सियागु पुसा दुम्ह मनूयात धाइ । न्हापा आः थें पुसा कायेत नर्सरी मदु । मनूतय्सं थःथःपिंसं ज्या इनाः तइ । थुकिया छता खँ थथे नं दु– सिपुसाः भाःत मदुम्ह भौया प्वाथय् दत खनिं । माजुम्ह अजू चायाः भौयाके न्यंबलय् भौमं थः सीम्ह भाःत चान्हय् वयाः ख्याः याः वइगु खँ कन ।
माजुम्ह पत्याः जुयाः सुम्क च्वन । छन्हु चान्हय् थः भौ मिजंलिसे ख्याः यानाच्वंगु सः तायाः सु धकाः भौया क्वथाय् स्वः वन । अन भौ जक दु, मेपिं सुं हे मखन । धात्थें भौ थः सीम्ह काय्लिसे हे ख्याः यानाच्वंगु खँय् पत्याः जुल । थथे सीम्ह मनूया पुसा दुम्ह मचा धकाः सिपुसा कुनां तयाबिल ।
हाम्व (४६२) चिकंया स्रोत खः । हाम्वःयात संस्कृत भासं तैल धाइ । हाम्वः तिसिनाः पिकाइगु जूगुलिं चिकंयात तैलम धाइ । खँय्भासं तेल धाल । थ्व हाम्वः भिंगु ज्याखँय् माः । यलया हे जलदेसय् हामोल कुनां दुपिं ज्यापुत दु । उमिगु ज्या गुथिया सः न्यंकेगु खः ।
बन्जाः
उप्वः नेवाःतय्गु लजगाः धैगु हे बनेज्या खः। थ्व बनेज्या याइपिंत नेवाः भासं बन्जाः व खँय् भासं बन्जार धाइ । थ्व वस्तु विशेषया ब्यापार अर्थात् बनेज्या याइपिंत म्हसीकेत थ्व खँग्वः छ्यली ।
आलुबन्जार (४६३) आलु मीम्ह मनूयात धाइ । गाबन्जार (४६४) गा मीम्ह मनूयात धाइ । जाकिचुंबन्जार (४६५) जाकिचुं मीम्ह मनूयात धाइ । जाकिबन्जार (४६६) जाकि मीम्ह मनूयात धाइ । तुकंबन्जार (४६७) तुकं मीम्ह मनूयात धाइ । देउबञ्जार (४६८) देव वा द्यः मीम्ह मनूयात धाइ । पालुबञ्जार (४६९) पालु मीम्ह मनूयात धाइ । फौबञ्जार (४७०) फक्व जक ब्यापार याइम्ह मनूयात धाइ । फगुया लिपांगु व्यञ्जन क्षय जुयाः फउ जुइ । फूगु वस्तुया ब्यापार याइम्ह फउबञ्जार खः।
लुबञ्जार (४७१) लुँ मीम्ह वा लुँया तिसा दयेकीम्ह मनूयात धाइ । खास यानाः लुँया कारोबार बरेतय्संं याइ । सिंबञ्जार (४७२) सिँ मीम्ह मनूयात धाइ ।

लवत
नेवाःत छगू हे जक नश्ल, वर्ण, धर्मया शुद्ध समुदाय मजुसे थीथी इलय् उत्तर व दक्षिणं वःपिं मंगोल व आर्य मूलया मनूतय्गु मिलनं पिहांवःगु वर्णशंकर समुदाय खः । थुमिगु वर्ण, भाषा व स्वभावय् उगु छाप बांलाक खनेदु । नेपाःया भूमि स्वखेरं भारतवेष्टित जूगुलिं यानाः मेगु समुदायत थें नेवाः समुदाय नं दक्षिणया सांस्कृतिक, सामाजिक, राजनीतिक, धार्मिक बन्धनं मुक्त जूगु खने मदु । वर्णशंकर जुयाः बूम्हसिया छुं ल्हाः मदु । वया समुदायया भाषाय् यच्चुक किचः लाःगु दसि न्ह्याथासं दु थें लवत खँग्वः नं भ्तजलय ष्लिनगष्कतष्अ दसि कायेफु ।
लवजु (४७३) लवः खँग्वलय् –जु आदरार्थी प्रत्यय वयाः दुगु खः । लवः खँग्वः लवतया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – लवतजु – लवःजु [क्षतिपूरक दीर्घत] – लवजु [दीर्घता लोप] ।

विशेषण
क्यातु (४७४) नच्चागु नाइसे च्वंगु म्हबांयात धाइ । गाँइसि (४७५) गंसिम्ह मनूयात धाइ । थन गँसि – गाँसि [स्वरक्षय] गाँइसि [स्वर आगम] जूगु दु । गोरा (४७६) ल्ह्वंम्ह मनूयात धाइ । ग्वाछा (४७७) छाःगु ग्वाय् दुम्ह मनूयात धाइ ।
चुलिया (४७८) चुल्या दुम्हसित धाइ । चुल्याद (४७९) ख्वाय्त चुल्या दुम्ह मनूयात धाइ । छेगुतला (४८०) छ्यंगू तुला वःम्ह मनूयात धाइ । जताधारी (४८१) जता जूगु सँ दुम्ह मनूयात धाइ । थुमित जडाली (४८२) नं धाइ ।
त्वाय्ना (४८३) मूल खँग्वः त्वानाः (नलिखुट्टा) यात त्वाय्ना (य् आगम), व त्वय्ना (स्वरवृद्धि) याःगु व्यक्तिभाषा खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– त्वाआनाः – त्वाय्नाः [स्वरवृद्धि] – त्वाय्ना [दीर्घता क्षय] ।
त्वाय्नावासु (४८४) त्वाय्नालय् क्रियाविशेषण वासु तनाः न्हूगु खँग्वः वःगु खनेदु ।
दुमरु (४८५) दुरुप्वः मदुम्ह (मिसा) या व्युत्पादन खः । नेवाः भासं दुरु व दुरुप्वःयात दुरू जक धाइ । वहे दुरु व मरु समास जुयाः दुरुमरु जुल । उकी नं न्हापांगु खँग्वःया रु दुसुनाः दुमरू जूगु खनेदु । थुकिया सूत्र थथे जुइ – दुरु – मरु – दुरुमरु – दुमरु [आदिपदान्त वर्ण लोप] ।
न्हिसुतु (४८६) न्हासं न्हि सुलुसुलु वःम्ह मनूयात धाइ । न्हापा मनूत सुचुपिचु यानाः च्वने मसः । उकिं न्हासं न्हि सुलुसुलु वइ । उकियात ख्वपय् न्हिसुतु धाइ ।
पेंतगो (४८७) म्ह स्वयां तग्वःगु प्यं दुम्ह मनूयात धाइ । थ्व खास मिसायात धाःसां मिजंयात धाल कि थुकिया संकेत नकारात्मक जुइ ।
याकामि (४८८) याकःमियात धाइ । याकःया याका जूगु दु । येँया अकार ख्वपय् आकार जुइगुलिं याकःमि या याकामि जूगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – याकःमि – याकाःमि [स्वरक्षय] याकामि [दीर्घता क्षय] ।
स्वंगःमिखा (४८९) खास यानाः ध्यबाय् लोभ याइम्ह मनूयात नकारात्मक संकेत यायेत थ्व खँग्वः छ्यली । सकारात्मक कथं छ्यलीबलय् बुद्धिमान मनूयात स्वंगःगु मिखां खंम्ह धाइ । थन नकारात्मक सुचं बियाच्वंगु दु ।
ह्याउँमिखा (४९०) मिखा न्ह्याबलें ह्याउँसे च्वनीम्ह मनूयात धाइ । थथे अय्लाः थ्वँ त्वना तइबलय् वा तं पिहां वइबलय् जुइ । थुकिया संकेत नकारात्मक खनेदु ।
सिक
मनू सी व स्याइगु कर्मं नं बिनां छुनातःगु खनेदु । मचामासि (४९१) मचाम्ह सीगु छेँया मनूयात धाइ । थुकी मचा नां खँग्वः खःसा थुकियात म्ह लितँसा छुनाः सजीव विशेषण यात । व मचाम्ह सीगुलिं थ्व बिनां छुत । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – मचाम्हसी – मचामसी [अल्पप्राणिभवन] – मचामासि [स्वरक्षय] ।
मेम्हामसिक (४९२) छम्ह सीधुंकल, हानं मेम्ह मसीक ज्या जुइमाःगु खँय् थ्व बिनां छूगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – मेम्ह मसिक श्र मेम्हा मसिक ृस्वरक्षये । थन स्वंगः न्हासं थ्वःगु वर्ण वःगु दु । न्हापांगु वर्ण अल्पप्राण जुल, निगःगु वर्ण महाप्राण जुल, लिपांगु वर्ण अल्पप्राण जुल । उकिं दथुया म्ह महिल ।
माकस्या (४९३) माकः स्याइम्ह मनूयात धाइ । नेवाः समाजय् माकः स्याइ मखु । ख्वपदेय् बुँज्या यानाः हे म्वाइगु जूगुलिं बुँ बाली दुःख बिल कि माकः स्यायेत नं लिस्वइ मखु । थथे स्याइम्ह मनू माकःस्याः जुल । थुकिया निथाय् दुगु ताहासः ज्यलाः माकस्या जूगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – माकःस्याः – माकस्याः [आदिपदान्त दीर्घता क्षय] – माकस्या [उत्तरपदान्त दीर्घता क्षय] । माखास्या (४९४) माखा स्याइम्ह मनूयात धाइ । नेवाः समाजय् माखा स्यायेगु सामान्य ज्या खः।

अनुकरणात्मक खँग्वः
चुँइचुँइ (४९५) सः वयेक छुँ वइ । अथे हे सः वयेक पलाञ्चोके लाकां न्ह्यायेगु चलन दु । व इलय् व तःधंगु शानया खँ खः । मांबौपिंसं मस्तय्त छुं ज्याकेमाःसा लोभ क्यनेकथं चुँचुँइ सःवःगु लाकां न्याना बीगु धाइ । अथे हे लोभं कःम्ह मचाया नां चुँइचुँइ जुइ ।
तुँइतुँइ (४९६) सुं म्हमसिउम्ह मनूयात सुलासुलाः स्वइगु पह खः । आत्मविश्वासया म्होतिं थथे स्वइ । न्ह्यःने वयाः स्वइगुयात भ्वाँय्भ्वाँय् धाइ, गुगु अस्यः पह खः । सुलासुलाः स्वइगु पह हे बिनां जुल ।

की, झंगः, पशु
कोजु (४९७) क्वः झंगःयात हनाबना तयाः छूगु नां खः । थ्व चलाखम्ह कुमाः खः । खिचाजु (४९८) खिचाया आदरार्थी रूप खः । छुँजु (४९९) छुँया, ध्वंजु (५००) ध्वंया, मेयजु (५०१) मेसया, सलाजु (५०२) सलया जु आदरार्थी छुनावःगु कुमाः बिनां खः । थुपिं नगदेशय् च्वनीपिं खः । ख्वप कृषि व श्रममैत्री थाय् जूगुलिं झंगः पशु माः । थिमि नं ख्वपया लागाय् लाःगुलिं हनाबना लितँसा थन नं छुइ ।
गःपचा (५०३) धैगु गोम्पचा खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – गोम्प – गोंप [नासिकीकरण] – गोप [अननुनासिकीकरण] – गप [स्वरक्षय] – गःप [दीर्घत] । गोंगः (५०४) सुथं न्हापां हालीम्ह झंगः खः । गोंगःकःमि (५०५) पलिं चीबलय् प्यखे कुनय् चाया ग्वंगः छुइम्ह कःमियात धाइ । थ्व बिनां स्यस्यः व कुमाः निखलःया नं दु (स्वयादिसँ; स्यस्यः ग्वंगः) । घःजु (५०६) घः ज्वनीम्ह मनू वा घतय् च्वनीम्ह मनू खः ।
त्वाति (५०७) चाया दुने दइपिं की मध्ये छम्ह नं खः । थ्व किलं क्वाताक्वाता यानाच्वनी । थुज्वःम्ह स्यस्यःयात त्वाति धाइ । दुगु (५०८) नक्सालं बाय् हिलाः थिमिइ वःगु खनेदु । दुगुखलः थिमिया शिवा त्वाःयापिं खःसा बोडेय् नं दु । थ्व बिनां स्यस्यः व कुमाः निखलःया नं दु (स्वयादिसँ कामाः दुगु)। दोहं (५०९) धइपिं कुमाः बाद्यकार खः । महाद्यःया वाहन थुसायात द्वहं धाइ । हारांम्ह मनूयात नं द्वहं धाइ ।
धुंमनः (५१०) धुँ छेँय् दुहां वयाः नं मनूयात मनसे लिहां वंगु जुयाः व कुमाःयात धुं मनः धाइ । ध्वं (५११) तसकं चंखम्ह पशु खः । बँुइ ज्या सनाच्वंम्ह किसानयात निलबाराही द्यः ध्वंया रुप कयाः गुँइ यंकाः निलबाराही प्याखं स्यनाहःगु धाइ । अथे जुयाः व किसानयात ध्वं धाःगु धाइ । आःतक नं ध्वंतय्गु छेँ निलबाराही गं प्याखं पिहां वइगु आखाः दनि । प्याखनय् भैलःद्यवं क्वखाइगु कातिमाः नं ध्वं खलःयाके सुरक्षित दनि । थिमिया ध्वंत ख्वपं वःगु धाइ । थुमि न्हापा ख्वपया तलेजुइ हे दिगुद्यः हनीगु खः । छगू दँ जुजु सिबें न्हापा थुमिगु तिसा द्यःयात छाःगु जुयाच्वन । अथे जुयाः जुजुं निपी बुँ तयाः थुमि दिगुद्यः जस्तिक्व धाःगु थासय् स्थापना यानाबिल । थुपिं ख्वपं लेले भारदेउ वनाः लिपा थिमिइ च्वंवःगु धाइ । ध्वंत च्वनीगु वामुने त्वाःया गणेद्यःयात भादे इनाय् धाइ । भादे भारदेउया चीहाकःगु रूप खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – भारदेउ – भारदे [अन्तिम स्वर लोप] – भाःदे [र लोप, क्षतिपुरक दीर्घत] – भादे [दीर्घता लोप] । थ्व द्यः बिस्काः जात्राय् जात्रा याःसां थुकिया पाः ध्वं खलकं जक हे फइ । हिञ्चो भैलःद्यः नापं थुमिगु बुँइ वा पिइगु इलय् ध्वनं लः चायेका लः तयाब्यूगु धाइ । उकिं ध्वंया बुँ धाधां मनूया बिनां हे ध्वं जूगु दु । थ्व स्यस्यः व कुमाः बिनाः खः ।
न्या (५१२) लखय् च्वनीम्ह चुलुचुलु जुइम्ह प्राणी खः । थथे न्या लहीम्ह कुमाःयात न्या हे धाइ । तान्त्रिक पुजा व सगनय् न्या मदयेक मगाः । फै (५१३) खँ हे मन्यनीम्ह थःगु हे सुरय् जुइम्ह कुमाःयात धाइ । भ्याय् (५१४) फैया मिजं जात खः । फै, भ्याँय् लहिनातःपिं कुमाःतय्गु बिनां हे फै, भ्याँय् जूगु खनेदु ।
ब्यां (५१५) लः व जमिन निथासं च्वनीम्ह प्राणी खः । ब्यां हाल कि वा वइ धैगु विश्वास दु । वा बाली दुपिं की नयाः मनूया सेवा याइ । उकिं गुंपुन्हिबलय् ब्यांयात जा नकेगु परम्परा दु । थ्व बिनां स्यस्यः व कुमाः निखलःया नं दु (स्वयादिसँ; स्यस्यः, ब्यां)।
माकः (५१६) बिनां दुपिं थिमिइ यक्व थासय् दु । माकःत फुक्कं छगू मखु, दाजुकिजा नं मखु । थिमिं सिनामंगल च्वं वःपिनिगु धापूकथं थुपिं कःमि खः । न्यातपोल देगः दयेकूगु इलय् गजू छुइत मेपिं ग्यानाच्वंगु इलय् नं खुरुखुरु खः गयाः थहां वंगुलिं माकः वं थे वन धकाः धाल । लिपा बिनां हे माकः जुल । थुमिगु न्हापाया बिनां कःमि (५१७) खः । थ्व स्यस्यः व कुमाः बिनां खः (स्वयादिसँ; कुमाः माकः)।
साझ्वाः (५१८) सा झवाःया व्युत्पादन खः । साजवाःया महाप्राणीकृत रूप साझवा खः । थुकिया अर्थ सा जइम्ह कुमाः खः । साँपाल (५१९) सा लहीपिं सापू कुमाःयात धाइ । थ्व खँग्वः यलय् सापाल जुइ । थिमिइ नासिकीकरण जुयाः साँपाल जूगु खनेदु । थुमिसं थौंकन्हय् शाहपाल (५२०) च्वयाहःगु खनेदु । हाँयजु (५२१) हँय्यात हनाः लितँसा –जु स्वाना वःगु खः । हँय्यात थिमिइ हाँय् धाइ । थुपिं नगदेशया
कुमाः खः ।

कूल
तःखलः (५२२) छेँजः यक्व दुपिं कुमाःयात धाइ । हरिवंश (५२३) मचा द हे मदुसा वा म्ह्याय् जक दयाः काय्मचा मबुल कि व छेँय् हरिवंश पुराण कंकेगु चलन दु । अथे यानाः बूम्ह मचाया नां हरिवंश तइ । वया सन्तानया नां हरिवंश जुइ ।

छेँ
कुछेँ (५२४) कुनय् च्वंगु छेँयात धाइ । व छेँया मनूयात कुछेँ धाइ । स्यस्यः समाजय् नं कुछेँ बिनां दु (स्वयादिसँ; थिमि स्यस्यः कुँछेँ) । उकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – कुमछेँ – कुंनछेँ [नासिकीकरण] – कुछेँ [अननुनासिकीकरण]। कोछेँ (५२५) या अर्थ क्वःने वा क्वय् च्वंगु छेँ जुइ । थन च्वंम्ह मनूया नां क्वछेँ जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – कोय्छेँ – कोछेँ [मध्यस्वर लोप] – को [अन्तिम पद लोप] । साँझ्याः (५२६) धैगु सँझ्याः खः । सँझ्याः दुगु छेँयाम्ह मनू साँझ्याः जुल ।

ज्या
अवाल (५२७) छेँ दनीगु अप्पा छीम्ह मनूयात धाइ । आवाः (५२८) आँय्पा पौ चीम्ह खः । कःमि (५२९) सीप दुगु ज्या याइपिं खः । कःमिनायो (५३०) अथेसां लाय्कूया मू कःमियात धाइ । थिमिया म्ये प्वाः
खनीगु जात्राय् वहे कःमि नायोनं म्ये प्वाः खंकी । कापःसाहु (५३१) थाज्या थानाः कापः थाइगु उद्योग चायेकातःपिंत धाइ ।
काँपा (५३२) काँ वा कं पालिम्हसित धाइ । काँफा (५३३) पालातःगु कं फइम्हसित धाइ । कालु (५३४) कं मालिम्ह, हाकुचा (कँ) लुइकीम्ह मनूयात धाइ । थ्व कालु काँ व लू जानाः काँलू जूगु खः । काँ धैगु कँचा व लू धैगु लुइकीगु खः । खँय्भाय्या किचलं दायाः हाकुम्ह मनूयात कालु धायेगु बानी दु । कालुयात थथे स्वयेछिं कँलू – काँलू [स्वरक्षय] – कालू [अननुनासिकीकरण] – कालु [दीर्घता क्षय] ।
कुमाः (५३५) चाया ज्या याइम्ह मनूयात धाइ । थुकियात संस्कृतं प्रजापति (५३६) धाइ । प्रजापति दुने नं यक्व बिनां दुपिं दःसां बिनां मदुपिं प्रजापति नं यक्व दु । कुमाः कुम्हारया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – कुम्हार – कुमार [अल्पप्राणीकरण] – कुमाल [लकारीभवन] – कुमाः [अन्तिमवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – कुमः [स्वरवृद्धि] ।
ज्यापु जाति दुने दंगोल (५३७) नं लाः । थुमि ज्या बुँ दायेगु खः । ज्यापु (५३८) ज्या व पु जानाः ज्याःगु खँग्वः खः । ज्याय् तल्लिन जुयाः पूवंकीम्ह मनूयात ज्यापु धाइ । थ्व ज्या व फु मिले जुयाः ज्या यायेफु जुयाः ज्यापु जूगु नं धाइ । दुवाल (५३९) दुवाःयात ज्यापु समाज दुने धाइ । बैद्य (५४०) म्ह सुख मदइगु इलय् झारफुक वासः याइम्हसित धाइ ।

ज्वलं
खर्बुजा (५४१) काहाबाजा पुइपिं मनूत खः । काहाबाजाया व्युत्पादन खर्बुजा खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – काहारबाजा –
कारबाजा [र लोप] – खारबाजा [महाप्राण] – खारबुजा [स्वरक्षय] – खरबुजा [स्वरवृद्धि] – खर्बुजा [अक्षरक्षय] ।

थाय्हिला
खपे (५४२) कुमाः बिनां नं दु (स्वयादिसँ; कुमाःखपे) । गोर्खाली (५४३) खँग्वलय् –आलि तँसा च्वनाः वःगु खनेदु । खय्भाय्या आकारान्त थाय् जुल कि आलि तँसा तइ ।
दामकाम
साहुखलः (५४४) तःमिपिं कुमाः खलःयात धाइ । लखपति लाख तका दां दुम्ह कुमाःयात धाइ । लवः (५४५) कारोवार यानाः वइगु थप ध्यबा दुम्ह कुमाःयात धाइ । म्होपु (५४६) म्होपिंया व्युत्पादन खः । ख्वपय् बहुवचन तँसा –पि –पु जुइ । थन म्हो जक दुपिं कुमाः म्होपु जूगु खः । साहुखलः (५४७) सायमि बिनां नं खः (स्वयादिसँ, सायमि साहुखलः) ।

द्यः
विधाता (५४८) सृष्टिकर्तायात धाइ । कुमाः चाया भाला दयेकीम्ह जूगुलिं प्रजापति धाइ । वं प्रत्येक श्रृष्टिया भाग्य च्वइम्ह विधाता व हे सर्जक वा कुमाः जुइ । भैलःतेपः (५४९) थिमिया सी गुथिइ थ्वँ तइगु भैलःख्वाः दुगु त्यपयात धाइ । थ्व भैलः त्यप दयेकीपिं कुमाःयात भैलः त्यप धाल ।

नसाज्वलं
क्वाति (५५०) नेवाः समाजय् दछिया निकः निथिकं त्वनी । गुंपुन्हिबलय् गुता बीबः ल्वाकछ्यानाः क्वाति दायेकाः त्वनी । घ्यःचाकु संल्हू कुन्हु जाकि सियाः थीथी बीबः तयाः क्यलाः क्वाति दायेकाः त्वनी । थीथी बीबः ल्वाकछ्यानाः दयेकीगु क्वाति थें खँ नं ल्वाकबुकः यानाः ल्हाइम्ह कुमाःयात क्वाति धाइ ।
छुस्या (५५१) छ्व सियातःगु नसा खः । छ्व नेपाःगाःया प्रमुख बाली मध्ये छता खः । तापाक वनाः ज्या याइपिंसं न्हिनसिया नसाकथं छुस्या नइ । थथे नइपि थिमिया कुमाःयात छुस्या धाइ । तुसि (५५२) सिसाबुसा दुने लाःसां अचार दयेकेत छ्यली । भ्वजय् सिसाबुसा तइबलय् तुसि नं तइ । थुकिं पाचनप्रणाली बांलाकी । सापारु कुन्हु दान याइबलय् तुसि व पासि दान
याःसा पुण्य लाइगु विश्वास दनि । चथाःबलय् चथाद्यःया मू प्रसादकथं इनी । थथे तुसि इनीपिं कुमाःयात तुसि धाइ ।
पाँयबजि (५५३) थिमिया कुमाः बिनां खः । बजि ल्हुइबलय् गबलें गबलें पाँय् चिनेयः । वा अप्वः लखय् फ्वया तल कि बजि ल्हुइबलय् पाँय् चिनेयः । यक्वतक बजि मसंकल कि नं पाँय् चिनेयः । थुज्वःगु पाँय्चिंगु बजियात पाँय्बजि धाइ । थ्व बिनां यलया स्यस्यः कुनां खः । प्याथः (५५४) व शंखद्यः (५५५) कुमाः खलः स्यस्यःया मचा धैगु सीदु (स्वयादिसँ प्याथः) । भिंबजि (५५६) या अर्थ भिंगु बजि खः । थ्व थिमिया कुमाः बिनां खः । बजि ल्हुइबलय् ई, मात्रा फुक्कं पाय्छि जुइमाः । थुकिं बांलाःगु बजि वा भिंबजि वइ ।
मकै (५५७) कःनियात धाइगु खय्भाय्या खँग्वः खः । मकै खँग्वः संस्कृतया मर्कटान्न खँग्वःया व्युत्पादन खः । मर्कटया अर्थ माकः, अन्नया अर्थ नसा खः । थुकिया अर्थ ‘माकःया यःगु नसा’ जुइ । थथे कःनि दुपिंत मकै धाल । थुकिया सूत्र थथे खनेदु– मर्कट – अन्न – मर्कटान्न – मर्कटां [नासिकीकरण] – मर्कां [अन्तिम वर्ण लोप] – मर्का [नासिक्य लोप] – मर्की [स्वरवृद्धि] – मर्कै [द्वीस्वरीभवन] – मकै [रकार लोप] ।
सिंकेमनः (५५८) या अर्थ सिंके मयःम्ह वा मनइम्ह जुइ । लैंयात गाः म्हुयाः थुनाः सिंके दयेकी । न्हापा चि मदुगु इलय् वा चि नये मजिउगु इलय् सिंकेयात हे चिया रुपय् छ्यलीगु खनेदु । थिमिया कुम्हाःतय्सं सिंकेमनःगुलिं थ्व बिनां च्वंगु धाइ ।
सुतिपलांनः (५५९) थिमिया कुमाः खः । थिमिया कुमाःतय्सं पलः नं मी । मचूगु पलः हयाः छेँय् सुकू याइ । सकूपलःयात शितं गायेका तइ । थथे शितं गाःगु पलः नइम्हसित सुतिपलांनः धाइ । थन पलःया पलां जूगु ख्वपया नेवाः भाषाय् दीर्घ आकार नासिकीकरण जुइगु नियमकथं खः । थुकियात सूत्रकथं थथे क्यनेछिं – पलः – पलां [नासिकीकरण] ।

नां
ध्वारसिं (५६०) ध्वादःसिं खँग्वलं वःगु खनेदु । थ्व कुमाः बिनां खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु– ध्वादःसिं – ध्वाह्रःसिं [ह्रकारिकरण] – ध्वारःसिं [रकारिकरण] – ध्वारसिं [दीर्घता क्षय] ।
पदप्रतिष्ठा
कुतु (५६१) कुमाः बिनां खः । थुपिं लाय्कूया पिने च्वनाः रक्षा याइपिं खनेदु । पतुवाल (५६२) पटवारीया हिलावंगु रूप खः । थुकिया अर्थ कुमाःयात चा कायेत बियातःगु जमीनया पटवारी दुपिं जुइमाः ।
भासिमा (५६३) खँग्वः भ्वासिमाहाया व्युत्पादन खः । थ्व खँग्वः भ्वासि व माहा जानाः वःगु खनेदु ।
लाय्कुलिं मनूयात बियातःगु जिम्मेवारी, पदया ल्याखं बिनां जूगु खनेदु । छम्ह कुमाः माहाँ जूबलय् भ्वासि जुयाः बाबांलाःगु लं फिना जूगुलिं भ्वासिमाहा धाल । लिपा व खँग्वः ज्यलाः भासिमा जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – भ्वासि–माहा – भ्वासिमाहा – भ्वासिमां [नासिकीकरण] – भासिमा [श्रुति लोप] – भासिमा [नासिक्य वर्ण लोप, अतिरेक] ।
होना (५६४) या अर्थ स्वापू तइपिं खनेदु । कुमालं चाया भाला ह्वनाः दयेकूगुलिं कुमाःया बिनां नं होनाः जुल (स्वयादिसँ, होना स्यस्यः)।

विशेषण
उप (५६५) आपाः खँ ल्हाइम्ह कुमाःयात उप्वः धाइ । अनंलि उपः व उप जुइ । थुकिया सूत्र थथे जुइ – उप्वल – उप्वः [क्षतिपूरक दीर्घ] – उपः [श्रुतिक्षय] – उप [दीर्घता क्षय] । तको (५६६) तकूया हिलावःगु कुमाः बिनां खः । तःजः (५६७) यक्व छेँजः दुपिं कुमाः खः । न्हाय्पं (५६८) किसिया थें न्हाय्पं ताःहाकःम्ह कुमाःयात धाइ । मदुक्व धेवा दुपिं (५६९) माक्व
ध्यबा दुपिं कुमाःयात धाइ । हाकु (५७०) हाकुम्ह कुमाया बिनां खः ।

बंजाः
धौबंजाः (५७१) छखलः जक कुमाः दुने लाः । धौ मीम्ह जूगुलिं धौबंजाः धाःसां थुमिसं चक्रधर (५७२) बिनां च्वइ । थिमिया नसा मीपिं बंजाःत फुक्क स्यस्यः समाजय् दुने लाः ।
सायमि कुनां–बिनां
सायमि, सालमि वा मानन्धर नेवाः समुदायया चिकंया ज्या याइपिं खःसा थुपिं वास्तु शिल्पीया पुचः खः । येँया परम्परागत न्हय्गू त्वालय् दुगु साःया नामं न्हय्साः साय्मि धाइ । न्हय्साः खँग्वःया स्वरवृद्धि जुयाः न्हय्सः जूगु दु । थुकिया अर्थ न्हय्सः मनू जूवन । उकिं साय्मित न्हय्सः दु धाइ । सालमिया समानान्तर खँग्वः मानन्धर मानधरि (नेसं ३५३), मान्धुर (नेसं ४८५) पाखें वःगु खनेदु । संस्कृृृतया मान (दापु) व धर (ज्वनीम्ह) ल्वाकज्यानाः मानन्धर वःगु दु । थुकिया अर्थ दापु ज्वनीम्ह कःमि जुइ (आप्टे, १९८१, उ. ५०४) । सालमि खँग्वः नेसं ५९४ दँय् न्हापांखुसी खनेदत (पन्त, १९९९, पाना. ११) । मानन्धरी खँग्वः १३ गू शदी –इ लितँसा दुगु स्त्रीलिङ्गी खँग्वः गोपालराज वंशावली खनेदत (वज्राचार्य, ज्ञढडछ, उउ। टद्ध, ज्ञज्ञद्द) । थुलि बाहेक मानन्धरत खः दयेकेगु ज्याय् नां दं । येँय् कुमारी द्यःया रथ थुमिसं दँय् दसं दयेकी । लिसें हनुमानध्वाखा दरवार न्ह्यःने यःसिँ थनी । थ्व ज्या याकेत गुथिया व्यवस्था यानातःगु दु ।
मानन्धरत येँ, ख्वप, भोंत, नुवाकोटया न्यागःमणि, रामेछाप, रौतहट, पर्सा व कास्कीतक न्यनाच्वंगु दु । परम्परागत ढंगं येँया न्हय्साः (१) दैसाः (२) फल्चासाः (३) न्हूसाः (४) पाक्वपुखूद्यां (५) चसाद्वँ (६) वतु व (७) थँहिति सायमि त्वाः खः । भोंतय् २४८ परिवार, पक्रवासय् १५० परिवार, रामेछापया रूपाकोटय् २५० परिवार, पन्तिइ २५ परिवार दु । हेटौंडाय् ९० परिवार दुसा सक्वय् ५० परिवार दु । केन्द्रीय मानन्धर संघय् २२६६ म्ह साय्मितय् नां दर्ता दु । देयन्यंकं २३००० म्ह सायमित दु (सायमि, २०००, पृ. २७–३३) । भ्वतया सायमि कुनां लुमंकेगु छपु म्ये थथे दु– भुयुफसि पाले, द्वालेकले, छ्याकं दुये, सोँय्यात कुबिये, भुयात हच्याके, इमां दाय्के ।

झंगःपशु
थुकी झंगः, पशुया नामं वःगु कुनां दु । थुपिं मनूया जवंखवं दइपिं खः । –चा हेयवाचक व र लिक्क लाःगु स्वापू क्यनीगु लितँसा खः । भतिभति यानाः थःगु छेँ थम्हं हे दनीम्ह सायमियात इखुंचा (१) धाइ । इमा (२) यात यक्व ला ह्यःम्हसित धाइ । कुसि (३) थें गंसिम्ह फुतफुत तिंन्हुया जुइम्हसित धाइ । थुकिया मेगु नां गिद्ध (४) खः । थुपिं निखलः नं येँय् दु । कर्पिनिगु खँ हे मन्यनीम्ह, लिखतं वयाः खि फाइम्ह साय्मियात गैंडा (५) धाइ । गंसिम्ह, यक्व कलाः तया जुइम्ह साय्मियात चखुं (६) धाइ । चिरिकुसि (७) कुसिया चीधंगु इकाइ खः । ख्वाः स्वकुं लाःम्ह मनूयात चोलेचा (८) धाइ । तसकं चलाखम्ह सायमियात धों (९) धाइ । बखुं (११) छेँय् लहीम्ह वा मनूया छेँय् बाय् च्वनीम्ह झंगः खः । थन बखुं धालकि खास यानाः छ्यं बखुनं थेँ ल्हुकुल्हुकु संकीम्ह सायमियात बखुं धाइ । बोह (१२) ककु ताःहाकः, तःधिकःम्ह झंगः खः । थथे ककु ताःकाहःम्ह सायमियात बोह धाइ । ब्यां (१३) थें त्वारत्वार हालीम्ह सायमियात धाइ । माकः (१४) थें चकचक सनीम्ह सायमियात धाइ । माखा (१५) मचा थ्वकेधुंकूम्ह खायात माखा धाइ । थुपिं परिपक्व जुइ । थुपिं भोंतया साय्मि खः । चिरचिर यानाः हालीम्ह सायमियात सुलु (१६) धाइ ।

थाय्बाय्
थ्व कवलय् छेँ, थाय् व मि वा उकिया समरूप –य् दुथ्याःगु दु ।
कसाछेँ (१७) सामान्य अर्थ कँय्या ज्या जुइगु छेँ खः। तर साय्मिया मूख्य ज्या चिकंया खः । चिकंया कःस थाःगु कःसया छेँ जुल । कःसया छेँ खँग्वलय् कःया दीर्घता तनाः कसया छेँ जुल । उकी सया अक्षर तनाः कस्याछेँ जुल । अनंलि अश्रुतिकरण जुयाः कसाछँः जुल । थुकियात सूत्रकथ थुकथं जुइ– कःसया छेँ – कसया छेँ [दीर्घता क्षय] – कस्याछेँ [अक्षर क्षय] – कसाछेँ [अश्रुतिकरण] । कःसिछेँ (१८) कःसि दुगु छेँयाम्ह सायिम यात कःसि छेँ धाल । लाय्कू थुज्वःगु छेँ दुपिंत कोतछेँ (१९) धाल । तःखाछेँ (२०) तःखागु छेँया सायिमयात तःखाछेँ धाल । धलंछेँ (२१) साय्मित येँया सोह्रखुट्टे त्वालय् दु । भिंगु ज्याखँ जुइगु छेँयात धलंछेँ धाइ । धलंया अर्थ धारण वा धारिणी जुइ । भिंछेँ (२२) थिमिया साय्मि खः । थुपिं भिँगुछेँ वा भिन्द्यः दुगु छेँय् च्वंपिं साय्मि खः । मनाछेँ (२३) मना तइगु छेँयापिंत धाल । लिबि दुगु छेँयापिंत लिबिछेँ धाइ । हपाछेँ (२४) थिमिया साय्मि खः । थुपिं हःपाः बियाः करपिंत थनीपिं खः ।
क्वाक्चा (२५) क्वाकोचोया व्युत्पादन खः । थुकी क्वाया अर्थ क्वाथ जुल । क्वाथया अन्तिम वर्ण दुसुनाः उकिया क्षतिपूर्तिकथं क्वाः जुल । क्वाःया दीर्घता क्षय जुयाः क्वा जुल । कोसया चीहाकःगु रूप को जुल । थुकिया अन्तिम स्वरक्षय जुयाः क जुल । थुकिया अक्षर तनाः क्‌ जक ल्यन । चोसया चीहाकःगु रूप चो जुल । थुकिया स्वरक्षय जुयाः चा जुल । थथे स्वंगः खँग्वः छथासय् मुनाः क्वाकचा जुल । थुकिया प्रक्रिया सूत्रकथं थथे जुइ – क्वाथकोचा – क्वाःकोचो [आदिपद क्षय, क्षतिपुरक दीर्घत] – क्वाकोचो [दीर्घता क्षय] – क्वाकचो [स्वरक्षय] – क्वाक्चो [अक्षर क्षय] – क्वाक्चा [स्वरक्षय] । क्वाकचा हनुमानध्वाखा लाय्कूया क्वसं थथ्याःगु द्वँ खः । थनयापिं सायमियात क्वाकचा वा क्वाक्चा धाइ ।
गल्को (२६) गलकोया व्युत्पादन खः । थुकिया अर्थ गल ‘वस्ति’ व को ‘क्वय्’ अर्थात बस्तीया क्वसं खः । थुकिया प्रक्रिया थुकथं खनेदु – गल–का – गलका – गल्को [आदिपदान्त अक्षर लोप] । चिबाकोस (२७) या अर्थ चीबहाःया क्वसं छेँ दुम्ह साय्मि जुल । थुपिं भ्वतय् जक दु । तखाःगु छेँ दुपिंत तःखाछेँ (२८) धाल । छेँ बासं च्वनीगु थाय् खः । व छेँया आकार, छेँ दुगु थाय्या नामं अन च्वंपिं मनूतय्त कुनां छ्यली । मिनःसतः (२९) पकनाद्यःया लिक्क लिक्क साय्मितय्संं दयेकूगु सतः दु । व सतः मिं नल । अन सतः दयेकूपिंत मिं नः सतः धाल ।
गोर्खालि (३०) गोर्खां येँय् च्वं वःम्ह सायमियात धाइ । थन गोर्खा खँग्वलय् –आलि लितँसा वयाः गोर्खालि जुल । खय्भासं वःगु आकारान्त थाय्या नां लिसे –आलि लितँसा, अकारान्त खँग्वलय् –य्, अले उकारान्त व इकारान्त थासय् –ले लितँसा वइ । गोर्खा खय् बाहुल्य थाय् खः ।
भोँतय् सायमिया य् तनाः साःमि (३१) जक जूगु दु । धौख्यःमि (३२) थिमिया साय्मि खः । थुपिं धौखेलं थिमिइ वयाः च्वं वःगु सीदु । बतास खँग्वः खय्भासं वःगु खः । थ्व भाषाय् थाय्बाय् थुइकेत थाय्लिसे –य् लितँसा तनी । बतास खँग्वलय् थाय् थुइकीगु लितँसा –य् स्वानाः बतासे जूगु दु । थुकिया बांलाःगु अर्थ फय् थें गतिवान, याउँ धैगु जुइ । थुकिया अःखः अर्थ (Antonym) फटाहा नं जुइ । बतासे धैगु थाय् नमोबुद्ध लिक्क लाः । थनया मनूतय्त बतासे धाइ । भोँतय् दुपिं बतासे (३३) सायमि थन वःपिं धाइ । नमोबुद्धय् धुँया मस्तय्त थःगु म्हया ला ध्यनाः नकूगु बाखं बौद्ध जातकय् वइ ।
बाकादेमि (३४) वतुया बाकाद्यःयाथाय् च्वनीपिं खः । मागः (३५) मालिगांया त धाइ । थन च्वंपिंत मागः धाइ । भोताहितिया दुने नं मागः दु । लुबि (३६) या प्यंगू अर्थ खनेदु । (क) दनावःम्ह ताहा, (ख) लुइगु वा बीगु (गथे लूनिभाः, बीनिभाः), (ग) लुँया कालबिल, (घ) लिउनेया लँ । थुलि मध्ये (क) भौगोलिक कारणं नालेमछिं । (ख) भतीचा बिचाः यायेछिं । (ग) सामाजिक कारणं पाय्छि मजुल । (घ) यक्व लिक्क लाःगु खनेदु । साय्मि त्वाः न्हूसाःया लिउनेया लँयात लुबि धाइगुलिं थ्व यक्व लिक्क लात ।
वँलामि (३७) थँहिताया साय्मि खः । वँ दिशावाची खँग्वः वन्तापाखें वःगु खनेदु । ला अवस्था थुइकीगु खँग्वः खः । –मि थुइकीगु खँग्वः खः । थँहितिया साय्मितय्संं वि.सं २०३८ पाखे वःला न्यायेकूगु दु । उमित वःलामि धाइ । थ्व स्वयां न्ह्यः थँहितिया साय्मि कुनां लूगु खनेमदु । थ्वहे खँग्वः वंलामि जूगु खनेदु । थुकिया सूत्र थथे खनेदु – वःलामि – वलामि [दीर्घता क्षय] – वँलामि [अनुनासिकीकरण] । सँक्व देसं वयाः भ्वँतय् व येँय् च्वंवःम्ह साय्मियात नं सँक्वमि (३८) धाल । थन –मि लितँसा थाय्या मनू धैगु थुइकी ।

द्यः, भूत
लाखे (३९) साय्मि थिमि, येँय् दु । लाखेया व्युत्पत्ति डाकसं जूगु खः (स्वयादिसँ, स्यस्यः दुनेया लाखे)। मानवीय विश्वास, धारणा, श्रद्धां मानवीय मनोविज्ञानया किचः उमिगु व्यवहार व कुनामय् खनेदै ।
भकु (४०) शब्द भल व कुण्ड ल्वाकज्यानाः वःगु खनेदु । भल भार खँग्वःया पाश्चचिकीकरण जुयाः वःगु खनेदु । अनंलि अक्षर लुप्त जुयाः भल जक ल्यन । खँग्वःया अन्तिम वर्ण तनाः भः जक ल्यनी । भः समकालीन नेपालभाषाय् योनी थुइकीगु खँग्वः खः। कुण्ड खँग्वलय् अन्तिम वर्ण क्षय जुयाः कुण्ड् जक जुल । अन्तिम वर्ण क्षय जुयाः कुन्‌ जक जुइ । कुन्‌ नं ज्यलाः उकिया क्षतिपूर्ति स्वरूप कू जुइ। । भ व कुं ल्वाकज्यानाः भकु जक जुइ । थुकिया रूपसन्धि प्रक्रिया थुकथ जुइ – भः–कुं – भक्कुं [प्रगतसमीभवन] – भक्कु [अन्तिमवर्ण क्षय] । थ्व खँग्वःया शाब्दिक अर्थ ‘जिथिया फ्याँय् (योनी)’ जुइ । नेपालभाषाय् योनीवाचक खँग्वःत मासि (सामान्य), पिसि (मचाल्यासे), नासि (ह्याउँमचा), तिसि (थिमजिउ मजूनिम्ह मिसामचा), भकु (जिथि) खः । भकु खँग्वलं जिथिया योनी व भैरवकुण्ड निगुलिं थुइकी । कुण्डया सामान्य अर्थ पुखू खःसा विम्वात्मक रूपं योनीया थासय् छ्यली । सिनाज्याबलय् नेवाः बुँज्यामितय्संं श्रृंगारिक म्ये हाली, थुकियात भःकायेगु वा भःपुइगु धाइ । थुकिया अर्थ फ्याँय्या म्ये खः । थ्व म्ये पद्यात्मक व अन्त्यानुप्रासयुक्त जुइ, गथेकि – ‘द्यांक्वय् वा पी न्याः, मैचाया मासी इमुली न्याः ।’ थ्व पद्यांशय् प्यंगू पाउ दु । थुकिया अर्थ द्यांया क्वसं वा पिनाच्वंगु दु , मिसाया फ्याँचाय् इमुलिं न्यात धैगु जुल । थ्व म्ये हालीपिंसं निश्चित अनुशासनय् च्वनेमाः । बुँज्यामि पोलं कुनातःगु लखय् च्वँत्तले जक थथे हालेजिउ । अनं पिहां वयेधुंकाः हाल कि व म्ये हाःम्हसित बांलाःगु मिखां स्वइमखु, अस्यः तायेकी । थथे भौपुल कि वा वइ, गुकिं यानाः सिन्ज्या बांलाइ धैगु विश्वास खनेदु । साय्मिया छता ज्या बुँज्या नं खः, खास यानाः तूया ज्या । उकिं थन वःगु भकु भैरवी वा फ्याँय्यात धाःगु जुइमाः । भैरवी व भैरव (सवः) येँया किलागःया देवीप्याखं हुइकीबलय् हइ । भोँतय् भकुयात हनाबना तयाः भकुजु (४१) धाइ ।
भलमाद्यः (४२) भैरवमहादेवया चीहाकःगु रूप दुगु येँया साय्मि खः । भैरव व महादेव निगः खँग्वः मुनावःगु खनेदु । थ्व निगलं खँग्वलय् रूपसन्धि परिवर्तन जुयाः वःगु खनेदु । (क) भैरवया र हिलाः ल जुल, अले भैलव जुल । भैलवया दकले लिउनेया आखः व त्वःफिनाः क्षतिपूर्तिकथं ताहासः (दीर्घता) वल । अले भैलः जुल । भैलःया ताहासः त्वःफिनाः भैल जुल । भैलया द्वीस्वरक्षय जुयाः भल जक ल्यन । (ख) महादेवया दकले लिउनेया व्यञ्जन व् त्वःफिनाः महादेअ जुल । महादेअया य् व अ सन्धि जुयाः य जुल, उकी क्षतिपूर्तिकथं दीर्घता वयाः महाद्यः जुल । महाद्यःया दथुया महाप्राण वर्ण ह अल्पप्राण जुयाः माद्यः जुल । अले भल व माद्यः मुनाः भलमाद्यः जुल ।
भू (४३) खँग्वः भूत खँग्वःया रूपध्वनि प्रक्रिया थुकथं जूगु खनेदु – भूत – भू [अन्तिम वर्ण क्षय] । भैलः (४४) खँग्वः भैरवं वःगु खनेदु । भैरव खँग्वःया र हिलाः ल जुल । अले भैलव जुल । अनंलि भैलवया दकले लिउने च्वंगु आखः दुसुनाः भैलः जक जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – भैरव – भैलव [रकारीभवन] – भैलः [अन्तिम वर्ण क्षय] । थ्व भैलः सायमितय् सालय् पुजा याये हे माः ।
महाद्यः (४५), व मांद्यः (४६) छगू हे खः । तर नितां कुनां छ्यलाच्वंगु दु । थुकिया अर्थ महादेव खः । महादेव महान व देव खँग्वः ल्वाकज्यानाः पिदंगु खँग्वः खः । महानया अन्तिम वर्ण न दुसनाः हायात गयाः महाः जुल । देवया अन्तिम आखःया व्यञ्जन व्‌ दुसुनाः देअ जुल । देअया स्वर य् व अ सन्धि जुयाः य जुल । लिसें दुसुगु व्यञ्जनया क्षतिपूर्तिकथं दीर्घता (ः) लितँसा च्वनाः द्यः जुल । महां व द्यः मुनाः महाद्यः जुल । महाद्यःया उच्चारण याकनं जूबलय् नासिक्य वर्ण म लिपाया हा मय् गयाः मां जुल । वयां लिपाया द्यः गथे खः अथे हे च्वन । थुकथं मांद्यः जुल । थुपिं भ्वँतया साय्मि खः । थुकिया रूपसन्धि प्रक्रिया थुकथं जुइ – महान – देव – महानदेव – महांदेव [नासिकिकरण] – महांदेअ [उत्तरपदान्त व्यञ्जन क्षय] – महांद्यः [क्षतिपूरक दीर्घत] – मांद्यः [नासिकीकरण] ।
नसाज्वलं
खैगुलि (४७) खयःया गुलि खः । खयः खयरया चीहाकःगु रूप खः । –गुलि गोलि थुइकीगु ताजिग्वः (कोटिकार) नं खः, नां नं खः । थुज्वःगु ताजिग्वःयात बाकिच्याःगु ताजिग्वः (अर्धकोटिकार, Quasi classsifier) धाइ । खयः व गुलि मुनाः खयरगोली जुल । थुकिया रूपध्वनि प्रक्रिया थथे जुइ – खयर – खयः [अन्तिमवर्ण क्षयः] – खय [दीर्घता क्षय] – खइ [श्रुति क्षय] । थ्व कुनां स्यस्यः समाजय् नं दु । थोव कुनां दुपिं साय्मि भोँतय् दु, थुमित अन ल्हासाखों धाइ । थुकिया अर्थ सँदेसय् वनाः खों जूपिं जुइ । थुपिं सँदेसय् वये–वने याइपिं खः । लँय् जुइबलय् तसकं ख्वाउँगु धाकुफसं न्यताः पम्हुक (पतपत) तज्याइगु । थुकियात पने फैगु वासः ख्वालय् खयः पायेगु खः ।
थुमिसं थ्व वासः सदां हे ज्वनाः जुइपिं जूबलय् थुमिगु नां हे खयरगोली, खयःगुलि, खयगुलि वा खैगुलि जुल । थुकिया प्रक्रिया थयकथं खनेदु – खयरगुलि – खयःगुलि [क्षतिपूरक दीर्घत] – खयगुलि [दीर्घता क्षय] – खइगुलि (अश्रुतिकरण) – खैगुलि [द्वीस्वरीकरण]। खौपा (४८) तू तिसिनाः ल्यंगु तूया पा खः । साय्मिया मूल ज्या चिकंलिसे वइगु लवः थ्व खः । थ्व भोँतया साय्मि खलः खः (स्वयादिसँ, त्यापा)।
चोकि (४९) जाकिया कुचा खः । च्वकि मूख्य नसाकथं मछ्यसे उगुंथुगुं ज्याय् जक छ्यली । च्वकि बियाः चिकं नं कालबिल याः । थथे च्वकिलिसे चिकं हिलाबुला याइपिंत च्वकि साय्मि धल । छुचुंमरि (५०) ज्यामियात नकीगु दकले पौष्टिक नसा खः । तर नेवाः समाजय् थुकियात स्वैगु मिखा क्वह्यं । थ्व सामाजिक दोष खः।
छोय्ला (५१) खँग्वः छुयाला हिलाः वःगु खनेदु । छुयाला खँग्वलय् स्वंगः आखः छु–या–ला दु । न्हापांगु आखलं धातु (क्रि), निगःगु आखलं आत्मभुत क्रिया व लिपांगु आखलं नां थुइकाच्वंगु दु । थ्व खँग्वः रूपध्वनि प्रक्रियां छ्वय्ला जूगु खनेदु । छु (छुइगु) खँग्वःया उच्चपश्चस्वर मध्यपश्चस्वरय् हिलाः छ्व जुल । न्हापांगु आखःया स्वापुतिइ निगःगु आखःया श्रुति (या) क्षय जुयाः निम्नमध्यस्वर (आ) य् हिल । लिपांगु आखलय् हिउपाः मवल । थुकथं छुयाला छुआला जुल । थनलि हानं न्हापांगु आखः छु हिलाः छ्व जुल । निगःगु वर्ण निम्नमध्यस्वर (आ) जुल । उकी स्वरवृद्धि जुयाः अग्रमध्यस्वर (य्) जुल । हानं छ्वआलां छ्वय्ला जुल । छ्वय्ला खँग्वलय् स्वरवृद्धि जुयाः छोइला जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थुकथं जुइ– छुयाला श्र छुआला ृअश्रुतिकरणे श्र छोय्ला ृस्वरवृद्धि, अग्रमध्यकरणे। नेपालभाषाया च्वमितय्सं न्ह्यःनेया दथुस्वर (य्) यात श्रुति (य) च्वइ । नेपालभाषाया छु खँग्वःया मेगु अर्थ छुइगु (शुरू) नं खः । थुकथं छुयालाभुया अर्थ न्हापांगु भ्वय् जुइ । थ्व भ्वय् नेवाः समाजय् छुं नं भिंगु ज्याखँया न्हेथुखुन्हु नइ । तर नेवाः समाजय् छ्वय्लाभुया अर्थ ‘छुयातःगु लाःया भ्वय्’ थुइकाच्वन, गुगु युक्तिसंगत मजू ।
तःब्व (५२) या अर्थ यक्व दुगु ब्व जुइ । ब्व खँग्वलं ब्वति थुइकी । थ्व नाम व ताजिग्वः थुइकीगु बाकिज्याःगु ताजिग्वः खः । भ्वय्या भाग न्ह्याग्गुं आपाः तइपिनि खलःयात तःब्व धाइ । थुपिं येँया पाक्व त्वाःया साय्मि खः । निब्वनः (५३) साय्मि थिमिइ दु । थुपिं थःपिनि व मेपिनिगु भाग नं नइपिं खः ।
पालु (५४) साय्मि घासा दयेकीबलय् आपा छ्यलीपिंत धाइ । मल्ता (५५) थें पालुपिं अर्थात हारांपिं साय्मियात मल्ता धाइ । लिसें मल्ताया ज्या याइपिंत नं मल्ता दइ । साय्मित नँज्या याइपिं जूगुलिं मल्तासवाः घासाया छगू अभिन्न अंग खः । थ्व भोँमि साय्मि कुनां (बिनां) खः ।
सँखोस्या (५७) सँख्वःसिँया व्युत्पादन खः । सँख्वःसि खँग्वलय् –आ लितँसा तनाः सँख्वस्या जूगु खः । सँख्वःसि चिकंया बांलाःगु स्रोत खः । सँख्वःसिया चिकं पिकाइपिं साय्मि खलःयात सँख्वस्या धाल । भोँतया साय्मितय्संं सँख्वःसिया चिकं पिकाःगुलिं थ्व नां थन ल्यन ।
हाम्चा (५८) खँग्वः हाम्वःचाया चीहाकःगु रूप खः । चिकं पिकाइगु सि हाम्वः व हेयवाचक –चा लितँसा ल्वाकज्यानाः हाम्वःचा जुइ । थुकी मध्यपदया स्वरक्षय जुयाः हाम्चा जुल । थुकिया प्रक्रिया थुकथं खनेदु – हामोचा श्र हाम्चा ृमध्यपद स्वरक्षये । हाम्वःयात संस्कृतं तिल धाइ । थ्व तिल तिसिनाः वःगु जुयाः चिकंयात तैलम् धाइ । खय् भासं तेल धाइ । व चिकंया ज्या याइम्हसित संस्कृत भासं तैलकार (५९) धाइ ।
ह्याम्गला (६०) साय्मि थिमिया मनू खः । हामु व गुलि मुनाः ह्याम्गुलि खँग्वः वःगु खनेदु । हामु खँग्वलय् श्रुति य आगम जुयाः ह्यामु जुल । ह्यामुया अन्तिम स्वरक्षय जुयाः ह्याम जुल । थुकी लितँसा गुलि वयाः ह्यामगुलि जुल । गुलि प्यपुने न्ह्यः मध्यपदया स्वर दुसुनाः ह्याम्गुलि जुल । व ह्याम्गुलिया स्वरक्षय जुयाः ह्यामगोलि जुल । ह्याम्गोलिया अन्तिम स्वरक्षय जुयाः ह्यामग्ला जुल । थुकिया प्रक्रिया थुकथं खनेदु – हामु–गुलि – हामुगुलि – ह्यामुगुलि [श्रुति य आगम] – ह्याम्गुलि [अक्षर लोप] – ह्याम्गोलि [स्वरक्षय, मध्य पश्चकरण] – ह्याम्गोला [स्वरक्षय, निम्न पश्चकरण] ।

प्रतिष्ठा
कःमि (६१) संस्कृतया कर्मि खँग्वलं वःगु खनेदु । कर्मि नेपालभाषाय् पाच्चचिकीकरण जुयाः कल्मि जुल । कल्मिया मध्य वर्ण दुसुनाः थुकिया क्षतिपूर्तिकथं दीर्घता वयाः कःमि जूगु दु । मनू थुइकीगु लितँसा पुलांगु नेपालभाषायाय् –मि खः । थुकिया रूपध्वनि प्रक्रिया थुकथं खनेदु – कर्मि – कल्मि [पाश्चचिकीकरण] – कःमि [क्षतिपूरक दीर्घत] ।
काजिखलः (६२) राजकीय हैसियत दुपिं साय्मितय्त काजिखलः धाइ । कान्छा (६३) दकले चीधिकःम्ह साय्मियात धाइ । कुतुपा (६४) क्वतपाया व्युत्पादन खः । क्वतपालया अन्तिम अक्षर ल दुसुनाः क्वतपाः जुल । थुकिया अन्तिम दीर्घता क्षय जुयाः क्वतपा जुल । अनंलि त या स्वरवृद्धि जुयाः क्वतुपा जुल । अनंलि प्रगत समीभवन जुयाः कुतुपा जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– कोतपाल – कोतपाः [अन्तिम अक्षर क्षय] – कोतपा [दीर्घता क्षय] – कोतुपा [स्वरवृद्धि] – कुतुपा [प्रगत समीभवन] ।
स्वांया ज्याइपिं साय्मियात नं गथु धाइ । ख्वपय् थुमित गाथा (६५) धाइ । झिंच्याद्वः (६६) नेवाः वा मेपिनि राणाकाल तक ध्यबाया ल्याः द्वःछितक जक खः । उज्वःगु इलय् झिंच्याद्वः ध्यबा दुपिं धैगु तःमि वर्ग खः । थुज्वःपिं साय्मितय्त झिंच्याद्वःखलः धाइ ।
थु (६७) पाक्व पुखुद्यांया साय्मिया छखलः साय्मि खः (पगेनी २०१५३१४) । द्वाः (६८) खँग्वः द्वारे खँग्वलं वःगु खनेदु । द्वार (लुखा) व –य् (मनू) ल्वाकज्यानाः वःगु खनेदु । थुकिया अर्थ लुखाय् च्वनीम्ह मनू वा पिवाः जुइ । थुकिया रूपध्वनि प्रक्रिया थुकथं खनेदु – द्वार – य् – द्वार [अन्तिम स्वरक्षय] – द्वाः [क्षतिपूरक दीर्घत] । धां (६९) धंया स्वरक्षय जूगु व्युत्पादन खः । थुकिया अर्थ दुधं जुइ । ध्यबां लुफिं हा (७०) न्हापा बैंक मदु, नोट ध्यबा नं मदु । सिजः वा धातुया म्वह जक ध्यबा जुइगु । तःमिपिनिगु छेँय् ध्यबा बोराय् थनाः पँचिना तै । थुज्वःगु ध्यबाय् हाःपिं साय्मित ध्यबां लुफिंहा खलः खः । नायः (७१) साय्मितय्सं याइगु ज्या कःघाइम्हसित धाइ ।
पःमाः (७२) व प्रधान (७३) स्यस्यः समाज थें हे लडाइँ ल्वाइपिं खः । थ्व ज्यापु समाजय् नं दु । पाःलाः (७४) वा पाला (७५) सँदेसय् (तिब्बत) नेवाः महाजनतय्गु छगू संघया नां खः । थुकिं सन् १९६० स्वयां न्ह्यः सँदेसय् ब्यापारिक ज्या याइगु खः । अथे ज्या सनीपिं मध्ये साय्मि नं छखलः खः । उकिं थ्व खँग्वः अनं हे वःगु खनेदु । लाहु (७६) नं साय्मिया छगू कुनां दु । थुकी निता खँ दु– (क) पाकिस्तानया लाहोरय् भर्ती जुइपिंत लाहुरे धाइ । थ्व खँग्वः नेवाः समाजय् नं दुहां वल । थन थ्व खँग्वः लाहू जुल । (ख) साय्मितय्सं त्वँसाया नं ज्या याइ । थथे नसात्वँसाया ज्या याइबलय् यक्व हे ल्हाः सिली । ल्हाःयात पुलांगु नेपालभाषां लाहा धाइ । थ्व लाहाया लिउने या वर्ण हा दुसुनाः ला जक ल्यनी । थुकी हु (ज्या) प्यपुनाः लाहु जूगु दु । न्हापांगु (क) व लिपांगु (ख) मध्ये (ख) जातीय भाषावैज्ञानिक दृष्टिं अझ लिक्क लाःगु खनेदु ।
मलताभासि (७७) मल्ताया पुलांगु नां मलभतासिया व्युत्पादन खः । मलभतासि विपर्यास जुयाः मलताभसि जुल । थुकी परागत समीभवन जुयाः मलताभासि जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– मलभतासि – मलताभसि [प्रगत समीभवन] – मलताभासि [परागत समीभवन] ।
मास्टर (७८) साय्मि समाजय् अंग्रेजी शिक्षा कयाः शिक्षण पेशा नालातःपिंत धाइगु खः । झारफुकया ज्या याइम्हसित वैद्य (७९) साय्मि धाइ ।
सखापा (८०) चिबाहा वा स्तपुय् सख्वाः पाइम्ह साय्मियात धाइ । साल व मि ल्वाकज्यानाः सालमि जुल । सालया ल त्वःफिनाः क्षतिपूर्तिकथं दीर्घता वयाः साः जक जुल । थुकी –मि लितँसा वयाः साःमि (८१) जुल । थ्व साःमि ख्वप व ख्वपया भाषिक किचलय् लाःगु थिमि, सांगा, भोंतया नेवाः भाषाय् सःमि जुइ । थुकियात थुकथं सूत्र दयेके छिं – साःमि – सःमि [स्वरवृद्धि] । साहु (८२) तःमिम्ह साय्मियात धाइ ।
सिन्चा (८३) या अर्थ छ्यनय् सँ फाइगु दथुया ध्वःयात धाइ । थन वःगु थ्व मोहनसिंह खँग्वलं वःगु खनेदु । डानियल राइटजुं देवमाल वंशावलीया बः कयाः थुकथं धयादीगु दु – रण मल्ल (ने.सं.६२२) या शासनकालय् भोँतया मोहनसिंह मानन्धरयात चण्डेश्वरी (कुमार कुण्ड) माजुं लुँया मेछ्यं बर बिल । छुं दिन लिपा हानं छम्ह योगीं एकमुखे रूद्राक्ष बिल । थुकथं मोहनसिं तःमि जुल । अनंलि वय्कलं पशुपति महाद्यःयात जेष्ठशुक्ल सप्तमि कुन्हु ३६ फा तूचिकंया अखण्डदीप छ्वयेकेत गुथि तयाबिल । उकिया रसिद दँय्दसं पशुपति अमालकोट अड्डां बी । थ्व मोहन सिंया सन्तानं थःपिनिगु नामय् सिं छुत । थुमित यःम्ह मनूकथं सिंचा धाल । थुकिया हिज्जे विन्यास जुयाः सिन्चा खलः जुल । थुपिं थाैंकन्हय् येँया वतु त्वालय् झिंछखलः दु । स्यस्यःलिसे आपाः संगत याना जुइम्ह साय्मियात भोँतय् स्यस्यः (८४) धाल । सूर्ति (८५) तँलाछी सूर्ति मीपिं साय्मियात धाइ । हुखे (८६) हुकालिसे प्यपुना च्वनीम्ह बजांगुलु खः ।

ज्वलं
कू (८७) बुँज्याय् दकले आपाः छ्यलीगु ज्याभः खः । साय्मि बुँज्यालिसे नं स्वाःपिं मनू जूगुलिं थ्व ज्याभः दैगु हे जुल । थ्व हे नामं कू कुनां जुल । खिं (८८) छ्यंगू बाजा खः । मगःखिं (मादल), क्वंचाखिं दक्व हे छ्यंगूया बाजा खः । खिं खगः (आकाशं) खँग्वलं वःगु खनेदु । व बाजा थानाः पिदंगु सः थे हे शंख पुइपिंत ख्वपय् खागि धाइ । खिंबाजा तसकं सः बांलाःगु बाजा खः । थुकिं मनयात आनन्द याइगुलिं थ्वा बाजायात मृद· नं धाइ । खिं थें हे तसकं थ्वइगु बाजं धाः भोँतया साय्मितय्संं थाः, उकी उमिगु नां धाः (८९) जुल । बुँज्या याइपिनि तसकं यइगु पेय धैगु हे थ्वँ अय्लाः खः । थ्वँ थुइत हाजा हायेमाः, हाजा हायेत पोतासि माः ।
पोतासि दुपिंत पोतासि (९०) धाल । बासुरी पुइपिं साय्मि खलःयात बांसुरी (९१) धाल । सलिं (९२) चिकं सालय् खौ ल्ययाः सालय् क्वफाइगु जालियात धाइ । थ्व साय्मिया छता ज्वलं छ्यलीपिंत धाइगु खः । मेथाय् सलीया अर्थ अय्लाः थ्वँ त्वनीगु चाया पाला जुइ ।
सिखः (९३) थिमिया साय्मि खः । सिखःया अर्थ छगू क्वखायेगु चौ तयाः काकाः दयेकातःगु तिसा खः। मेगु अप्पा छ्यानाः नचुकातःगु धू खः । थ्व न्हापा बज्र पायेबलय् माः । थुकियात सिखःचुं दाइ । साय्मितय्गु छता ज्या चीबहालय् सिखःचुं पानाः बांलाकेगु नं खः । थन वःगु सिखः थ्व हे सिखःचुंया चिहाःगु रूप खः ।

वास्तु
सायमितगु छगू ज्या वास्तुलिसे नं स्वानाच्वंगु दु । उकी वास्तु वा थ्वलिसे स्वाःगु खँग्वः मनूया नांलिसे स्वानाच्वंगु कुनां थ्व कवलय् लाः । बल्लाःगु फः दुगु छेँया मनू असंफः (९४) जूगु खनेदु । असंफः कुनां दुपिं साय्मि खलः भोँतय् जक दु ।
चिकिचाधंगु दबू लिक्क दुपिं दबूचा (९५) धाल । ध्वाखाया सिथय् च्वनीपिं ध्वाकासी (९६), ननिचाय् च्वनीपिं ननिचा (९७), चिचाग्वःगु पुखू लिक्क च्वनीपिं पुखुचा (९८) साय्मि खलः जूगु खनेदु । बहाया चीधंगु रूपया जवं खवं दुपिं बही (९९) साय्मि जुल ।
मनूया नां
कालुसिङ (१००) हाकुम्ह मनूया नामं वःगु खनेदु । बालकृष्ण (१०१) मचाम्ह कृष्णया नामं वःगु येँया साय्मि खः । वसुदेवया काय् वासुदेव कृष्णया नामं बासु (१०२) खलः वःगु नां वल । थुपिं पाक्व पुखुद्यामय् दु ।

स्वभाव
मनूया वंश, ख्वाः, धिकः बानी, स्वभाव स्वयाः नां छुइगु चलन दु । खत्री (१०३) धायेवं मां व बौ बिस्कं बिस्कं पुचःयाम्हपाखे दुम्ह मचा धकाः सीकेमाल । चीधी (१०४) कान्छाम्ह वा चिकिधिकःम्ह साय्मि खः । छ्याकं (१०५) धैगु सिं रण्डां सुनाः पिहांवैगु सिँख्वला खः । थ्व सिँ ज्या याःपिनि लवः खः । थुकथं लवःयात छ्याकं धाइ । लवः यक्व नइम्ह साय्मियात छ्याकं धाइ ।
तंगः (१०६) तःधंगु बस्ती दुथाय् च्वंपिं साय्मि जुल । थ्व त्वाःया नां नं खः । तःजः (१०७) यक्व जः दुगु परिवारया साय्मियात धाइ । तःधी (१०८) तःधिकःम्ह साय्मियात धाइ ।
साय्मितय् तू काकाः चिकं पिकाइसा तू त्याःत्याः यानाः पापा चिनाः खौपा जुइ । उकिं खौयात त्यापा (१०४) नं धाइ । कपाःया दथु दुहां वःम्ह मनूयात दथुधस्याः धाइ । भोँतय् दतधस्याः (१०९) धाइ । थन अघोष महाप्राण वर्ण थ अघोष अल्पप्राण वर्ण त जूगु दु । नःसिं (११०) तसकं नयेमाःम्ह वा नगुलु खः । चिकं तयाः इलय् म्वः मल्हूसा छ्यं न्ह्यतुइ । अथे छ्यं न्ह्यतुम्ह भोँतया साय्मियात न्हेतु (१११) धाल । न्हाय्पं मरूम्ह भ्वँतया साय्मियात न्हेपांमरू (११२) धाल ।
तसकं नये पित्याःम्हसित पित्याः (११३) धाइ । भतीचा चीधिकःम्ह मनूयात पुक्र्या धाइ । खँय्भासं चीधिकःम्ह मनूयात पुड्के धाइ । पुड्के खँग्वलय् –आ लितँसा तयाः पुड्क्या धाल । वहे पुड्क्या नं रकारय् हिलाः पुर्क्या जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – पुड्के–आ – पुड्कया – पुर्क्या [रकारीभवन] । पुलांगु जक खँ ल्हाइम्हसित पुलां (११४) धाइ । ख्वाः भतिचा आपाः यचुम्हसित नेवाःतय्सं भुयू धाइ । सामान्य स्वयाः पाक्क जुल कि वयात वँय् (११५) धाइ । थुकियात थिमिइ वाँय् (११६) धाइ । ख्वाः तुयू व मनू भतीचा स्वये जिल कि सँय् (११७) धायेगु चलन नेवाः समाजय् दु । सिस्याः (११८) सि स्याइम्ह मनूयात धाइ । छुं ज्या मरू, फोहरी, म्ह छम्ह सि थाःम्ह मनूयात सिस्याः धाइ ।