प्राचीनकालंनिसें आबादी जुयावःगु ख्वप (भक्तपुर) यात लिच्छविकालय् ‘खकम्प्रिङ्ग’, ‘माखोपृङ्ग’ व ‘खृपुङ्ग’ धाइ (वज्राचार्य, २०५३ः १३, ५०, २४९ र २५३) । थ्व फुकं नांया परिस्कृत रूप ‘खोपृङ्ग’ धइगु सीदु । उबले न्ह्यथनातःगु नांयात मनन यानाः स्वयेबलय् थ्व थाय् लिच्छविकाल स्वयां यक्व न्ह्यवंनिसें आबादी जुया वःगु सीदु । लिच्छविकालया गुलि नं अभिलेख लुया वःगु दु व फुकं संस्कृत भासं च्वया तःगु दु । अज्याःगु अभिलेखय् थाय् विशेषया नां धाःसा गैरसंस्कृत भासं वयाच्वंगु दु । थथे गैरसंस्कृत भासं वःगु स्थाननाम खँग्वःयात किरात परिवारया भासं वःगु धायेगु मान्यता दु । उकिं गैरसंस्कृत भासं नामाकरण जुयाच्वंगु थाय् किरातकालय् हे व्यवस्थित जूगु सीदु (वज्राचार्य, २०५३ः २५१) । खोपृङ्ग नां नं थथे हे गैरसंस्कृत भासं वःगु खः । प्राचीनकालंनिसें छ्यला वःगु थ्व नां मध्यकालय् धाःसा सम्बोधन मजुल । उकिया थासय् ‘ख्वप’ धायेगु चलन जुल । थ्व नां मध्यकालया सुरुंनिसें छ्यला वःगु खनेदु । नेवाःतय्सं थौंतक नं थ्व थाय्यात ‘ख्वप’ धयाच्वंगु दु । थ्व नां लिच्छविकालय् छ्यलातःगु ‘खोपृङ्ग’ खँग्वलं अपभ्रंश जुयाः वःगु खनेदु ।
लिच्छविकालंनिसें छ्यला वःगु ‘खोपृङ्ग’ नांयात त्वःताः मध्यकालय् भक्तपुर धायेगु चलन सुरु जुल । राज्यपाखें नं भक्तपुर नांयात हे औपचारिक मान्यता बिल । मध्यकालया प्रारम्भय् ‘भक्तग्राम’ धायेगु चलन नं वःगु खः । लिपा भक्तपुर व भक्तपत्तन धाल । उबलेया अभिलेखय ‘भक्तपुरे’, ‘भक्तापुरी’, ‘भक्तापुरीपट्टन’ ‘भक्तपट्टन’ धयातःगु दु । उगु फुकं नांया छगू हे अर्थ ‘भक्त’ नां दुगु सहर अथवा नगर धाःगु खः । ख्वपय् च्वंपिं नेवाःतय्सं न्हापांनिसें भगवान चाँगुनारायणयात आस्था तयाः भक्ति याना वःगु दु । वहे भक्तत बसोवास याइगु थाय् जुयाः भक्तपुर धाःगु खनेदु ।
वताय् नलिंचोक, योताय् थिमि, यन्ताय् चाँगु व दुवाकोट अले यिताय् सूर्यविनायक लागाया दथुइ च्वना वःगु ख्वप देय् भक्तपुर नगरपालिकाया केन्द्र नं खः । थ्व नगर क्षेत्रयात पूर्वमध्यकालया जुजु आनन्द मल्लं (११४७–११६६ ई.) व्यवस्थित नगरया रूपय विकास यानाः नेपालमण्डल राज्यया राजधानी दयेकूगु खः । उबले थ्वयात अष्टकोण आकारय् नगर दयेकाः च्यागू दिशाय् अष्टमातृकादेवीपिं ब्रह्मायणी, माहेश्वरी, कौमारी व बैष्णवी, वाराही, इनागाल गणेश, इन्द्रायणी, महाकाली, महालक्ष्मी व दथुइ त्रिपुरसुन्दरी पलिस्था याःगु खः । जुजु यक्ष मल्ल मदयेधुंकाः नेपालमण्डल राज्य विभाजन जुयाः येँ, यल, भोँत, दोलखा स्वतन्त्र राज्य जुल । ख्वप छगू चीधंगु राज्यय् सीमित जूवन । लिपा भोँत व नापसं च्वंगु मेमेगु गां हाकनं ख्वप राज्यया अधिनय् वल । उबले थिमि, बोदे, नगदेश, सांगा, पन्ति, धौख्यः आदि फुकं थ्वहे राज्य दुने लाःगु खः ।
यक्ष मल्लं ख्वपयात सामरिक दृष्टिकोणं सुरक्षा बीत प्यखेरं ध्वाखा तयाः ततःजाःगु पःखा (किल्ला) दना बिल । उबले दयेकूगु ध्वाखा वताय् च्याम्हसिंह, योताय् भार्वाच्व, यन्ताय् व्यासी व यिताय् वाराही लागाय् खः । उकिया छुं छुं अवशेष आः तकं ल्यं दनि । मध्यकालय ख्वप नगर लागा वताय् गछेत्वाः, योताय् तेखाच्व व एताछे, यन्ताय् भोलाछें व यिताय् वाराहीतक थ्यंगु सीदु । दँय्दसं गुँलागा (भाद्र कृष्ण) पारू कुन्हु उगु दँय् सीपिं मनूतय् नामं उमि छेँजःपिंसं ताहासा पित हयाः देय् चाहुइकीगु चलन दु । उकियात ‘सायाः’ (सापारू) धाइ ताहासा चाःहुइकीगु लँपु थथे दु– लाय्कू – बालाखु गणेद्यः – तुलाछेँ – चोछेँ – भोलाछेँ – गछेँ – सुजमधी – दत्तात्रेय – इनाचो – गोम¥ही – सुकुलध्वाका – तिबुक्छेँ – तमधी – तालाक्व – नासमना – वंशगोपाल – भार्वाचो – इताछेँ – खौमा जुयाः हाकनं लाय्कू ।
थथे सापारू कुन्हु ताहासा चाःहुइकीगु लँपु स्वयाः नं उबले थ्व नगरया सिमाना गन तक थ्यं धकाः सीका कायेफु । थ्व नगरयात मध्यकालय् महानगर सम्बोधन याना तःगु दु । उबले थ्वयात २४ गू त्वालय् विभाजन याना तःगु खः ।
ख्वपयात गनं गनं ‘भादगाउ“’ नं धयातःगु दु । थ्व नां धाःसा यक्व पुलांगु मखु । गोर्खालीतय्सं स्वनिगः कब्जा यासांनिसें थ्व नां न्ह्यःने वःगु खः । पृथ्वीनारायण शाहं स्वनिगः आक्रमण याःगु इलय च्वयातःगु पतिइ भादगाउँ खँग्वः छ्यलातःगु दु । लिच्छवि व मध्यकालय् गनं च्वया मतःगु भादगाउँ नां छक्वलं तुं शाहकालय् वःगु खनेदु ।
ऐतिहासिक व सांस्कृतिक ल्याखं ख्वप नगरया थःगु हे महŒव दु । थ्व नगर प्राचीन व मध्यकालीन कला वास्तुकलाया छगू केन्द्र खः । थनया कला, संस्कृति व नेवाः जीवनशैलीया कारणं सजिव संग्रहालयया रूपय् ख्वप नगर स्थापित जुया वःगु दु । ख्वपया नांजाःगु सम्पदा तुलजा (तलेजु) भवानी खः । थ्व द्यः तिरहुतं बिस्युं वःम्ह जुजु हरिसिंहदेव व वया परिवारं नापं ज्वना वःगु खः । हरिसिंहदेव लँय् दथुइ हे मदयेधुंकाः वया कलाः व काय् ख्वपया जुजु रुद्रमल्लया दरवारय् शरण काः वल । तलेजु भवानीयात नं ख्वपय् हे पलिस्था यात । मल्ल जुजुपिंसं तलेजुयात थःगु कुलदेवता माने याना वल । न्यय्न्यापाः झ्याः, लुँध्वाखा (स्वर्णद्वार), पशुपति महाद्यः, चारधाम देगः, सिलु महाद्यः (फसिदेगः), बत्सलादेवी आदि लाय्कू दुने च्वंगु सम्पदा खः । मध्यकालीन लाय्कू (दरवार स्क्वायर) कला व वास्तुकलाया छगू उत्कृष्ट नमूना खः । संयुक्त राष्ट्र संघया युनेस्कों थ्व थाय्यात विश्व सम्पदाया धलखय् दुथ्याका तःगु दु । अथेहे तमधी त्वालय् च्वंगु न्यातपौ, भैलःद्यः, नारांद्यःया देगः नं ख्वप नगरया शान खः । तचपाल त्वालय् च्वंगु दत्तात्रय व थालाछेँ त्वाःया नवदुर्गा द्यः नं ख्वपया नांजाःगु सम्पदा खः । अष्टमातृका, अष्टभैरव व दशमहाविद्याया थःथःगु देगः नं दु । थुपिं बाहेक ख्वपया थीथी त्वालय् बौद्ध सम्प्रदायनाप स्वापू दुगु विहार व बाहाःत दु । जेतवर्ण महाविहार, प्रशन्नशील महाविहार, मञ्जुवर्ण महाविहार, लोकेश्वर महाविहार, आदिपद्म महाविहार, चतुब्रम्ह महाविहार, अखण्डशील महाविहार, इन्द्रवर्ण महाविहारख्वपया नांजाःगु विहारत खः ।
‘बिस्काः जात्रा’ ख्वपय् हनीगु विशिष्ट जात्रा खः । थ्व जात्रा धाःसा सौर्यपत्रा कथं चैत्र मसान्त स्वयाः प्यन्हु न्ह्यः भैरव व भैरवीया खः सालाः जात्रा न्यायेकी । अले चैत्र मसान्त कुन्हु सन्ध्या इलय् यःसिं ख्यलय् छज्वः हलिंपताः घानाः यःसिं थनाः कन्हय् कुन्हु अर्थात् वैशाख सक्रान्ति सन्ध्याइलय् यःसिं क्वःथली । थ्व जात्रायात मध्यकालीन जुजु यक्ष मल्लं थःगु राज्य विस्तार याःगु लसताय् नेपाः देय्या ध्वाँय् ब्वयेकाः विजय उत्सव हनेगु परम्परा दयेकूगु धाइ । थौंकन्हय् बिस्काः जात्रा धाल कि ख्वप नगरया पर्यायवाची संस्कृति धाःसां ज्यू ।
ख्वपया मेगु नांजाःगु जात्रा ‘सापारु’ खः । थ्व जात्राय् दँय्दसं भाद्र कृष्ण पारु कुन्हु दछिया दुने मदुपिं सकस्यां छेँ नं ‘ताहासा’ दयेकाः देय् चाःहिलेगु याइ । ‘ताहासा’ नापं थीथी भेषभूषा पुनाः घेंतांघिसि ल्हुइगु व ख्यालि पिकायेगु नं परम्परा दु ।

अमलेश्वर महाद्यःया देगः
धादिङ जिल्लाया पश्चिमय्‌ त्रिशूली खुसि व महेश खुसिया दोभानय्‌ गल्छी बैरेनीइ अमलेश्वर महाद्यःया
देगः दु । खुल्लागु थासय्‌ सिमा यक्व दुथाय्‌ दथुइ देगःया स्थापना यानातःगु दु । स्थानीय किंवदन्तीकथं पृथ्वीनारायण शाहं नुवाकोट त्याकाः थ्व थासय्‌ बाय्‌ च्वंगु अले म्हगसय्‌ महाद्यवं वयात नेपाल त्याकेत आशिर्वाद बियाथकूगु खः । व हे लुमंकाः थन महाद्यः स्थापना यानातःगु धाइ । थन विशेष यानाः हरिबोधिनी एकादशीकुन्हु मेला जुइ ।

कर्णेश्वर महाद्यः
धादिङया सुनौला बजार गाविस वडा नं. १या नेवारपानी धइगु थासय्‌ कर्णेश्वर महाद्यःया स्थापना यानातःगु दु । नितँजाः दुगु देगलय्‌ हाकुगु चुलुगु शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु ।

गंगाजमुना तीर्थ
धादिङया सदरमुकाम धादिङबेसी स्वयां ११ कि.मी. उत्तरय्‌ गंगाजमुना गाउँपालिका ५य्‌ फूलखर्क धइगु थासय्‌ गंगाजमुना तीर्थ दु । थन थ्व नांया निगू झ्वाला (झरना) दु ।
न्यनेदुकथं थ्व थासय्‌ थ्व नांया निम्ह तताकेहेँ बेपत्ता जुयावंसांनिसें थनया धार्मिक महत्व थहां वन । थन गंगा व जमुनाया धातुमूर्ति स्थापना यानातःगु दु । हरिबोधिनी एकादशी व हरिशयनी एकादशीबलय्‌ तःधंगु मेला जुइ । थन लिक्क कुकुराधारा धइगु छगू हिति दु । थन म्वःल्हु खिचां न्याःगु घाः लनी धइगु विश्वास दु । आः लःहाइगु थासय्‌ खिचाया मूर्ति तयाः खिचाया म्हुतुं लः हाइगु दयेकातःगु दु ।

गुप्तेश्वर गुफा
धदिङया सदरमुकाम धादिङबेसीं स्वघौ न्यासि वनेमाबलय्‌ थ्व गुफा ध्वदुइ । अथे धइगु न्हापाया सुन्दरबजार गाविसया ताकुखुरे धइगु थासं थ्व थाय्‌ सती । थ्व गुफा दुने छगू मूल शिवलिङ्ग व न्यागू शिवलिङ्ग थज्याःगु आकृति प्राकृतिक रुपं बनेजूगु खनेदु । थन सिलाचः¥हेकुन्हु मेला जुइ ।

जलमुखी /ज्वालामुखी देगः
धादिङया ज्वालामुखी गाविस दुनेया सुनखानी धइगु थासय्‌ जलमुखी वा ज्वालामुखीमाइ देवीया देगः दु । जिल्लाया मेमेगु देगः स्वयां कलात्मक खनेदुगु थ्व देगः प्यागोडा शैलीं नितँजाः यानाः दयेकातःगु दु । छतँजाः फःया द्यःने झिंनिगः कलात्मक थां धंकाः
देगः दनातःगु दु । मूलुखाया जःखः छज्वः ल्वहंया सिंह व न्ह्यःने ल्वहंया थां द्यःने च्वंम्ह सिंह पुलां पहः वः । न्ह्यःनेसं तःधंगु त्रिशूल धंकातःगु दु । थनया मूर्ति सुनखानी गांया छगू बुंगाःचाय्‌ लूगु धइगु विश्वास दु । थन मोहनि, फागु पुन्हि व सिलाचः¥हेबलय्‌ मेला जुइ । थबलय्‌ थन भाकल याइपिन्सं म्येय्‌, दुगु, ग्वंगः व बखुं बलि बी ।

ढोलमण्डली वा मण्डलीमाई
धादिङ सदरमुकामं ८ कि.मी. तापाक ज्वालामुखी गाप वडा नं. ४ ढोलामा ढोलमण्डली वा मण्डलीमाइया
देगः दु । जंगलया दथुइ सामान्य तिकिझ्याः दुगु धलानया छेँ थें च्वंगु थ्व देगलय्‌ १२दँ दुम्ह मगर मचायात पुजारी दयेकातइ । थन साउन व मलमासय्‌ पुजा जुइमखु ।थ्व देगः वि.सं. १७५०य्‌ द्यःमां ढोलकी मण्डली माइया पालय्‌ दयेकूगु खः । उमिसं थन च्वंगु सिमायात हे द्यःमां नं धाइ । थन द्यइथाय्‌ हरेक मंगलबार भाकल यानाः च्वलय्‌चा भोग बीगु चलन दु । थथे भोग बिउपिं थन हे दयेकाः नयावनेजिउ तर छेँय्‌ यंकेमजिउ । थ्व देगलय्‌ व पिने तकं मिस्त वने मजिउ अले उमिसं थ्व द्यःया प्रसाद तकं नयेमजिउ धयातःगु दु । उमिसं मसीकं थथे यातकि उमित जंगली जनावरं ज्वनीगु व हासनास जुइ धइगु विश्वास दु । न्हापा दलिततय्‌त नं दुतमछ्वइगु खःसा लिपा उमिसं आन्दोलन यायेवं व धाःसा फुक्का जूगु दु ।

त्रिपुरासुन्दरी/सल्यानकोट देवी देगः
धदिङ जिल्लाया सदरमुकाम धादिङबेसी स्वयां ३० किलोमिटर पश्चिमय्‌ त्रिपुरासुन्दरी गाउँपालिका ४या कोटठोकय्‌ त्रिपुरासुन्दरीया देगः दु । स्थानीय मनूतय्‌सं सल्यानकोट देवी व सल्यानकालिका धकाः नं धायेगु याः ।
थ्व गुप्त द्यःयात दछिया स्वंगः देगलय्‌ मोहनिज्वःछि पूर्वया देगलय्‌ मामाघर धकाः, मंसिरनिसें चैत तक आगिन्चोक गाविसया बेँसी देगलय्‌ अले मेबलय्‌ च्याला (८ महिना)तक वयागु पश्चिम थुम्कोय्‌ च्वंगु देगलय्‌ तयाः पुजाआजा याइ । छथासं मेथाय्‌ यंकीबलय्‌ अन तःजिक जात्रा व मेला जुइ । थ्व द्यःया मूजात्राः यःमरि पुन्हिकुन्हु याइ ।
थ्व द्यः हिन्दु पुराण कथं सतीदेवीया प्यं (कण्ड्यौलो) कुतुं वंगु थासय्‌ उत्पत्ति जूगु धाइ । मोहनिबलय्‌ थन म्येय्‌, भ्याःचा,दुगु व भुइफसिया बलिसहित पुजा जुइ । पृथ्वीनारायण शाहयात थ्व देवी आर्शिवाद बियाः नुवाकोट आक्रमण सफल जूगु खः धइगु जनविश्वास दु ।

नृवेश्वर महादेव
धादिङ जिल्लाया धुनिवेशी नपा ७ दुने नृवेश्वर महाद्यःया देगः दु । थन देगलय्‌ दुने व पिने थीथी द्यःपिनिगु मूर्त व अमूर्त शिला मूर्तित दु । देगःया ऐतिहासिक तथ्य मदुसां थन छम्ह किसानं बुँज्या यानाच्वंबलय्‌ दुने शिवलिङ्ग लुयावयेवं थ्व हे थासय्‌ द्यः भाःपाः स्थापना याःगु धइगु किंवदन्ती दु । आः विशेष यानाः सन्तान मदुपिं मनूतय्‌सं थ्व द्यःयाथाय्‌ पुजाआजा यात धाःसा सन्तान दइगु विश्वास दु ।

नृसिंहधाम
धादिङया सल्यानटारय्‌ नेत्रावती व बुढीगण्डकी खुसिया दोभानय्‌ नृसिंहधामया स्थापना यानातःगु दु । थ्व थासय्‌ प्रल्हादयात नृसिंहअवतारं दर्शन बिउगु धकाः विश्वास यानतःगु दु । न्हापाया धार्मिक महत्व दुगु थासय्‌ आः आधुनिक ढंगं धलान यानाः तःधिकःम्ह नृसिंहया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । अथे हे दाचिअप्पा तयाः कलात्मक देगः नं निर्माण जुयाच्वंगु दु । अथे हे थन गुरुकुल व गौशाला नं दयेकातःगु दु ।

पिण्डेश्वरी देवी देगः
धादिङया साविक पिण्डेश्वरी गाविस या वडा नं ४य्‌ जिल्लाया हे ऐतिहासिक पिण्डेश्वरी देगः दु । थनया गरियाल खुसि व गलौदी खुसिया दथुइ अले गजुरी, पिण्डाकार व किरानचोकया दथुइ धकि भपुइकातःगु थज्याःगु थुम्कोय्‌ थ्व देगः दु । खुल्ला आकाशया क्वय्‌ च्वंगु थ्व द्यःगःया जःखः देवी व महादेव–पार्वतीया मूर्तित दु । थनया शिलालेखय्‌ वि.सं. १७५५ उल्लेख जुयाच्वंगु ल्याखं थ्व जिल्लाया तसकं म्हो जक ऐतिहासिक प्रमाण दुगु धार्मिक सम्पदा जुल । थ्व थासय्‌ मोहनिबलय्‌ मेला जुइ ।

भीमसेन देगः
धादिङया न्हापायागु सुनौला बजार गाविसया वडा नं. ३या कोटथुम धइगु गांया दथुइ स्थानीयतय्‌सं तसकं हनातःम्ह भिंद्यःया देगः दु । छतँ जाःगु थ्व देगः दुने शिलाया भीमसेनया मूर्ति दु । अथे हे थन मेगु स्वंगः शिलायात नं भीमसेनया थीथी स्वरुप कथं कयाः पुजा याइ । थन मोहनि व चैत मोहनिबलय्‌ बलि बियाः पुजा याइ ।

भैरवी देगः
धादिङया मलेखु स्वयाः २१ किलोमिटर उत्तर तजाःगु डाँडाय्‌ लाःगु ज्वालामुखी गा.पा.या दथुइ सुनौला बजारय्‌ भैरवी देगः दु । थनया नितँ जाःगु प्यागोडा शैलीया साधारण देगःयात आः कलात्मक कथं पुनःनिर्माण यानातःगु दु । थ्व देगःयात राम शाहं दयेकूगु धाइ । थुकिया दुने च्वंगु तग्वःगु शिलायात भैरवीया रुपय्‌ पुज्याइ । थुकिया लिउने भैरवया देगः नं दु । थन म्येय्‌ व फाया बलि बीगु चलन दु । मोहनिबलय्‌ थन मेला जुइ ।

मुक्तिनाथ देगः
धादिङया सिद्धलेक वडा नं. ६, कुम्पुर परेवाटार धइगु थासय्‌ मुक्तिनाथया देगःया स्थापना यानातःगु दु । पहाडी लागाय्‌ धलान यानाः आधुनिक पहः वयेक स्वतँ जाःगु देगः दनातःगु दु । हरेक तल्लाय्‌ तिकिझ्याः नं तयातःगु दु ।

मैदी भगवती देगः
धादिङया ज्वालामुखी गापा ३या उखुबारी धइगु थासय्‌ मैदी भगवतीया देगः दु । थ्व द्यःयात मैदीकोट व खड्गदेवी नं धायेगु याः । नितँजाःगु प्यागोडा शैलीं जीर्णोद्धार जूगु थ्व ल्वहंया देगः कलात्मक खनेदु । देगः दुने देवीया प्रतीक कथं शिला व स्वपु खड्ग नं दु । थ्व थासय्‌ सिंहबाहिनी भगवतीं महिषासुरया वध यायेधुंकाः झासुलंगु विश्वास यानातःगु दु । जुजु पृथ्वीनारायण शाहया व्रतबन्ध थन याःगु ल्याखं थ्व थाय्‌या धार्मिक व ऐतिहासिक महत्व दुगु जुल ।

सिद्धलेक/सिद्धेश्वर महादेव
धादिङया नलाङय्‌ अथवा सिद्धलेक गाउँपालिकाया सिद्धलेकयात जिल्लाया हे महत्वपूर्ण धार्मिक सम्पदाया रुपय्‌ काइ । थनया सिद्धेश्वर महाद्यःयात जिल्लाया हे तःधंगु धार्मिकस्थल खः । थन विशेष यानाः सिलाचः¥हेकुन्हु तःधंगु मेला जुइ ।