काभ्रेस्थली निगः खँग्वः ‘काभ्रे’ व ‘थली’ स्वानाः बने जूगु खँग्वः खः । येँ जिल्लां यंतापाखे च्वंगु थ्व बस्तीइ यक्व थें गैरनेवाःत दुसां श्रेष्ठ, खड्गी, प्रधान, महर्जन, डंगोल थरया नेवाःत नं थन च्वनाच्वंगु दु । तारकेश्वर नगरपालिका वडा २ लय् लाःगु थुगु बस्ती दुने धोखुसी ठाँटी, ढल्काप, पद्मसाल, भेडिगोठ, काभ्रे, थलीगां, थुम्की आदि थीथी नां दुगु त्वाः दु । वंताय् साङ्गला, योताय् जितपुरफेदी, यंताय् नुवाकोट जिल्लाया सिमाना, यिताय् धर्मस्थली, फुटुङ व मनमैजु लागां दथुइ लाःगु काभ्रेस्थली बस्तीं यितापाखे महादेव खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु ।
थ्व बस्ती दुने सिम्लेश्वर, भिंद्यः, देवस्थली, कालिका, विन्धवासिनी द्यः दु । थन नेवाःतय्सं हनीगु मू जात्रा देवस्थलीया खः जात्रा खः । वैशाखय् स्वन्हुतक न्ह्याइगु थ्व जात्राया परम्परां थुगु थासय् नेवाःतय्गु अस्तित्व क्यनाच्वंगु दु ।

यल जिल्ला दुने लाःगु छगू पुलांगु बस्ती ख्वना खः । थ्व बस्तीया भौगोलिक अवस्थिति वंतापाखे थैव, योतापाखे येँ जिल्लाया सिमाना व यितापाखे बुंग दु । ख्वना बस्तीं यंतापाखे बागमति खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु । ने.सं. ५४५ (१४२४ ई.) स बुँ न्यानाकाःगु छगू ताडपत्र तमसुकय् थ्व थाय्या नां ‘ख्वखना देश’ धकाः न्ह्यथनातःगु दु । ने.सं. ७९० (१६६९ ई.) या ताडपत्र तमसुकय् ‘खोकना तव देश’ धयातःगु दु । थ्व नां आःतक नं छ्यला वयाच्वंगु दु ।
ख्वनाया नां गुकथं जुल धयागु विषयय् छगू धापू न्यनेदु । न्हापा येँया छम्ह ज्यापु चिकुलाया इलय् सित । गुथ्याः व सनाः वःपिंसं बिष्णुमति खुसि सिथय् वयागु दाहसंस्कार यात । न्हापाया चलनकथं सीम्हेसिया कलाःम्ह सती वंगु जुयाच्वन । मि तयाः भतिचा जायेवं तसकं वाफय् वल । गुथ्याः व सनाः वःपिं अन च्वने मफयाः उखेंथुखें बिसिउँ वन । सिँपँ च्यानावसेंलि सी उनातःम्ह ज्यापुया मिखा चाल, व ला मसीनि खनिं । व अनं जुरुक्क दनावल । सती वनेत्यंम्ह कलाःम्ह नं बिसिउँ वन । दिपं दनावःम्ह मनूयात खन धाःसा गुथ्याःतय्सं दायाः स्याइ धकाः ग्यानाः कलाःभाःत निम्हं देय् त्वःताः बागमति खुसि सिथंसिथं पिहां वन । लँय् वनाच्वँच्वं थौंकन्हय्या ख्वना बस्ती दुगु थासय् थ्यन । अन नापलाःपिं मनूतय्त कलाः–भाःत निम्हेसिनं थःपिंसं दुःख स्यूगु खँ फुक्कं ख्वयाः ख्वयाः कनाः वहे थासय् च्वन । थथे ख्वयाः ख्वयाः थःगु दुःखया खँ कंपिं कलाः–भाःत च्वंगु थाय् जुयाः थुगु थाय्या नां हे ख्वना जू वन ।
थौंकन्हय् यल महानगरपालिका वडा २१ दुने लाःगु ख्वना बस्ती दुने तःखाछेँ, न्ह्योबु, समलचोक, न्ह्योबु तँचा, तःझ्याः, गाबुकल ननि, गाबुलाछि, पम्पा, चोछेँ, थँलाछि, बहालोनी, कुटुपुखू, ननिचा, नायला, झ्याकु, देवल्युने, लायको, धोकासी नां दुगु त्वाः दु । मुक्कं नेवाःतय्गु आवादी दुगु थ्व बस्ती दुने यक्व थें महर्जन व डंगोल थरयापिं ज्यापुत दु । स्यस्यः, कुस्ले, नाय् नं थन दु । उमिगु ल्याः धाःसा यक्व मदु । नेवाः बस्ती जूगुलिं थन देगः, विहार यक्व दु । थुगु बस्तीया नांजाःगु सम्पदा महाद्यः, गणेद्यः, नासःद्यः, रुद्रायणी खः । रुद्रायणीया देगः निथाय् दु । छगू देय् दुने व मेगु सिकाली ख्यलय् । रुद्रायणी द्यःयात सिकाली नं धाइ ।
ख्वनावासीं रुद्रायणी देवीया खः जात्रा यानाः उत्सव न्यायेकीगु चलन दु । स्वनिगःया मेमेगु थासय् मोहनि नखः न्यायेकीगु इलय् ख्वनायापिनि रुद्रायणी देवीया जात्रा हनी । थुगु जात्रा ञलागा (आश्विनकृष्ण) चतुर्दशीनिसें ञलाथ्व (आश्विन शुक्ल) चालं तक जुइ । अथे जुयाः ख्वनाय् मोहनि नखः हनेगु चलन मदु । थनया शिवमार्गी स्यस्यः व तुलाधरतय् धाःसा मोहनि नखः हनी ।
ख्वना बस्तीया योता व यितापाखे ततःजाःगु पहाड दु । उकिया क्वसं कलकल खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु ।

ख्वपयात सरकारी अभिलेखकथं भक्तपुर धाइ । थीथी च्वमिपिंसं ख्वपयात भादगाउँ, भक्तग्राम, खोपृम, खोपृङ, माखो, माखोपृङग, श्रीखोपु, श्रीखोप, खप्वदेश, खपो, भक्तग्राम, श्रीभक्तपुर, भक्तपुर, भक्तपुरी नगरी, भक्तपत्तन्नगर, भक्तपुरमहानगर, खोप धकाः नां तयातःगु लूगु दु । पुलांगु अभिलेखय् धुर्मपुत्तन नं धाःगु खनेदु ।खय्भासं भादगाउँ धाइगु खँग्वः भाद्रगाउँया व्युत्पादन खनेदु ।
येँ, यल, ख्वप स्वंगू सहर (स्वनिगः) या दकले पुलांगु ख्वप खः । ख्वपया इष्टदेवता नवदुर्गायात दुर्गाया अवतार धाइ । ख्वपया २१ गू ज्यापुत्वाः नवदुर्गा जात्रा याइगु लँया जवखवं दु । व त्वाःया नां थथे खः – सुर्जमाह्रि, तचपाः, क्वाथन्दोँ, गःछेँ, दथुवाचा, इनाचो, गोमाह्रि, याछेँ, तवमाधि, तालाको, मूलाखा, गःहिति, क्वाछेँ, तिवुकछेँ, विलाछेँ, खौमा (यवि), यालाछेँ, तुलाछेँ, चोछेँ, ईछु (श्रेष्ठ प. , वि.सं. २०६०, पृ. ४९)। ख्वपया ज्यापु कुनां–बिनां थथे जुइ –
ख्याः (२२४) यक्ष खँग्वःया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – यक्ष – यकष [वर्णविच्छेद] – यकख [खकारीभवन] – यकखा [स्वरक्षय] – खयक -विपर्य] – ख्यक [अक्षरलोप] – ख्याः [दीर्घत] – ख्या [दीर्घता क्षय] । अजख्या (२२५) हाकुम्ह ख्याःयात धाइ । थन अजःया दीर्घता दुसुनाः अज जूगु दु । आसख्या (२२६) आसं द्याःम्ह ख्याःयात धाइ । दनेख्या (२२७) दण्डा दुम्ह ख्याः खः । पिलिख्या (२२८) पिलं थें गंसिम्ह ख्याःयात धाइ ।
भुचाँ (२२९) चीधिकःम्ह भूत खः । थ्व नं नासःद्यःलिसे जुइ । थ्व भूतया चीधिकःम्ह या लितँसा चा च्वनाः भुतचा जुल । वहे भुतचा भूचा, अनलिं भुचा जुल । भुचा आकारान्त जूगुलिं ख्वपय् नासिकीकरण जुइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – भुत – चा – भुतचा – भूचा [आदिपदान्त वर्ण क्षय] – भुचा [दीर्घता क्षय] – भुचाँ [नासिकीकरण] ।
गणेश (२३०) गनेद्यःया संस्कृत नां खः । ज्या छुइत गनेद्यः थापना यायेमाः धैगु विश्वास नेवाः समाजय् दु । थ्व त्वाःपतिकं दइ । थ्वया पुजा व सेवा याइम्ह ज्यापुयात गनेजु धाइ । गनेजु (२३१) बिनां ख्वपय् ज्यापु व छिपी निगुलिं खलकय् दु ।
बुद्यः (२३२) बुँइ च्वनीम्ह द्यःयात धाइ । थ्व बुङ्द्यःलिसे ज्वःलाःथें च्वं । बुङ्द्यः लः व सहकालया द्यः खः । ख्वप बुँज्यामितय्सं जाःगु देय् जूगुलिं बुँइ न्ह्याग्गु ज्या याःसां बुङ्द्यःयात पुकार याइ । उकिं मनूया नां हे बुङ्द्याः छुनाः थःगु आस्था न्ह्यब्वःगु खनेदु । थ्व बुंद्यः ख्वपय् अकारान्त नासिक्य खँग्वःया नासिक्य क्षय जुयाः सामान्य जुइ । उकिं बुङ्द्यः बुद्यः जुल ।
भैलः (२३३) व भैलःद्यः (२३४) भैरःद्यःया मेगु नां खः। संस्कृत खँग्वः भैरव व देव मुनाः भैरवदेव जुल । थुकिया व्युत्पादन भैरलःद्यः खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – (क) भैरव – भैरः [अन्तिम वर्ण क्षय, क्षतिपुरक दीर्घत] – भैलः [लकारीभवन] – भैल [दीर्घता क्षय] । (ख) देव – देअ [पदान्त व्यञ्जन लुप्त] – द्यः [वृद्धि सन्धि, क्षतिपूरक दीर्घत] । (संस्कृत देवता) या जुया दे–अ जुल ।
लाखेमरु (२३५) लाखेया लागा खः । काचाक स्वयेबलय् लाखे मरू धाःथें च्वं । मरू मण्डलया व्युत्पादन खः । नेवाः विश्वासकथं त्वाःपतिकं लाखे दइ, लाखेया लागा दइ । व लागा मण्डल खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – मण्डल – मन्नल [प्रकट समीभवन] – मनल [द्वीत्वक्षय] – मरल [रकारीभवन] – मरः [पदान्तवर्ण क्षय] – मरु [स्वरवृद्धि] ।
वाखाद्यो (२३६) म्हुतु आं याइम्ह द्यः खः । थुज्वःम्ह द्यः भैरवयात नालातःगु दु । येँय्
बाकाद्यः वांखाद्यः खः । ख्वपय् थुज्वःम्ह द्यः भैलःद्यः जक खनेदु । थ्व भैरव थे वां खाइम्ह द्यः जुयाः वाखाद्यः जूगु खनेदु ।

कःमि
संस्कृतं तत्सम वा तद्भव, वा स्थानीय खँग्वः संस्कृतलिसे ल्वाकछ्यानाः शिल्पी समूहयात म्हसीकेगु यानातःगु दु । खँग्वःया लिपा कर्मि छ्यलाः नं कुनां तयातःगु दु । कर्मि कःमि जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– कर्मि – कःमि [मध्यवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] ।
पलंकर्मि (२३७) पलं दयेकीम्ह मनू खः । थुकी पलं नेवाः व कर्मि संस्कृत खँग्वः ल्वाकज्यानाः ज्याःगु खँग्वः खः । पलेकर्मि (२३८) पलेहः मुनीम्ह मनूयात धाइ । पालुकर्मि (२३९) पालु पीम्ह मनूयात धाइ । ल्वहंया ज्या याइम्ह मनू खः । लोहकर्मि (२४०) ल्वहंया ज्या याइम्ह, मनूयात धाइ ।

की, झंगः, पशु
मनूया जवखवं की, झंगः, पशु दइ । मनूलिसे थुमि स्वापू क्वातुक दइ । उकिं जक मनू म्वाये फइ । वहे की, झंगः, पशुया नामं कुनां छुइ ।
की
किजु (२४१) कीयात सम्मान बियाः छुनातःगु नां खः । किलं लकसय् दुपिं मनूया शत्रु की नयाः मनूयात म्वाकी । किमिसुकु (२४२) या पिनेया अर्थ (Superficial meaning) प्वाथय् दुने किमि दु, व किमियात नयेगु मदयाः सुकूचिंगु जुइ । थुकिया क्वसियाच्वंगु अर्थ (Underlying meaning) तसकं नये पित्याःबलय् नयेमखंम्ह गरीब जुइ ।
कुसि (२४३) तसकं चीधिकःम्ह चंचलम्ह की जुइ । थ्व मनूया हि त्वनाः म्वाइम्ह परजीवी खः । कुसिजु (२४४) वहे परजीवीयात सम्मान याइगु नां खः । कोङा (२४५) कुन्यायात ख्वप भासं धाइगु खँग्वः खः । न्यायात कुँइ गायेका गंकातःगु न्या खः । थुकिया रूपध्वनि परिवर्तन थुकथं जुइ – कोडा – कुङा [स्वरवृद्धि] – कुना [दन्त्यकरण] – कुन्या [श्रृति आगम]। ङाखुसि (२४६) ङा व खुसि खँग्वः ल्वाकज्यानाः वःगु खँग्वः खः । थुकिया अर्थ न्या वइगु खुसि जुइ ।
त्वाति (२४७) चाया तःलय् दइम्ह आलु नइम्ह की खः । थ्व किलं चा म्हुयाः चा नाइकाः बुँज्या अःपुकी । पांति (२४८) पतिया ख्वप भाषाया खँग्वः खः । येँ–यलया अकार ख्वपय् आकार जुइ । पुलांकी (२४९) जाकि ताः ईतक मसंकुसे तलकि दाइपिं तुयूपिं की खः । तःमिम्ह ज्यापुया छेँय् यक्व वा दइ । उकिया जाकि नयां मफुथाय् पुलांकी दइ ।

झंगः
कोजु (२५०) क्वः झंगःयात सम्मान यानाः वःगु खँग्वः खः । मनूया बांलाःगु, बांमलाःगु सः क्वखं हइ धैगु विश्वास समाजय् दु । धोखा (२५१) या अर्थ धोकम्ह खा वा तःधिकःम्ह खा जुइ । ज्यापुया छेँय् लहिनातःम्ह तःधिकःम्ह खाया नामं छुनातःगु बिनां खः ।
बाखुं (२५२) बखुंया ख्वप भाषाया खँग्वः खः । बलखुनि खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – बलखुनि – बलखुं [नासिकीकरण] – बःखुं [मध्यवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – बाखुं [स्वरक्षय] । बोहजु (२५३) बोहया आदरार्थी खँग्वः खः । बोह बोहलया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– बोहल – बोहः [अन्तिम वर्ण क्षय – बोह [दीर्घता क्षय] – ब्वः [अन्तिमवर्ण क्षय] Invalid source specified. ।
सुकुभत्तु (२५४) खँ जक सःम्ह बेमान झंगः धाइ । थ्वं ज्यापुया बालि नयाः फुकी धाइ । सुकुभत्तुयात बेमानया प्रतीककथं काइ । सुलु (२५५) वा सुरु जीझंगः थुज्वःम्ह झंगः खः । हँय् (२५६) बँ व लखय् च्वनीम्ह ज्यापुया छेँय् दैम्ह झंगः खः ।

पशु
किसि (२५७) मनू तःधिकः जुयाः ल्ह्वंम्हसित धाइ । बुँज्या यायेत म्ह नं किसि थें गथि चिनेमाः धाइ । थुज्वःम्ह मनूयात किसि नामं सःती । खिचाजु (२५८) दकले इमान्दार पशु खः । थुज्वःम्ह पशुयात सम्मान यानाः लितँसा –जु तयाः खिचाजु जुल । गैंडा (२५९) तसकं ल्ह्वंम्ह, छ्यंगू ख्वातुम्ह प्राणी खः । गैंडाया छगू गुण वा चरित्र लिखतं वयाः गालय् खि फाइ । उकिं गालय् पाय् (जाल) तयाः गैंडायात लाइ । थथे लिखतं वइपिं, धाःगु मताइपिं मनूतय्त गैंडा धाइ । थुसा (२६०) धैगु द्वहं खः । द्वहलं धरना बिल कि त्वःती हे मखु । थुज्वःम्ह मनूयात थुसा धाइ ।
धुकुछुँ (२६१) धुकुतिइ च्वनीम्ह छुँ खः। थ्वं धुकू दुनेया खँ दक्व सी । थथे सिउम्ह मनूयात धुकूछुँ धाइ । धेर्मेसु (२६२) मध्यकालीन नेवाः व संस्कृत खँग्वः ल्वाकछ्यानाः वःगु खनेदु । धिर व मेषया सन्धि जुयाः धिर्मेसु जूगु खनेदु । धिरया अर्थ तःधिकःम्ह व मेषया अर्थ मेस वा म्येय् जुइ, गुकिया अर्थ गैंडा खः । धिर्मेसु खँग्वःया स्वरक्षय जुयाः धेर्मेसु जूगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – धिर–मेष – धिर्मेष – धेर्मेष [स्वरक्षय] – धेर्मेसु [स्वरवृद्धि] ।
फैपु (२६३) फै लहीम्ह मनूयात धाइ । न्हापा न्हापा फै, च्वलय्, सा क्वसः बीगु चलन दु । थुकिं मिसातय्गु धन थहां वनी । थुकियात पशु धन वा स्त्री धन धाइ । थुकिं नेवाः मिसात आर्थिकरुपं सबल जुइ ।
मेपु (२६४) म्येय् लहीम्ह मनूयात धाइ । सापू व मेपू अहिर व आभिरलिसे स्वानाच्वंगु दु । सापू, मेपूत परापूर्वकालय् मधेशया यादव व थारुलिसे स्वापू त्वाःथलाः मकवानपुरया चित्लाङ्ग, तिष्टुङ्ग जुयाः नेपाः गालय् दुहांवःगु धाइ । गोपालवंशी धुंकाः महिषपाल वंशी जुजुपिंसं शासन याःगु वंशावली ब्वनेदु । थुपिं निगुलिं वंश हे ज्यापु जूवन । उकिं थौंया सापू व मेपू हे प्रारम्भिक नेवाः जाति धैगु खँ बः कायेछिं ।
बमनू (२६५) या अर्थ बँय् सुना वनीम्ह मनू जुइ । चीधिकःम्ह मनू जुयाः बमनू धाइ । माकःजु (२६६) चकचकेम्ह पशु खः । थ्व कुनां स्यस्यः नं दु (स्वयादिसँ; माकः) ।
सापु (२६७) सा लहीम्ह मनूयात धाइ । सिमाक (२६८) ख्वाः सिइसे च्वंम्ह माकः वा ख्वाः ह्याउँम्ह मनूयात धाइ । सिंह (२६९) जंगलया जुजु खः । उकिया अर्थ समाजय् मुख्य मनू तायेकाः थःगु नामय् सिंह च्वइ । मल्लकालीन जुजुपिनि थ्याःम्ह लानिं बुइकूपिं काय्पिंसं जक मल्ल च्वइ । मथ्याःम्ह लानिं बुइकूपिं सन्तानं सिंह थर तइ । ख्वपया लिपांम्ह जुजु रणजित मल्लया मथ्याःम्ह लानिया न्हय्म्ह काय्पिंसं सिंह थर च्वःगु खः । थुमित न्हय्म्ह वहालिया नं धाइ । प्राचीन नेपालय् महिषपाल वंशया जुजुपिंसं नं सिंह थर च्वःगु खः । उकिं उगु वंशयात थःगु पुर्खा तायेकाः सिंह सुवाल च्वःगु जुइमाः । थ्व कुनां ज्यापु जक मखु स्यस्यः नं दु ।
सीमाक (२७०) सियूम्ह माकः खः । ख्वाः ह्याउँम्ह मनूयात सियूख्वाः धाइ । वयात माया यानाः सियूम्ह माकः वा सिमाकः धाइ ।

कूल
न्हेमाफुकि (२७१) न्हय्म्ह फुकीया मचाखाचायात धाइ । थुकिं कुल, खलः थुइकी । पसखल (२७२) पसः दुपिनि खलः ख । थन पसः पस जूगु दुसा खलःया खल जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – पसल खलक – पसःखलक [आदिपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – पसःखलः [उत्तरपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – पसखलः [आदिपदान्त दीर्घता क्षय] – पसखल [उत्तरपदान्त दीर्घता क्षय] । साहुखल (२७३) दां दुपिनि दाजुकिजा खः। साहुखल ज्यापु व छिपा नितां दु । थन साहुखलकया साहुखल जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – साहुखलक – साहुखलः [पदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – साहुखल [दीर्घता क्षय]।

ख्वाः
ख्वाः (२७४) पिनें खनेदइगु मनूया न्हापांगु आकृति खः । खिख्वाः (२७५) स्वये मजिउगु ख्वाःयात धाइ । मनूया ख्वाःयात उपमेयकथं छ्यली । खोतेजा (२७६) ख्वाःपाः दयेकेगु जायात धाइ । तुइख्वा (२७७) तुयुख्वाःयात धाइ । चोलेख्व (२७८) स्वकुं लूगु ख्वाःयात धाइ ।
ज्याख्व (२७९) व ज्यापुख्व (२८०) ज्या यानाः त्यानुगु, सिला मतःगु ख्वाःयात धाइ । थुकिया अर्थ ज्यापु ख्वाः खः, गुगु ज्यलाः ज्याख्व जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – ज्यापुख्वाः – ज्यापुख्वः [स्वरक्षय] – ज्यापुख्व [दीर्घता क्षय] – ज्याःख्व [आदिपदान्त वर्ण क्षय, क्षतिपूरक दीर्घत] – ज्याख्व [दीर्घता क्षय] ।
धुँख्वाः(२८१) धुँया थें ग्यानापूगु ख्वाः दुम्ह मनूयात धाइ । नख्वाः (२८२) छाःगु ख्वाःयात धाइ । प्वयासिख्व (२८३) पोटासि थें ह्वगंगु ख्वाः वा छ्याकः ख्वाःयात धाइ ।
मुस्याख्व (२८४) मुस्या थेंज्वःगु सिइसेच्वंगु ख्वाःयात धाइ । सिङख्वाल (२८५) सिँया थुज्वःगु ख्वाःयात धाइ । सिजख्व (२८६) सिजः थें ह्याउँख्वाःयात धाइ ।

खि
खिनाव (२८७) लाक्षणिक कथं छ्यलातःगु खनेदु । थुकिया अर्थ क्वयंम्ह मनू जुइ । सामान्य ल्याखं खिया स्वभाव नवइ । खि धयाः हानं नवः धकाः लिसा काःगु मतलव थन छ्यलातःगु विशिष्ट खः । खिनवः खिनाव जूगु प्रक्रिया थथे खनेदु – खिनवल – खिनवः [क्षतिपूरक दीर्घत] – खिनावः [स्वरक्षय] – खिनाव [दीर्घता क्षय] ।
खितिबकु (२८८) या अर्थ खिति बकु वा बछिकु थाःम्ह मनू जुइ । कु या अर्थ छम्ह मनुखं क्वबुइत गाक्क दुगु भारी जुइ । थुकिया लाक्षणिक अर्थ गुबलें म्वः मल्हुइम्ह तसकं फोहोरी जुइ ।

खु
खु खँग्वलं खुसि थुइकीसा खुँ खँग्वलं सुनां हे मखंक खुयाः यंकीम्ह मनू थुइकी । थन वःगु खु व खुँया कोशीय अर्थ पाःसां सान्दर्भिक अर्थया हिसाबं छगू हे जूगु खनेदत । थुकिया अर्थ थन खँग्वलय् वःगु रूपसन्धि हिउपाः खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – खु – खुँ [अनुनासिकीकरण] ।
दनेखु (२८९) ग्यानापुगु खुसि दन्न खुसिया जःखःया मनू थुइकी । मारि (२९०) या अर्थ मण्डल, व मारिखु (२९१) या अर्थ मण्डलया खुसि जुइ । सुजखु (२९२) या ख्वपया सुजमारि (सूर्यमण्डल) या खुसि खः। सितिखु (२९३) या अर्थ ज्या मवःगु खुसि थें खनेदु । दुग्यय्क वालेबलय् थुकिया अर्थ मेगु हे जुइ । सितिया अर्थ शीत वा सुति, व खुया अर्थ खुसि जुइ । थ्व ल्याखं सितिखुया अर्थ फुतिफुति मुंकातःगु पुखुलिं वइगु लः जुइसा व लागाया मनूयात सितिखु धाइ । थ्व लागा गोमारीया जःखः लाइ ।
गुथि
चौगुथि (२९४) खलकं बिस्काः जात्राबलय् भैलःखः साली । थुमित रथ सायेकेत म्येय् छम्ह बियातःगु दु । थुमिसं दुमाजु दुने यःसिँ थने छन्हु न्ह्यः अर्थात स्याक्वत्याक्व खुन्हु व म्येय् स्यानाः भ्वय् नइ । दुवाः दुने चौगुथी व मूगुथि (२९५) लाकातःगु दु । मोहनिया स्याक्वत्याक्व खुन्हु तलेजुइ सुथंनिसें छुं हे मनसे तुयुगु लं फिनाः चौगुथी व हिफः ऋद्धि व सिद्धि द्यःया न्ह्यःने दनाच्वनी । अले सुइखुम्ह म्येय् स्यानाः थुमित हे हि म्हुकी ।
खाय्मलि (२९६) धलिइ चि, चिकं दूगु प्रसादयात धाइ । खाय्या अर्थ देवीया विशेष पुजाय् छाइगु प्रसाद खः । थुकी धौ, चि, चिकं व लः ल्वाकछ्यानाः दयेकी । थुकी चाकुमरि नं तइ । मरियात येँय् मरि धाइगु खःसा ख्वपय् मारि धाइ । थुकिया पूर्वरुप मधि व मह्रि खः । तामाङ भाषाय् मथेया अर्थ मरि जुइ । डुकुछापया दनुवार भाषाय् नं मथेया अर्थ मरि, थ्वँ जुइ । नेपालभाषाय् र वर्णया पलेसा ल जुयाः खायमरि खायमलि जूगु खनेदु।

छेँ
अदुवा (२९७) लुखा मदुगु छेँया मनूयात धाइ । चपछेँ (२९८) चपाःछेँया बिचाः याइम्ह मनूयात धाइ । थ्व चपाड व छेँ खँग्वः ल्वाकज्यानाः वःगु खनेदु । चपाड धैगु गुथिछेँ जुल । उकी हान छेँ स्वानाः चपाडछेँ जूगुलिं थ्व खँग्वः अतिरेक खः । चपाछेँया व्युत्पादन चपाःछेँ तक जुइमाःगु खः । ख्वपया भाषाय् आकार अकारय् हिलाः स्वरक्षय जुइ । वयां लिपा दीर्घता क्षय जुइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – चपाड–छेँ चपाडछेँ – चपाह्रछेँ [ह्रकारीभवन] – चपारछेँ [रकारीभवन] – चपाःछेँ [अन्तिम वर्ण क्षय, क्षतिपूरक दीर्घत] – चपःछेँ [स्वरक्षय] – चपछेँ [दीर्घता क्षय] । तपोल (२९९) या अर्थ तहाकःगु पोलः वा ताःहाकःगु पौ दुगु छेँया वासिन्दा धैगु थुइकी ।
पुलांछे (३००) पुलां व छेँ स्वानाः वःगु खँग्वः खः । पुलांगु छेँया मनूयात पुलांछेँ धाइ । पुलां खँग्वलय् न्हासं थ्वःगु वर्ण न्‌ न्हापा वःगुलिं लिउनेया न्हासंथ्वः चिं (अनुस्वार) तन । थ्व स्यस्यः व ज्यापु निथी दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – पुलांछेँ – पुलांछे [अनुस्वार लोप] ।
बखुन्छे (३०१) जुयाः बखुं बासं च्वनीगु छेँया मनूयात धाइ । बखुं बलखुनि खँग्वलं वःगु खनेदु । बखुं खँग्वलय् दुगु नासिक्य वर्णया लिउने छेँ खँग्वलय् दुगु अनुनासिक नयाः छे जक जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – बलखुनिछेँ – बलखुनछेँ [स्वरक्षय] – बःखुनछेँ [आदिपदान्तवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – बखुन्छे [अनुनासिकलोप] ।
लाकुलाछेँ (३०२) लँया क्वय् च्वंगु छेँया मनूयात धाइ । थन जुइमाःगु लाकोलाछेँ खः। मध्यपश्च स्वर ओ उच्च पश्च स्वर उ जुयाः लाकुलाछेँ जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – लाकोलाछेँ लाकुलाछेँ लाकोलाछेँ ।
सलिंछे (३०३) या सामान्य अर्थ सलिं तइगु छेँ खः । थ्व छेँ सिलि लूगु छेँ जुइ । थन सलिं व सिलिं ल्वाकज्यानाः सलिछेँ जूगु खनेदु । थन सलिंया न्हासं थ्वःगु सलं छेँया न्हासं थ्वःगु सः नयाः छे जक जुल । थुकिया प्रक्रिया निथी जुइ –(क) सलिन – छेँ – सलिनछेँ – सलिंछेँ [नासिकीकरण] – सलिंछे [अनुनासिक लोप] । (ख) सिलिन – छेँ – सिलिंछेँ – सलिंछेँ [नासिकीकरण] – सलिंछे [अनुनासिक लोप] । थुकी (क) अवधारणा बल्लाःगु खनेदु ।

वास्तु
कुम्पाख (३०४) छेँया कुनय् च्वंगु पाखा खः । थुज्वःगु बनोट खास यानाः मछिंथासय् बुट्टा पिकायेगु ल्याखं दयेकी । थन च्वनीम्ह मनूयात कुम्पाख धाइ । थन कुन व पाखा स्वानाः न्हूगु खँग्वः वःगु दु । न्हापांगु खँग्वःया न लिउनेया खँग्वःया न्हापांगु आखलं सालाः म जुल, अले कुनपाखां कुम्पाखा जुल । उकी नं स्वरवृद्धि जुयाः कुम्पाख जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – कुन – पाखा श्र कुम्पाखा ृपरागत समीभवने – कुम्पाख [स्वरवृद्धि]।
खाइतु (३०५) पुखुलिइ च्वंगु तुंयात धाइ । पुखूयात खाः धाइ । व खालय् दुगु तुं खाःया तुं जुल । अनं स्रुति (या) उच्चस्वरय् (इ) हिलाः खाइतुं जुल । अन्तिम वर्णया न्हासंथ्वः सः तनाः खाइतु जक ल्यन । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – खाःया तुं – खायातु [दीर्घता क्षय] – खाइतुं [अस्रुतिभवन] – खाइतु [पदान्त नासिक्य लोप]। खाताख्व (३०६) खाताया तुतियात धाइ । खाताया तुति क्वसं च्वनीम्ह मनूयात खाताखो धाइ ।
चाकतु (३०७) चाकलाःगु तुंयात धाइ । थ्व छेँया जःखः दइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – चाकलाःतुं – चाकःतुं [आदिपदान्तवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – चाकतुं [दीर्घता क्षय] – चाकतु [पदान्त नासिक्य लोप] । चाँसि (३०८) चस्वां (चम्पक स्वां) या सिँयात ख्वपभासं धाइ । व चँसिया गुँ जूगुलिं चाँगुँ जुल । अन च्वंम्ह नारायण जूगुलिं चाँगुँनारायण धाइ । व चँ सिँया ज्या याइपिं चाँसिँ जुल । छेतला (३०९) छेँया तल्लायात धाइ । थ्व छेँया तला ल्याः खायेगु ताजिग्वः (कोटिकार) खः ।
ताहाकासि (३१०) ताःहाकःगु कःसि दुगु छेँया मनूयात धाइ । थन कःसि कासि जूगु दु । थुकिया सुत्र थथे जुइ – ताहाकःसि – ताहाकसि [दीर्घता क्षय] – ताहाकासि [स्वरक्षय] । ताहामता (३११) ज्वनाः जुइम्ह मनूयात धाइ । यँयाः पुन्हिबलय् ख्वपय् पुलुकिसि प्याखं हुइकी । उबलय् न्याप्वाः न्याप्वाः मत दुगु चिलाख च्याकी । उकियात ताहामता धाइ । थन अकार आकार जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – ताहामत – ताहामता [स्वरक्षय]।
लिवि (३१२) लिउनेया लवियात धाइ । लिवीइ छेँ दुपिंत लिवि धाइ । लाछि (३१३) सामान्य भासं शहर दुनेया चक्कंगु अप्पां सियाः दयेकातःगु थाय् खः । थ्वलिसे ज्वःलाःगु लाय्व, व ननि खः । ऐतिहासिक रूपं रथ वनीगु लँयात रथ्या मार्ग धाइ । रथ्यामार्ग हे थौंया लाछि जूगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – रथ्या – लाथ्या [लकारीभवन] – लाछ्या [सपघर्षिभवन] – लाछि [अस्रुतिकरण] । सिखो (३१४) सिँया तुतियात धाइ ।

जु लितँसा
नेपालभाषाय् दकले अप्वः छ्यलीगु लितँसा –जु खः । सामान्यतः थ्व –जु या छ्यलाबुला मचांनिसें ज्याथः व जुजुपिंत तक नं माने यायेत –जु छ्यली । तसकं यःम्ह मचाया नां हे जुजु छुइ । ख्वपय् न्ह्याम्हसितं –जु तयाः हनेगु चलन दु ।
अगजु (३१५) अवाःयात हनाबना तयाः धाःगु खः। थ्व खँग्वः अतगल व जु ल्वाकज्यानाः वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – अत – गल – जु – अतगलजु – अतगःजु [मध्यपदान्त वर्ण लोप] – अःगःजु [आदिपदान्त लोप] – अःगजु [मध्यदीर्घता लोप] – अगजु [आदिदीर्घता लोप] ।
कजु (३१६) कःचु थुवाःयात धाइ । न्हापा न्हापा बुँइ चीग्वः कय्गू ह्वलेगु चलन दु । व कय्गू लछि निला दयेवं कोलाछि हाकः जुइ । उगु कोलाछि हाकःगु कय्गू मायात कःजु धाइ । उकियात प्यलांगु हाकः जुइक कतानाः केँ खुनी । उज्वःगु कः मुंका तइम्ह कः थुवाःयात कःजु धाइ । कःजुया क्षतिपूरक मात्रा बिसर्ग दुसुनाः कजु जुइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – कःजु – कजु [दीर्घता क्षय] ।
कसुजु (३१७) कय्गू क्यलीम्हेसित धाइ । कय्गू नेवाः समाजय् न्ह्याबलें नं माः । कय्गू फ्वयाः क्यलीम्ह मनूयात कसुजु धाइ । –जु आदरार्थी लितँसा खः ।
काय्काजु (३१८) ककाय्या ज्या याइपिंत धाइ । ककाय् धैगु का नीगु कोटिकार खः । थुकिया ल्याःचाः थुकथं जुइ । च्यापुइँया छकाय्, प्यकाय्या छम्हू, २० म्हूया छप्वः, २० प्वःया छगू गांठ जुइ । का नीबलय् छकाय् निकाय् यानाः नी । का जक धायेमाःसा ककाय् धाइ । ककाय्या ज्या याइम्हसित काय्काजु धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – ककाय् – कय्का [विपर्यास] – काय्का [स्वरक्षय] । काय्का–जु – काय्काजु ।
काय्पाजु (३१९) या शाब्दिक अर्थ काय्या पाजु जुइ । काय्काजु खँग्वःया क वर्ग पाराडाइम शिफ्ट जुयाः प वर्ग जुल, अले काय्पाजु जूगु खनेदु । थुकियात श्रुतिभ्रम नं धाइ ।
कालुजु (३२०) कँ लुइकीम्हसित धाइ । न्हापा (बि.सं. २०२५/२६ साल) नेपालय् देसि साः मदु, बुँइ साः तयेत कँचा माः । कँचा लिकायेत म्होति नं २०/२५ फुट गाः खनाः जमीन दुने वनेमाः । थथे कुहां वनेत त्वाथः त्वाथः दयेका तइ । व त्वाथं जुयाः थहां कुहां जुइ । गालय् कुहां वनाः कँ पालेमाः । थथे कँ पालीपिं तसकं सःम्ह जुइ । अथे पालेत न्हापा कँ लुइकेमाः । कँ लुइकीम्हेसित काँलु धाइसा वयात समान यानाः काँलुजु धाइ । उकिया न्हासं थ्वः सः त्वखिनाः कालुजु जुल । येँ–यलया कँलु ख्वपय् काँलु जुइ । थुकिया सैद्धान्तिक व्याख्या च्वय् वनेधुंकल ।
कापाजु (३२१) कालुजुं लुइकूगु कँ पालीम्हेसित धाइ । नेपाः गालय् देसिसाः मवःनिबलय् कँगाः म्हुयाः कँ पित हयाः पानाः गंकाः उकियात साःया रुपय् छ्यलीगु खः। वि.सं. २०२५÷२६ पाखे देसि साः वल, अले थ्व कँ कायेगु चलन मन्त ।
किसिजु(३२२) ल्ह्वंम्ह मनू वा प्राणीयात किसि धाइ । किसि थें ल्ह्वनाः बांलाक ज्या याइम्हसित हनाबना तयाः किसिजु धाइ ।
कोरञ्जु (३२३) खँग्वः कोरन व जु निगः खँग्वः स्वानाः वःगु खः । कोरनया लिपांगु न नासिक्य वर्णय् हिलाः कोरं जुइ । कोरंया ओकार उकारय् हिलाः कुरन जुइ । थुकिया सूत्र थथे जुइ – कोरनजु – कोरञ्जु [स्पघर्षीकरण] – कोरंजु [नासिकीकरण] – कुरंजु [स्वरवृद्धि] ।
कुम्हरजु (३२४) कुमाःजुयात धाइ । कुम्हरया व्युत्पान निथिकं जुइफु । (क) कुम्हरजु – कुमरजु [अल्पप्राणीभवन] – कुवरजु [श्रुतिभवन]। (ख) कुम्हरजु – कुम्हारजु [स्वरक्षय] – कुमारजु [अल्पप्राणीभवन] – कुमालजु [लकारीभवन] – कुमाःजु [आदिपदान्त वर्ण लोप]। थुकी (ख) थ्व सन्दर्भलिसे पाय्छि खनेदु ।
कुतुवाजु(३२५) कोतवाल वा कोतया पिवाः खः । लाय्कूया पिवाः च्वनीम्ह हे कुतुवाःजु खः । थ्वया बलः झिम्ह मनूया ति धाइ ।
कोजु (३२६) क्वःयात मना बियाः छुनातःगु खँग्वः खः । क्वः नेवाः समाजय् बांलाःगु, बांलाःगु नितां हे सः हइम्ह झंगः खः । व झंगःयात मान बियाः छुनातःगु खँग्वः खः कोजु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – कोख – जु – कोखजु – क्वःजु [आदिपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपुरक दीर्घत] – कोजु [दीर्घता क्षय] ।
कोन्हाजु (३२७) कोल्ला क्वबीम्ह मनूयात मान तयाः छुनातःगु खँग्वः खः । कोल्ला खास यानाः श्राद्धया पिण्ड वायेत दयेकातःगु सिजःया थल खः । कोन्हा व कोल्हाया स्वापू थथे जुइ – कोन्हा – कोल्हा
[पार्शचिकीकरण] – कोल्ला [अल्पप्राणिकरण] ।
खाइजु (३२८) खायूजुया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – खायूजु – खाइजु [अस्रुतिकरण] । खाः वा पुखूया लखय् म्वाइम्ह मनूयात खाइजु धाइ । न्ह्याबलें गरिबीं लखय् च्वनाः ज्या यायेमाः बांलाक नयेमखं । वया ख्वाः खाइसे हे च्वनी, वयात हे खाइजु धाइ ।
खावाजु (३२९) खावा व जु जानाः वःगु खँग्वः खः । खावाया अर्थ ख्वःगु धौ, व–जुयाः अर्थ हनेबहम्ह जुइ । धौ ख्वय्क फी सःम्हेसित हनाः छुनातःगु खँग्वः खावाजु खः । ख्वपय् आः नं खावा धौ दनि ।
खिउँजु (३३०) ख्वाः खिउँम्ह मनूयात धाइ । तःसिंया चरम दलनं म्हय्या आर्थिक अवस्था थुलि बांमलाः कि म्हय्या छेँय् भुतू मच्याः थुज्वःबलय् ख्वाः चकनीगु खँ हे मन्त । उज्वःम्ह मनूयात किउँजु धाइ ।
खिचाजु (३३१) तसकं इमान्दार, तसकं गुण खनीम्ह, छेँ पिवाः च्वनी पशु खः । थुज्वःगु स्वभाव दुम्ह मनूयात हनाः –जु लितँसा छुनातःगु खनेदु ।
खिन्जु (३३२) खिंबाजा थाइम्ह मनूयात हनाबना तयाः धाइ । खिं बाजा छ्यंगू बाजामध्ये दकले सः बांलाःगु बाजा धाइ । उकिं थ्वयात संस्कृत भासं मृदङ्ग धाइ । मृदङ्ग थानाः तपस्या याःबलय् महाद्यः लट्ठया जुयाः थः कलाः पार्वती हे रावणयात बिया छ्वःगु बाखं स्वस्थानी बाखनय् वइ ।
गलजु (३३३) गलः तपूम्हसित धाइ । लौह तत्व म्ह्व जुयाः कथुइ प्वः वइगु ल्वय्यात नेवाःतय्संं गलः धाइ । खँय्भासं गलगाँड धाइ, अंग्रेजी Goiter धाइ । थथे गलः दुम्हेसित नेवाःतय्संं गलःदाः, खँय्तय्संं गल्लरि धाइ । थ्व गलः वःम्हसित गलजु धाइ, ख्वपय् न्ह्याम्हसितं –जु तयाः आदर यायेगु चलन दु । न्हापा थ्व ल्वय् नेपालय् तसकं हे दु । साल्ट ट्रेडिङं आयोडिन दुगु चि बजारय् हसेंलि थ्व ल्वय् म्हो जुयावन धाइ ।
ग्वराजु (३३४) ग्वाराम्ह मनूयात हनाबना यानाः धाइगु खँग्वः खः । थन नं येँ–यलया अ कार ख्वपय् आकार जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – ग्वरा श्र ग्वारा ृस्वरक्षये ।
गाइँजु (३३५) खँग्वः संस्कृतया गायन–जु खँग्वलं वःगु खनेदु । –जु आदरार्थी प्रत्ययकथं वल । गायन खँग्वःया अर्थ म्ये हालेगु खः । गायन खँग्वःया लिउनेया न्हासंथ्वः वर्ण न्ह्यःने च्वंगु आखलय् गयाः गायं जूवंगु खनेदु । गायं यलय् गायां जुल । गायां खँग्वःया लिउनेया वर्ण अर्धस्वर य उच्चअग्रस्वर इ जुल । थुकथं गाँइ जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – गायन – गायं [नासिकीकरण] – गाइं [अस्रुतिकरण, अग्रकरण] ।
घजु (३३६) घः क्वबीम्ह मनूयात धाइ । नेवाःतय् ततःधंगु ज्याखँय् घलय् लः कुबिया यंकेमाः । बुँइ ज्या याइपिं ज्यापयात नं लः घलय् तयाः हे यंकी । थुमिसं ततःधंगु जात्रा, पर्वय् नं घलय् लः कुबियाः त्वंकी ।
चुल्याजु (३३७) चुल्यां ख्वाइम्हसित धाइ । नेपाःगाःया नेवाःतय् वा बाली घाँय् लइबलय् वा तु काइबलय् चुल्यां ख्वाइ । थथे चुल्यां ख्वाइम्ह मनूयात हनाबना तयाः चुल्याजु धाइ ।
च्यःजु (३३८) सांस्कृतिक पर्व खास यानाः श्राद्धबलय् कोल्ला यंकाः खुसिइ वाइम्ह, कोल्ला सिलीम्ह मनूयात हनाबना तयाः च्यःजु धाइ । थ्व ने.सं. ८५९ या अभिलेखय् चेलक खँग्वः वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – चेलक – चेलः [अन्तिम वर्ण लोप] – चेल [दीर्घता लोप] – चेअ [उपान्त व्यञ्जन लोप] – च्यः [दीर्घसन्धि, क्षतिपूरक दीर्घ]।
छुँजु (३३९) छुँयात हनाबना तयाः जु लितँसा छुनाः वःगु खँग्वः खः । छुँया विशेषता धैगु न्ह्याथाय् नं प्वाः खनेफु, अनं दुहां वनेफु । तसकं लगनशील प्राणी खः । थथे हे लगनशील मनूयात छुँजु धाइ ।
छ्वाजु (३४०) वा छ्वाःम्ह मनूयात मान तयाः धाःगु खनेदु । थ्व छ्वाक खँग्वलं वःगु खनेदु – छ्वाक – छ्वाः [अन्तिम वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – छ्वा [दीर्घता लोप] ।
जेरजु (३४१) या अर्थ जेलावंम्ह मनूयात मान तयाः छूगु खँग्वः खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – जेर – जेल [लकारीभवन] – जेअ [अन्तिम व्यञ्जन लोप] – ज्यः [दीर्घसन्धि, क्षतिपूरक दीर्घ]। थौंकन्हय् जेरयात ज्यः धाइ ।
तसिजु (३४२) तसि ताइपिंत धाइ । थ्व विशेष यानाः छेँ दुने तसि ताइपिं सिँकःमि ज्या याइपिं खः । तिविजु (३४३) तिंप्वाः च्याकाः लँ क्यनीपिं खः । थुज्वःगु ज्या विशेष यानाः नवदुर्गा वा भैरवनाथया जात्राबलय् याइ । न्हापा द्यःया जात्राबलय् मचिकं च्याकी मखु । या त तिँप्वाः वा पं च्याकाः मत क्यनी । थुकिया मतय् किचः वइमखु । चिपा तूचिकं वा हाम्वः चिकं तयाः पित्याः (चिलाख) च्याकाहल । थथे तिंप्वाः च्याकाः मत क्यनीम्ह मनूयात तिविजु धाल ।
त्यातजु (३४४) या अर्थ भ्वाथः वा झुलिझुलि जूगु थुइकी । लं झुलिझुलि वयेक फीम्ह वा भ्वजय् त्यातः ला हइम्ह मनूयात त्यातजु धाइ ।
थुयाजु (३४५) लुइकूम्ह वा थुवाःयात धाइ । ख्वपय् या वा जूगु मेगु खँग्वः पिया खः । थ्व पिवाःया पिया जूगु खनेदु (स्वयादिसँ; पिवा) । थुवाः बुँया खः लाकि वा मेगु छुकिया खः सीमदु । थुकिया रुप ध्वनि परिवर्तन थथे जुइ – थुवाल – थुवाः [क्षतिपूरक मात्र] – थुवा [दीर्घता लोप] – थुया [तालब्यिकरण] । थपिवाल – थपिवाः [क्षतिपूरक मात्र] – पिवा [आदिपद लोप] – पिया [तालब्यिकरण] (स्वयादिसँ; पिया)।
दुगुजु (३४६) तसकं कामुक पशु खः । थसथस नवयेक जुइम्ह खः । थथे नवयेक जुइम्ह मनूयात दुगुजु धाइ । थन –जु तयाः हनाबना तःगु अर्थ चान्हि मधासे मदिक्क थःगु ज्या याइबलय् यानाः म्वः तक नं ल्हुइ मलाःम्ह जूगुलिं खः ।
धुसुजु (३४७) झिर दुम्ह हनेमाःम्ह मनू खः । म्हय् वा बोरा दुने च्वंगु वा, जाकि आदि छुं वस्तु लिकयाः नमुना स्वयेत छ्यली । थुकियात नेवाः भासं धुसु धाइ । बुँइ छुं पुसा पीत गाः खनीगु ज्याभःयात नं धुसु धाइ । थथे प्वाः खनाः पीम्ह मनूयात धुसुजु धाइ ।
धोंजु (३४८) धों दुगु छेँय् च्वनीपिं जूगुलिं धाल । थ्व कुनां स्यस्यः व ज्यापु निखलकय् नं दु । थ्व खँग्वः खम्पुइ धुंजु जूगु खनेदु । सामाजिक स्तरय् ख्वपय् यक्व पाः । धुंजु भतिभति ख्वपय् दुसां आपालं धुलिखेल नगरपालिकाया खम्पुइ (श्रीखण्डपुर) खनेदु ।
धवंजु (३४९) धवः स्वां पीपिंत धाइ । धवः स्वां तसकं क्यातु । तसकं बिचाः यानाः जक ह्वयेके फइ । यःयःथाय् ह्वइ मखु । उकिं धवःस्वांया उपमेय बियाः नेवाः समाजय् म्ह्याय्मचायात लनी । ग्वय् बीबलय् धवः स्वांया महत्व आपाः हे जुइ । थुज्वःगु स्वां दुपिं धवंजु जुल । येँ–यलया सःताहाकःगु अकार ख्वपय् नासिकीकरण जुइ । थन धवः धवं जूगु थुकिया दसु खः । थुकिया सूत्र थथे जुइ – धव – धवं [नासिकीकरण] ।
ध्वान्जु (३५०) ढंग मदुम्ह मनूयात धाइ । थुकियात नासिकीकरण जुयाः ध्वांजु नं धाइ । थुकिया सूत्र थथे जुइ – ध्वान्जु – ध्वांजु [नासिकीकरण] ।
नागाजु (३५१) ख्वपय् नागया सन्तानयात धाइ । थ्व हे नागाजुया रूपसन्दि परिवर्तन जुल कि नाय्जु जुइ । नाय्जु ख्वपय् स्यस्यः जुइ, थिमिइ ज्यापु जुइ । थुमिगु वंसया न्ह्यागु ज्याकँय् नं नागयात लुमंकाः पुजा याइ । नेपाः गाःलय् न्ह्यागु धर्म जूसां नागया महिमा यक्व खनेदु ।
पसल्याजु (३५२) पसलय् च्वनीम्ह मनूयात धाइ । थ्व विनिमय युगं ध्यबाया युगय् वंगु चिं खः । ध्यबा बियाः सामान काये बीगु जूगुया चिं पसः वल । व पसलय् च्वनीम्ह हे पसल्या जुल ।
पहिजु (३५३) पंया ज्या यानाः मनूयात माःगु ज्वलं दयेकीम्ह मनू खः । थुमित पही, पइ वा पहरी धाइ । थुपिं गोदावरी नगरपालिकाया तौखेल, धाउलोहं, लेले, सलिमटार, बुरुञ्चुली, जामुने, थोकरपा, पनौति, बल्थलीइ ख्वातुक्क हे दु । थुमिसं थःत नेवाः मखु धकाः बिस्कं हे जातिकथं आदिवासी जनजाति राष्ट्रिय उत्थान प्रतिष्ठानय् नां दुतिउँगु दु । ख्वपया पहिजु नेवाः हे खः ।
ब्रम्हजु (३५४) या अर्थ ब्रम्हुजु खः । थ्व ला मनःपिं अय्लाः थ्वँ मत्वंपिंत धाइगु खँग्वः खः । बाइजु (३५७) बय्चा पुइम्ह मनूयात धाइ । बय् बाय् जुइ, छाय्धाःसां येँ–यलया अकार ख्वपय् आकार जुइ । जु ला आदरार्थी लितँसा जुल ।
बागजु (३५८) चीधिकःम्ह मनूयात धाइ । थन बागःया दीर्घता तनाः बाग जक जूगु दु । थ्व विशेषता ख्वप वा ख्वपभाय्या किचः लाःगु दक्व थासय् खने दैगु भाषावैज्ञानिक चरित्र खः ।
बेकोजु (३५९) ब्यक्वःम्ह मनूयात धाइ । शारीरिक आकृति जक मखु खँ ल्हाइबलय् नं चाःचाः हुइकाः खँ ल्हाइम्ह मनूयात नं ब्यक्वः हे धाइ ।
ब्वेजु (३६०) खँ ल्हाइबलय् मनूतय्त आकसय् ब्वयेकीम्ह मनूयात धाइ । थुज्वःगु छगू कुनां बतास नं दु (स्वयादिसँ; बतास) । ब्वःझंगःयात नं ब्वय्जु धाइ । थुकिया हिज्जे बोय्जु च्वइपिं न दु, खँ छगू हे खः, हिज्जे जक पाःगु खनेदु ।
भाताजु (३६१) हथासं हथासं जुइम्ह मनूयात धाइ । अथे हे भांतां लं फीम्ह मनूयात नं भांताजु हे धाइ । थुकिया नासिक्य सः दुसुनावंगु दु ।
भोखाजु (३६२) भुखाचं वःगु खनेदु । भुखाय् ब्बःबलय् बूम्ह मनूयात भ्वखाय् वा भ्वखा धाइ । जु आदरार्थी खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – भुखाच श्र भुखाय् ृअन्तिम व्यञ्जन लोपे – भुखाः [अन्तिम वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – भ्वखाः [स्वरक्षय] – भ्वखा [दीर्घता क्षय] ।
मगजु (३६३) या अर्थ मगः खः । थुपिं तसकं सोझा जुइ । थःत स्याःगु खँ नं कने मसः । नेवाःतय्संं सीम्हयात नं मगःसि धाइ । थ्व सनी मखु, छुं धाइ मखु । उकिं धाःगु जुइमाः । मनू सीबलय् यनेत मगःननि धकाः सी लँ हे बिस्कं दइ । मुस्याजु (३६४) चिलाख च्याकीम्ह मनूयात धाइ । जात्रां मुस्याः च्याकेमाःगु नेपाःगाःया चलन खः ।
लवजु (३६५) लवत खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – लवत – लवः [अन्तिमवर्ण क्षय] – लवः [क्षतिपूरक दीर्घत] -लव [दीर्घता क्षय] – लः [अन्तिम व्यञ्जन लुप्त, क्षतिपूरक दीर्घत] । लाखाजु (३६६) लाखामरि खास यानाः ब्याहाबलय् बिउ वनीम्ह मनूयात धाइ ।
सकिजु (३६७) दकले अःपुक, मेहनत म्हो जक यानाः बुइगु छभी जक पुसा (Monocotyledonous seed) दुगु वाउँचा खः । थ्व भिटामिन ए या बांलाःगु स्रोत खः । फकं सनाः यँयाः पुन्हि व मेमेगु शुद्ध पर्वय् नं माः । थुकियात सकि हे माः । थथे फकं दुम्ह मनूयात सकिजु धाःगु खनेदु ।
साँय्जु (३६८) सँदेसया विज्ञ खः । थ्व साय्जु, सँय्जु, सैजु वा साँजु स्यस्यः वा ज्यापु निगुलिं समाजय् दु । थ्व जातिगत कुनां मखुसें प्रशासनिक अड्डाया विज्ञकथं वःगु बिनां खः । उकिं थ्व ज्यापु व स्यस्यः निखलकय् नं दु (स्वयादिसँ; सैजु) । सँय्या अर्थ सँदेस वा तिब्बत जुइ । ख्वप नेवाः भाषाय् अकारान्तयात आकारान्त उच्चारण जुइ । मध्यवर्ण तसकं संकुचन जुयाः साँय्जु खँग्वः साँजु जूगु खनेदु । थुकिया
प्रक्रिया थथे जुइ – साँय्जु श्- सँय्जु [स्वरवृद्धि] -श्र साँजु [मध्यस्वर लोप] ।
हेंगोजु (३६९) हेँग्वाःया ज्या याइम्ह मनूयात धाइ । मिलापु सिँ स्यानाः ह्यंग्वाः पिकाइ । थथे ज्या याइपिंत हेंग्वाःजु धाइ, ख्वपय् हेंगोजु धाइ । थुकिया प्रकिया थथे जुइ – हेंग्वालजु – हेंग्वाःजु [अन्तिम वर्ण लोप] – हेंगोजु [स्वरवृद्धि]।

ज्या
अवाल (३७०) अःगलय् अप्पा उइपिंत धाइ । अवाल अतपालया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – अतपाल – अःपाल [आदिपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – अःवाल [स्रुतिकरण] – अःवाः [उत्तरपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – अवाः [दीर्घता क्षय] – अवा [दीर्घता क्षय] । अवालं ख्वपया तलेजु, न्यातपौ, भैलद्यःया देगः व मेमेगु देगःया बुसादँबलय् सुसुपिचु याइ । पौ स्यन कि ल्ह्वनी ।
कुमाल (३७१) कुम्हारया व्युत्पादन खः । जुजु भुपतिन्द्र मल्लं ने.सं. ८२२ स ख्वपया तौमढि त्वालय् न्यातपौ देगः दयेकूबलय् ज्या ब्वथल । चाया थलबल दयेकीपिं कुमालतय्त निब्व थल । (क) ‘सियुज्या याक कुमाल’ (३७२) चाया थलबल छकः छुयाः ह्याउँकीम्ह कुमाःयात धाइ । थ्वयात थावने कुमाल (३७३) नं धाइ । हाकु कुमालं हे नवदुर्गा द्यःया ख्वाःपाः दयेकेत चा विधिपूर्वक पुजा याइ । (ख) ‘हाकु ज्या याक कुमाल’ (३७४) हाकुचायात निकः छुयाः हाकुगु थलबल दयेकीम्ह मनूयात धाइ । थ्वयात कोवने कुमाल नं धाइ । कुमाल खँग्वः कुम्हारया व्युत्पादन खः – कुम्हार – कुमार [अल्पप्राणिभवन] – कुमाल [लकारीभवन] ।
खम्बु (३७५) या अर्थ खःमू जुइ । थ्व अमू छखे जक दुगु तालजुपाः खःसा खमू निखे दुगु ताल्जुपाः खः । ताल्जु थें यानाः क्वबियाः सामान ल्ह्यइगु ज्वलं खमू खः । खमू ज्वनीम्ह मनूयात खम्बु धाइ । थन खमू खँग्वःया लिउने ब आगम जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – खवमुल – खःमुल [आदिपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – खःमू [उत्तरपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – खम्बू [ब आगम] ।
खर्बुजा (३७६) काहार बाजाया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – काहारबाजा – काहरबाजा [स्वरवृद्धि] – कहरबाजा [परागत समीभवन] – खरबाजा [महाप्राणीभवन] – खर्बाजा [अक्षरलोप] – खर्बुजा [स्वरवृद्धि] । काहाबाजा पुइपिंत खर्बुजा धाइ । येँय् काबुजा धाइ (स्वयादिसँ; कावुजा) ।
घांसि (३७७) घाँय् लइम्ह मनूयात धाइ । थ्व खय्भाय् खःसां नेवाःत लिक्क खय्त नं दुगुलिं जःलाखःलाया भाय् नेवाः लागाय् वःगु खनेदु ।
चिकंबञ्जार (३७८) चिकंया व्यापार लाय्कूलिसे याइम्ह भाजुयात चिकंबञ्जार धाल । चोकमि (३७९) या अर्थ च्वकाबजि मीपिं खः । जुवाल (३८०) लँजुवाः खः। थ्व बिनां स्यस्यः समाजय् नं दु (स्वयादिसँ; जुवाः)।
ज्यापु (३८१) या अर्थ ज्यालिसे पुनाच्वंगु खः । थुकी ज्या व पु ल्वाकज्याइ । ई.सं १३८० या अभिलेखय् ज्यापोमि उल्लेख जुयाच्वंगु दु । । ज्यापोया व्युत्पादन ज्यापु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – ज्यापोमि श्र ज्यापुमि ृस्वरवृद्धिे । ज्यापोमिया आक्षरिक अर्थ ज्याया अर्थ ज्या, पोया अर्थ पु वा माः, मिया अर्थ मनू जुइ । ‘ज्या यायेफुम्ह मनूयात ज्यापु’ धाइपिं नं दु । थुकिं शारीरिक सामथ्र्य थुइकीगु थौंया व्याख्या जुल । नेपाःया सामाजिक व इथ्नोलिङ्गुष्टिक व्याख्या कथं सदां ज्याय् तक्यनीम्ह जुइ । गोपालसिं नेपालीजुं ज्यापुया अर्थ ज्या व तौलिवा धकाः छ्यानादीगु दु । ओकुबहाल, मिखाबहालया ने.सं. ८५४ या छगू ताडपत्रय् ज्यापु पुचःयात भावो (३८१) खँग्वः छ्यलातःगु खनेदु ।
ज्यापुआचाजु (३८२) ज्यापुया आचाजुयात धाइ । थुमित भैलःआचाः (३८३) वा भैलः नं धाइ । थुमिसं सरकारी भ्वँतय् कर्माचार्य हे च्वइ ।
दंगोल (३८४) बुँ नापी याइम्ह खः । ने. सं. ६०० पाखे छ्यलाबुलाय् वःगु ‘दंगुलिक’ खँग्वलं डंगोल खँग्वः वःगु खनेदु । न्हापांनिसें हे बुँ नापी याइपिं जूगुलिं डंगोल समुदायया प्रतिष्ठा बांलाः ।
दुवाः (३८५) दुवाल (३८६) या ज्या ध्वाखा पिवाः वा रक्षा याइम्ह मनू खः (स्वयादिसँ; दुवाः) । दुवाः स्यस्यः व ज्यापु निखलकय् नं दु । ध्याक्व दुव (३८७) ध्याक्वया द्वारे खः। मथ्यादुवाल (३८८) मथ्याःम्ह द्वारे खः । याकादुव (३८९) याकःम्ह द्वारे खः। हाकु दुवाल (३९०) हाकुम्ह द्वारे खः ।
नायभारि (३९१) भ्वजय् भलिं जुइपिं मध्ये नायः जुइम्ह मनू खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – नायःभरिं – नायभरिं [दीर्घता क्षय] – नायभरि [नासिक्य ध्वनि क्षय] – नायभारि [स्वरक्षय] ।
ब्यः (३९२) जंगलया सिँ फाइम्ह मनूयात धाइ । थुमित यलय् ब्यं धाइ (स्वयादिसँ; ब्यं) । थुमिसं सिँ फायाः सम्बन्धित थासय् थ्यंकी । राणातय्संं थ्व ज्या तामाङ्गतय्त याकल । बाला (३९३) पुलांगु धुँसिँ (साल) व चाँपया सिमा पालीम्ह मनूयात धाइ । ब्यथी (३९४) फल्चा, पुखुलिइ बुयावःगु घाँय् पुइम्ह मनूयात धाइ । बोस्यो (३९५) पुलांगु सिमा लीम्ह मनूयात धाइ । मनूतय्सं पिनातःगु सिमा व झारपात लिसे सम्बन्धित खँग्वलं नं कुनां तयातःगु दु ।
बासुकला (३९५) बांलाक सु कलि चीम्ह मनूयात धाइ । थन बाया अर्थ बँ, सुया वामा सु, कलि कलि चिनीम्ह मनू जुइ। बँ ख्वपय् बाँ जुइगु नियम च्वय् वनेधुंकल । कलिया कला जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – बँसुकलि – बाँसुकलि [स्वरक्षय] – बासुकलि [नसिक्य ध्वनि क्षय] – बासुकल्या [श्रुतिकरण] – बासुकला [श्रुतिक्षय] । थुकिया अर्थ बुँइ च्वंगु सु कले बांलाक ची सःम्ह मनूयात बासुकला धाइ ।
महर्जन (३९६) महत व जन ल्वाकछ्यानाः ज्यानातःगु खँग्वः खः । थुकिया अर्थ महत ‘मूवंम्ह’ व जन ‘मनू’ जुइ । थुकिया प्रायोगिक अर्थ मदयेक मगाःम्ह मनू जुइ । वर्णाश्रम दुपिं व मदुपिं निखलः नेवाःया नं मंकाः मनू जूबलय् मदयेक मगाःम्ह हे जुल । थ्व समष्टी खँग्वः खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – महत् – जन श्र महत्जन श्र महर्जन ृरकारीभवने ।
सिमाछ्वा (३९७) पुलांगु सिमा लिनाः न्हूगु पीम्ह मनूयात धाइ । सिमालि (३९८) सिमा लीम्ह मनूयात धाइ ।
सुवाल (३९९) तलेजुया सुवाः खः । ख्वपया सुवाःत तलेजुइ तकं थ्याःपिं खः । तलेजुइ पुजा यायेत सुवाःतय्सं भ्वय् ज्वरे याइ । ख्वपया इपाछेँया १२ खा छेँया राजोपाध्यायत (थुपिं तलेजुया नं मू पुजारी खः) सित धाःसा न्यान्हु दुकुन्हु सँ खानाः ब्यंकाः नीसि यानाः न्याफा जाकिया जा थुयाः सीम्ह मनूया म्ह ज्यानाः न्यान्हुमा तइ । झिन्हु दुकुन्हु थुमिसं नं क्रिया च्वंम्हसिनं थें हे ब्यंकी ।
थुमिसं हे राजोपाध्यायतय्गु कू पुजा याइ अले कू नं क्वकाइ । कू पुजा याकेगु धैगु थः तसकं सतीपिंत जक याकी । थुकथं सुवाःतय्त राजोपाध्याय खलकं म्ह्याय्मचां याइगु ज्या फुक्क याकाः थुमित म्ह्याय्मचायात थें इज्जत बियातःगु खनेदु ।
सुवाःत तलेजुइ जा थुइपिं स्यस्यः जातिं वःगु खनेदुसां लिपा ज्यापु जूवंगुलिं थुमिगु थःगु त्वाः मदु । उकिं थुमित त्वाःमदु ज्यापु नं धाइ। सिम्रौनगढया लिपांम्ह कर्णाटवंशी जुजु हरिसिंहदेव थःगु राज्य त्वःताः नेपालय् बिस्युं वल । उबलय् वं ज्वना वःम्ह थः इष्टदेवी तुलजायात छम्हसिनं नित्य भोग जोरे याइगु जुयाच्वन । वयात सुवाल धाल ।

ज्याभः
मनुखं छ्यलीगु हलंज्वलनं कुनां–बिनां छुना तइ । वातांकछि (४००) भाजनय् अन्न संकेगु पंया कथि खः । नेवाः नसा आपाः थे भाजनय् सियाः नइ । कःनि, छुस्या, मुस्या, ताय्, बकुला, वा, माय्, मू सियाः नइ ।
फेलू (४०१) थाज्या थायेत का तुलेगु ज्याभः सामानयात फ्यलू धाइ । फ्यलुइ ककाय् तयाः यनं तुली । अथे हे वारपिन याइबलय् का फ्यलु दाय तुली ।
स्वानेपा (४०२) स्वाने दिकेगु खिचाखः खः । मनू छेँय् थाहा कुहां जुइत स्वाने माः । स्वानेलिक स्वानेबाः नं दइ । वहे स्वानेबाः स्वानेपा जूगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – स्वानेबाः – स्वानेबा [दीर्घता क्षय] – स्वानेपा [अघोषिकरण] ।
भैलःतेप (४०३) भैलःद्यः च्वयातःगु त्यपयात धाइ । थ्व विशेषतः थ्वँ वा अय्लाः जाःगु थल जुइ । कुमाःतय्सं भैरवया ख्वाःपाः तयाः नं त्यप दयेकी । थुकियात भैलःत्यप धाइ । येँया पचलि क्वं, खोनाया सिकालि क्वं थुज्वःगु भैलःत्यप खः ।

थाय्बाय्
मनूया कुनां–बिनां थाय्बाय्लिसे स्वाका छुइगु चलन गाक्क हे खनेदु । ख्वपया ज्यापुत नं वहे जागा दुने लाःगु खनेदु । थुकी दुने प्यथीकं थाय्बाय्या ल्याखं म्हसीकी ।
य् लितँसा
थाय्या नां अकारान्त जुल धाःसा स्थानवाचक लितँसाय् च्वनी । थ्वहे बिनां नं जुइ । य् लितँसा खास यानाः तःधंगु देय्या मनूयात जक धाइ । नेपालभाषाया स्वभावकथं ख्वप व यलया मनूयात जक य् लितँसा तयाः म्हसीकी । थन वःगु पलाञ्चोके खँय् भाषाया किचलं दाःगु खनेदु । ख्वपय् (४०४) ख्वपया मनूयात धाइ । चुके (४०५) चुकया मनूयात धाइ । तजले (४०६) तःजः दुगु छेँया मनूयात धाइ । द्वारे (४०७) द्वारय् च्वनीम्ह मनूयात धाइ । पलाञ्चोके (४०८) या मनूयात धाइ ।

आलि लितँसा
आली प्रत्यय नेपाली भासं छुनातःगु थाय्या नामय् जक वःगु खनेदु । नेपाली भाषाय् आकारान्त खँग्वःया लिपा – आली प्रत्यय स्वानाः वासिन्दावाची प्रत्यय दयेकुगु खनेदु । गथेकि बनेपाली, बुइपाली, रोल्पाली, पाल्पाली इत्यादि । छुं नं थाय् विशेषया नां गथे खः अथे हे कुनांया रुपय् छ्यःगु खनेदु । गोर्खालि (४०९) गोरखाया मनूयात धाइ ।

थाय्
थाय्या नां हे कुनां जूगु नं खनेदु । ओकार (मध्य पश्चस्वर) उकार जूगु (उच्च पश्चस्वर) हिलाः उ जुइ । येँया अकार ख्वपय् आकार व येँया ओकार ख्वपय् उकार जुइ । थिमि (४१०) थिमि थाय् नं खः, मनू नं खः । थैव (४११) यलया गोदावरी नगरपालिकाया छगू गां खः, थ्व बिनां नं खः । नेपाल (४१२) नेपाःगाः नं खः, मनू नं खः ।

मि लितँसा
मि नेपालभाषा व आपालं चिनीया–तिब्बति परिवारया भाषाय् मनू थुइकीगु खँग्वः खः । मि सीप, वासिन्दा व अवस्था थुइकीगु लितँसा खः । मि प्रत्यय चीधंगु थाय्या बासिन्दायात छ्यली ।
नालामि (४१३) नालाया मनूयात धाइ । भ्वमि (४१४) भोंतया मनूयात धाइ । यमि (४१५) यँेया मनूयात धाइ । यँेदेय् आः संघीय राजधानी खःसा शाहकाल न्ह्यः थुकिया हैसियत गां खः । उकिं यमि धाःगु खः ।
मि प्रत्यय खास यानाः पुलांगु नेवाः बस्ती वा वया राजनैतिक, आर्थिक रुपं प्रभावकारी जूगु थाय्या लिउने छ्यःगु खनेदु । मेथाय् अनौपचारिक खँल्हाबल्हाय् प्रायः छ्यलाच्वंगु ‍खनेदु । साकुमि (४१६) सँक्वया मनूयात धाइ । थन रूपसन्धि परिवर्तन जुयाः जक थथे जूगु खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जइ – सँक्वमि – सकुमि [स्वरवृद्धि] ।

थुवाः
मनूतय्गु जःखः दुगु सामान व्यवस्थापन याइम्ह, लजगाः, छेँया थुवाः, नाइके, भण्डारेपाखें वःगु कुनां थन लाःगु दु ।
किबानायः (४१७) केँ, ब, व नायः जानाः थ्व खँग्वःया निर्माण जूगु खः । मध्यअग्रस्वर उच्चअग्रस्वरय् हिलाः (स्वरवृद्धि) कि जूगु दु । अथे हे मध्यनिम्नपश्चस्वर अ निम्नपश्चस्वर आ (स्वरक्षय) जुयाः वा जूगु दु । नायकया अन्तिम व्यञ्जन क् लुप्त जूगु दु अले क्षतिपूर्ति स्वरुप यः जूगु दु, गुगु स्वरवृद्धि जुयाः यो जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – केबनायक – केवनायः [अन्तिम वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – केवानायः [स्वरक्षय] – केवानाय] [स्वरवृद्धि] ।
किलम्बु (४१८) किलं नःगु बुँ दुम्ह मनूयात धाइ । थ्व खँग्वः किल, न, बुँ स्वानाः वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– किल–न–बुँ – किलनबुँ – किलंबुँ [नासिकीकरण] – किलंम्बु [परागत समीभवन] ।
चवाल (४१९) चवपालं वःगु खनेदु । चछि न्हिछिया च्यागू प्रहर दइ । न्हिछिया प्यंगू प्रहर दइ । प्यंगुलिं प्रहर पिवाः च्वनीम्ह गुथि छेँया नायःयात चवाल धाःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – चवपाल – चःपाल [आदिपदान्त वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – चपाल [दीर्घता क्षय] – चवाल [श्रुतिकरण] ।
देसार (४२०) देश व पाल ल्वाकछ्यानातःगु खँग्वः खः। थुकिया आक्षिरक अर्थ देश ‘देस’ व पाल ‘मनू’ अले प्रायौगिक अर्थ देशया रक्षा याइम्ह जुइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – देस – पाल – देसपाल – देसवाल [श्रुतिकरण] – देसवार [रकारीभवन] – देसवाः [अन्तिमवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – देस्वाः [अक्षर लोप] – देसाः [श्रुतिक्षय] । देसार जाति वादे, थैव, मछेगां, छम्पि, दुकुछाप, बुंग, झरुवारासी यानाः १४०० म्ह ति दु । थुमिगु कुनां सन्सि (४२२), माय्के (४२३), खोसिं (४२४), च्वकि (४२५), ग्वांगे (४२६), त्यापा (४२७) दु ।
पोतामहा (४२१) कर काइम्ह सैनिकयात धाइ । पालुमहा (४२२) तलेजु भवानीया पुजाबलय् पालु, फकं, तु, पालुमा बुँइ फ्वना हइ ।
प्रजापति (४२३) ब्रह्माया काय् खः । प्रजा धायेबलय् मनू व पति धायेबलय् मालिक अर्थात मनू व सकल प्राणीया सृष्टि प्रजापति ब्रम्हां यात धाइ । चाया थलबल नापं कलाकृतिया सृष्टि याइपिंत प्रजापति धाइ । यजुर्वेदकथं सृष्टिकर्ता वा रचनाकारयात प्रजापति धाइ । कुमाःतय्संं थःपिं ब्रम्हाया वंश धाइ । भारतया प्रजापति वंशावलीकथं ब्रम्हाजी प्रजापति नांया छम्ह ऋषिं सृष्टि याःगु खः । चाया ज्या याइपिं कुम्भकारया सन्तान जूगुलिं आः तक नं भारतय् थःपिनिगु थर कुम्भकार च्वइ । चाया लः तयेगु धम्पयात संस्कृत भासं कुम्भ धाइ । कुम्भकार खँग्वः कुम्हारं कुमाः जूगु खनेदु (स्वयादिसँ; कुमाः)। हाकुभाला छीपिं छथ्वः कुमाः नवदुर्गालिसे नालां वःगु धाइ । प्रजापति वा कुमाः दुने यक्व बिनां दु । थुकिया चर्चा थिमि व येँया ज्यापुया झ्वलय् जूगु दु ।
भासिमा (४२४) भ्वासिमहाया व्युत्पादन खनेदु । पोतामाहा (४२५) शक्ति दयाः भ्वासि जूगुलिं भ्वासिमहा जूगु धाइपिं नं दु । पोतामाहानं कर म्हइ । भ्वासिमहा खँग्वःया भ्वाया श्रुति क्षय जुयाः भा जक ल्यन । अथे हे महाया अन्तिम महाप्राण हा या प्राण क्षय जुयाः आ जुल । उगु म आलय स्वानाः मा जक बाँकी जुल । थुकथं भ्वासिमाहा खँग्वः भासिमा जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – भ्वासिमहा – भासिमहा [श्रुतिक्षय] – भासिमां [नासिकीकरण] – भासिमा [अतिरेक क्षय] ।
महाभावो (४२६) तःधंम्ह सेवक खः। भावो ज्यापुयात सम्बोधन याइगु समष्टी खँग्वः खःसा महाभावो तःधंम्ह ज्यापु धाःगु खनेदु ।
सलाँच्यः (४२७) सलच्यःया ख्वप भाषाया खँग्वः खः । न्हापा यातायातया साधन सल ति बांलाःगु मेगु मदु । सलया सेवा कायेत सलया सेवा नं यायेमाः । अथे सेवा याइम्ह मनूयात सलच्यः धाइ । ख्वप नेपालभाषाया विशेषता येँ–यलया अकार आकार जुइ, वयांलि आकार नासिकीकरण जुइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – सलच्यः – सलाच्यः [स्वरक्षय] – सलाँच्यः [नासिकीकरण] ।

नसात्वँसा
मनूतय् न्हियान्हिथं नयेमाःगु नसात्वँसा जा, केँ, तरकारी, अचार, बजि, मरि, सि (फलफूल) आदिया नामं नं कुनां तइ ।
आगन्जा (४२८) आगमय् च्वंगु जा काइपिंत धाइ । आगं आम्नाय दुपिं नेवाःतय्गु पुजाकू खः। थन छता खँ थुइकेमाःगु खँ छु धाःसा नेवाः जाति छगू हे जक जातया पुचः मखु । ज्यापु समाज नं छगू जक पुचः मखु, थुकी थीथी पुचः दु । उलि मध्ये आम्नाय दुपिं ज्यापुतय्संं आगं तयाः पुजा याइ ।
कस्ति (४२९) खास यानाः पुजायात माः । कस्ति सामान्य मनुखं नइ मखु । प्रसादया कस्ति नःपिं मनूतय्त कस्ति बिनां छुत ।
कावले (४३०) काउलियात धाइ । काउलि साइप्रसं बेलायत जुयाः दक्षिण एसियाय् वल । लिपा यलय् नं थ्यंकः वल । ख्वपयापिंसं काउलि पी मसयाः यलय् वनाः न्याइ । लिपा ख्वपयापिंसं पी सयेकल । यक्व काउलि सयेकूगुलिं वया बिनां हे कावले जूवन ।
खाइसि (४३१) विसुद्ध नेपाःगाःया फल खः । मनूयात खुगू सवाः माः धाइ । उकी खायु शरीरयात माःगु छता सवाः खः । खायुगु सवाः दुगु फल खाइसि दुम्ह मनूयात खाइसि धाल ।
ख्वाय्मालि (४३२) लीया थायेगु बाजंया नां खः । थ्व बाजं ख्वातुगु झ्याली खः । ख्वातु व मारिया संयोगं थ्व खँग्वः वःगु खनेदु । ख्वातुपाखें ख्वाय् जूबलय् ध्वनि प्रक्रिया थुकथं खनेदु – ख्वातु – ख्वाचु [स्पघर्षीभवन] – ख्वाच [स्वरक्षय] – ख्वाअ [व्यञ्जन लुप्त] – ख्वाय् [स्वरवृद्धि] ।
गोजा (४३३) नेवाः पुजाय् छ्यलीगु च्वकाबजि न्हायाः दयेकीगु खः । थ्व विशेषतः तान्त्रिक पुजाय्
छ्यली । गोजा दयेकीम्ह मनूयात गोजा बिनां छूगु खनेदु ।
चाकुमनी (४३४) चाकु नये मजिउम्ह मनूयात धाइ । थुकिया अर्थ मसियाः नेपालीकरणया लोभं चक्रमणी खँग्वः छ्यलाहःगु दु । चाकुमारी (४३५) चाकुमरियात धाइ । नेवाः समाजय् भ्वय्पतिकं चाकुमरि माः । छुं नं उत्सवय् चाकुमरि मा हे माः । थुकियात थौंया समाजय् मरि धाइ ।
छुस्याकि (४३६) छुस्यायात धाइ । छुस्या
धैगु सियातःगु छ्व खः । कि धाःगु अन्न खः, खास जाकिया पुलांगु खँग्वः खः । छुस्याबाग (४३७) सियातःगु छ्वया बागः खः । थुकिया लाक्षणिक अर्थ दकले कम जुइ ।
छोसकोस (४३८) छ्वया ग्वः त्वपुइगु ख्वलायात धाइ । थुकियात थौंया भासं छ्वस धाःगु छ्वया ख्वला, कोस धाःगु पुसा वा ख्वला खः ।
तुसिबाख्य (४३९) तुसिबागः नइगु ख्यःयात धाइ । तुसिबागः नेवाः समाजय् लोकंह्वाःगु बाखं खः । वा सामाबलय् वा पाइगु खलय् बहनी पियाच्वनेमाः । अन यक्व मस्त दइ। व इलय् कनीगु बाखं तुसिबागःया खः । थथे तुसिबागःया बाखं कनीगु ख्यःयात तुसिबाख्यः धाल । तुसिबाख्यःयात तुल्सिवाख्यः (४४०) च्वःगु खनेदु ।
पाछै (४४१) चिनिया पे–त्साइ खँग्वलं वःगु खनेदु । चीनय् पाछैयात पे–त्साइ धाइ । नेवाः भुतुलिइ दकले आपाः बुइगु वाउँचा खः । पाछै पीपिं ज्यापुयात पाछै धाइ । येँय् पाछै ज्यापुया नामं न्यतय् पाछैगल्लि त्वाः हे दु ।
प्याथ (४४२) आकृति स्थीर लायात धाइ । थुकिया लाक्षणिक अर्थ कथं फुर्ति मदुम्ह सुतिं जुइम्ह मनूयात प्याथः धाइ । ख्वपय् दीर्घता लोप जुइगु सामान्य खः । उकिं प्याथ जुल ।
बजिक्वः (४४३) वा क्वय्क सियाः बजि ल्हुयाः मीम्ह मनूयात धाइ । न्हापा बजि ल्हुइगु कलघर मदुबलय् मनूतय्संं छेँय् वा मनाः, सियाः उगलय्, कुतिइ बजि ल्हुइ । उगःया बजि ख्वातुइ सा कुतया बजि सालुइ ।
भिंबजि (४४४) भ्वय् सिधयाः कन्हय्खुन्हु
भ्वजय् ज्या याःपिंत सःताः नकीगु भिंबजि धाइ , येँय् थुकियात भिंब्यलि धाइः । मुस्याकि (४४५) मुस्याया ग्वःयात धाइ । थुकिया वर्णन छुस्याकि खँग्वःया सन्दर्भय् वनेधुंकल ।
सकि (४४६) फकंया पु खः । सकिजु (४४७) या सन्दर्भय् जुइधुंकूगुलिं थन लिसा मकया । साँचिन (४४८) या अर्थ सां चि नः धाःगु खः । थ्व मनूया स्वभावकथं छुनातःगु बिनां खः । सिंकेमन (४५९) सिंके मनीगुलिं सिंके मनइम्ह मनूयात धाइ । सिंकेमनी (४६०) सिन्के नये मजिउम्ह मनूयात धाइ । सिंकेँ लैं फिनाः दयेकीगु सनाः खः । थ्व परम्परागत भ्वजय्, खास यानाः दुःखं च्वनीबलय् चि नये मजिउ ।
सिपुसा (४६१) सियागु पुसा दुम्ह मनूयात धाइ । न्हापा आः थें पुसा कायेत नर्सरी मदु । मनूतय्सं थःथःपिंसं ज्या इनाः तइ । थुकिया छता खँ थथे नं दु– सिपुसाः भाःत मदुम्ह भौया प्वाथय् दत खनिं । माजुम्ह अजू चायाः भौयाके न्यंबलय् भौमं थः सीम्ह भाःत चान्हय् वयाः ख्याः याः वइगु खँ कन ।
माजुम्ह पत्याः जुयाः सुम्क च्वन । छन्हु चान्हय् थः भौ मिजंलिसे ख्याः यानाच्वंगु सः तायाः सु धकाः भौया क्वथाय् स्वः वन । अन भौ जक दु, मेपिं सुं हे मखन । धात्थें भौ थः सीम्ह काय्लिसे हे ख्याः यानाच्वंगु खँय् पत्याः जुल । थथे सीम्ह मनूया पुसा दुम्ह मचा धकाः सिपुसा कुनां तयाबिल ।
हाम्व (४६२) चिकंया स्रोत खः । हाम्वःयात संस्कृत भासं तैल धाइ । हाम्वः तिसिनाः पिकाइगु जूगुलिं चिकंयात तैलम धाइ । खँय्भासं तेल धाल । थ्व हाम्वः भिंगु ज्याखँय् माः । यलया हे जलदेसय् हामोल कुनां दुपिं ज्यापुत दु । उमिगु ज्या गुथिया सः न्यंकेगु खः ।
बन्जाः
उप्वः नेवाःतय्गु लजगाः धैगु हे बनेज्या खः। थ्व बनेज्या याइपिंत नेवाः भासं बन्जाः व खँय् भासं बन्जार धाइ । थ्व वस्तु विशेषया ब्यापार अर्थात् बनेज्या याइपिंत म्हसीकेत थ्व खँग्वः छ्यली ।
आलुबन्जार (४६३) आलु मीम्ह मनूयात धाइ । गाबन्जार (४६४) गा मीम्ह मनूयात धाइ । जाकिचुंबन्जार (४६५) जाकिचुं मीम्ह मनूयात धाइ । जाकिबन्जार (४६६) जाकि मीम्ह मनूयात धाइ । तुकंबन्जार (४६७) तुकं मीम्ह मनूयात धाइ । देउबञ्जार (४६८) देव वा द्यः मीम्ह मनूयात धाइ । पालुबञ्जार (४६९) पालु मीम्ह मनूयात धाइ । फौबञ्जार (४७०) फक्व जक ब्यापार याइम्ह मनूयात धाइ । फगुया लिपांगु व्यञ्जन क्षय जुयाः फउ जुइ । फूगु वस्तुया ब्यापार याइम्ह फउबञ्जार खः।
लुबञ्जार (४७१) लुँ मीम्ह वा लुँया तिसा दयेकीम्ह मनूयात धाइ । खास यानाः लुँया कारोबार बरेतय्संं याइ । सिंबञ्जार (४७२) सिँ मीम्ह मनूयात धाइ ।

लवत
नेवाःत छगू हे जक नश्ल, वर्ण, धर्मया शुद्ध समुदाय मजुसे थीथी इलय् उत्तर व दक्षिणं वःपिं मंगोल व आर्य मूलया मनूतय्गु मिलनं पिहांवःगु वर्णशंकर समुदाय खः । थुमिगु वर्ण, भाषा व स्वभावय् उगु छाप बांलाक खनेदु । नेपाःया भूमि स्वखेरं भारतवेष्टित जूगुलिं यानाः मेगु समुदायत थें नेवाः समुदाय नं दक्षिणया सांस्कृतिक, सामाजिक, राजनीतिक, धार्मिक बन्धनं मुक्त जूगु खने मदु । वर्णशंकर जुयाः बूम्हसिया छुं ल्हाः मदु । वया समुदायया भाषाय् यच्चुक किचः लाःगु दसि न्ह्याथासं दु थें लवत खँग्वः नं भ्तजलय ष्लिनगष्कतष्अ दसि कायेफु ।
लवजु (४७३) लवः खँग्वलय् –जु आदरार्थी प्रत्यय वयाः दुगु खः । लवः खँग्वः लवतया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – लवतजु – लवःजु [क्षतिपूरक दीर्घत] – लवजु [दीर्घता लोप] ।

विशेषण
क्यातु (४७४) नच्चागु नाइसे च्वंगु म्हबांयात धाइ । गाँइसि (४७५) गंसिम्ह मनूयात धाइ । थन गँसि – गाँसि [स्वरक्षय] गाँइसि [स्वर आगम] जूगु दु । गोरा (४७६) ल्ह्वंम्ह मनूयात धाइ । ग्वाछा (४७७) छाःगु ग्वाय् दुम्ह मनूयात धाइ ।
चुलिया (४७८) चुल्या दुम्हसित धाइ । चुल्याद (४७९) ख्वाय्त चुल्या दुम्ह मनूयात धाइ । छेगुतला (४८०) छ्यंगू तुला वःम्ह मनूयात धाइ । जताधारी (४८१) जता जूगु सँ दुम्ह मनूयात धाइ । थुमित जडाली (४८२) नं धाइ ।
त्वाय्ना (४८३) मूल खँग्वः त्वानाः (नलिखुट्टा) यात त्वाय्ना (य् आगम), व त्वय्ना (स्वरवृद्धि) याःगु व्यक्तिभाषा खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– त्वाआनाः – त्वाय्नाः [स्वरवृद्धि] – त्वाय्ना [दीर्घता क्षय] ।
त्वाय्नावासु (४८४) त्वाय्नालय् क्रियाविशेषण वासु तनाः न्हूगु खँग्वः वःगु खनेदु ।
दुमरु (४८५) दुरुप्वः मदुम्ह (मिसा) या व्युत्पादन खः । नेवाः भासं दुरु व दुरुप्वःयात दुरू जक धाइ । वहे दुरु व मरु समास जुयाः दुरुमरु जुल । उकी नं न्हापांगु खँग्वःया रु दुसुनाः दुमरू जूगु खनेदु । थुकिया सूत्र थथे जुइ – दुरु – मरु – दुरुमरु – दुमरु [आदिपदान्त वर्ण लोप] ।
न्हिसुतु (४८६) न्हासं न्हि सुलुसुलु वःम्ह मनूयात धाइ । न्हापा मनूत सुचुपिचु यानाः च्वने मसः । उकिं न्हासं न्हि सुलुसुलु वइ । उकियात ख्वपय् न्हिसुतु धाइ ।
पेंतगो (४८७) म्ह स्वयां तग्वःगु प्यं दुम्ह मनूयात धाइ । थ्व खास मिसायात धाःसां मिजंयात धाल कि थुकिया संकेत नकारात्मक जुइ ।
याकामि (४८८) याकःमियात धाइ । याकःया याका जूगु दु । येँया अकार ख्वपय् आकार जुइगुलिं याकःमि या याकामि जूगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – याकःमि – याकाःमि [स्वरक्षय] याकामि [दीर्घता क्षय] ।
स्वंगःमिखा (४८९) खास यानाः ध्यबाय् लोभ याइम्ह मनूयात नकारात्मक संकेत यायेत थ्व खँग्वः छ्यली । सकारात्मक कथं छ्यलीबलय् बुद्धिमान मनूयात स्वंगःगु मिखां खंम्ह धाइ । थन नकारात्मक सुचं बियाच्वंगु दु ।
ह्याउँमिखा (४९०) मिखा न्ह्याबलें ह्याउँसे च्वनीम्ह मनूयात धाइ । थथे अय्लाः थ्वँ त्वना तइबलय् वा तं पिहां वइबलय् जुइ । थुकिया संकेत नकारात्मक खनेदु ।
सिक
मनू सी व स्याइगु कर्मं नं बिनां छुनातःगु खनेदु । मचामासि (४९१) मचाम्ह सीगु छेँया मनूयात धाइ । थुकी मचा नां खँग्वः खःसा थुकियात म्ह लितँसा छुनाः सजीव विशेषण यात । व मचाम्ह सीगुलिं थ्व बिनां छुत । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – मचाम्हसी – मचामसी [अल्पप्राणिभवन] – मचामासि [स्वरक्षय] ।
मेम्हामसिक (४९२) छम्ह सीधुंकल, हानं मेम्ह मसीक ज्या जुइमाःगु खँय् थ्व बिनां छूगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – मेम्ह मसिक श्र मेम्हा मसिक ृस्वरक्षये । थन स्वंगः न्हासं थ्वःगु वर्ण वःगु दु । न्हापांगु वर्ण अल्पप्राण जुल, निगःगु वर्ण महाप्राण जुल, लिपांगु वर्ण अल्पप्राण जुल । उकिं दथुया म्ह महिल ।
माकस्या (४९३) माकः स्याइम्ह मनूयात धाइ । नेवाः समाजय् माकः स्याइ मखु । ख्वपदेय् बुँज्या यानाः हे म्वाइगु जूगुलिं बुँ बाली दुःख बिल कि माकः स्यायेत नं लिस्वइ मखु । थथे स्याइम्ह मनू माकःस्याः जुल । थुकिया निथाय् दुगु ताहासः ज्यलाः माकस्या जूगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – माकःस्याः – माकस्याः [आदिपदान्त दीर्घता क्षय] – माकस्या [उत्तरपदान्त दीर्घता क्षय] । माखास्या (४९४) माखा स्याइम्ह मनूयात धाइ । नेवाः समाजय् माखा स्यायेगु सामान्य ज्या खः।

अनुकरणात्मक खँग्वः
चुँइचुँइ (४९५) सः वयेक छुँ वइ । अथे हे सः वयेक पलाञ्चोके लाकां न्ह्यायेगु चलन दु । व इलय् व तःधंगु शानया खँ खः । मांबौपिंसं मस्तय्त छुं ज्याकेमाःसा लोभ क्यनेकथं चुँचुँइ सःवःगु लाकां न्याना बीगु धाइ । अथे हे लोभं कःम्ह मचाया नां चुँइचुँइ जुइ ।
तुँइतुँइ (४९६) सुं म्हमसिउम्ह मनूयात सुलासुलाः स्वइगु पह खः । आत्मविश्वासया म्होतिं थथे स्वइ । न्ह्यःने वयाः स्वइगुयात भ्वाँय्भ्वाँय् धाइ, गुगु अस्यः पह खः । सुलासुलाः स्वइगु पह हे बिनां जुल ।

ऐतिहासिक नेवाः बस्ती तिष्टुङया पूर्वय् चित्लाङ्, पश्चिमय् मेत्राङ् व पालुङ्, उत्तरय् धादिङ् व दक्षिणय् दामन लाः । पौराणिक इलय् एकापुर धाइगु तिष्टुङ् थौंकन्हय् बागमती प्रदेशया मकवानपुर जिल्लाय् थाहा नगरपालिकाया वडा नं. १, ५ व ६ दुने लाः । समुद्री सतहं १५६५ मिटर च्वय् लाःगु थ्व बस्ती चन्द्रागिरी भञ्ज्याङ, सिमभञ्ज्याङ व हुमानेभञ्ज्याङ दुनेया चीधंगु उपत्यकाकथं दु ।
किरातकालय् ‘तोस्तुङ’ धाइगु थ्व थाय्या नां लिच्छविकालय् तिष्टुङ जूगु खनेदु । छगू पुलांगु ल्वहँपतिइ ‘तोस्तुंग ग्रामीण’ धयातःगु लूगु दुसा तिष्टुङ्कोतया ने.सं. ८५९ या ल्वहँपतिइ ‘त्यस्तु’ च्वयातःगु दु । थ्व थाय्यात आःतक नं नेवाःतसें त्यस्तु हे धायेगु याः । लिच्छवि शासकपिं वसन्तदेव व अंशुवर्माया ल्वहँपतिं थ्व थाय्या ऐतिहासिकता क्यनाच्वंगु दु ।
तिष्टुङ खास यानाः नेवाः व तामाङत यक्व दुगु बस्ती खः । थनया पुलांगु व्यवस्थाकथं छगू गामय् छगू जक जातिया बसोबास दइगु खः । थनया पाल्चोक, सरस्वती बजार, लिलाखेल, पापुङ, इकुण्डोल, थहचोक, कुलगाउँ व कुन्छाल मूख्य नेवाः बस्ती खः । कुन्छालय् गोपाली जाति जक व लिलाखेल, कुलगाउँ व इकुण्डोलय् बलामी जाति जक दुसा तिष्टुङ्या मेमेगु बस्तीइ कर्माचार्य, श्रेष्ठ, जोशी, महर्जन, डंगोल, कुश्ले, खड्गी, देउला आदि जातिया बसोबास दु । अन हिन्दू व बौद्ध धर्म नालीपिं यक्व दुसा आः वयाः इसाइ व ॐ शान्ति धर्म नालीपिं नं दत । तिष्टुङयापिं सच्छिइ ख्वीम्ह मनूतय्‌सं बुँज्या याइ । थनया तरकारी व सिसाबुसा देशय् नां दं ।
तिष्टुङया दकलय् लोकंह्वाःम्ह मूल द्यः श्री बज्रवाराही देवी खः । थन महाबौ वायेगु, बनवारा पुजा, छ्वो पुजा, वा पुजा आदि ततःधंगु पुजात जुइ । तिष्टुङ्य् नेपाःया ६४ शिवलिङ्ग मध्ये स्वंगू नन्दिकेश्वर, गौखुरेश्वर व उन्मत्तेश्वर महाद्यः दु । थुपिं शिवलिङ्ग सतिदेवीया अंग पतनलिसे स्वानाच्वंगु दु ।
थनया थहचोकय् तलेजु देगः व कोतछेँ दु । कोतया प्यखें नारायणया देगः दु । तिष्टुङया उत्तरपाखेया डाँडाय् दँय्‌दसं बैशाख १ गते मेला जुइगु मनकामना देगः दु । थनया कुन्छाल, पापुङ, तिष्टुङ् व लिलाखेल आदि नेवाः बस्तीइ गणेद्यः थापना यानातःगु दु । लिलाखेलय् राधाकृष्णया देगः नं दुसा बिसं २०६७ पाखे लूगु उत्पत्तेश्वर महाद्यः नं दु । तिष्टुङ्या खुसि सिथय् पशुपति महाद्यःया देगः नं दु । थनया ओखरगाउँलय् कुम्बुझ्याम्टा साङतुङ ढ्यांग्रो गुम्बा दु ।
तिष्टुङ्यापिंसं मेमेथाय् थें फुक्कं नेवाः नखःचखः हंसां थनया मूल जात्रा धयागु स्वदँय् छक्वः स्वन्हुतक न्यायेकीगु बज्रवाराही देवीयागु खः जात्रा खः । स्वांयाः पुन्हि धुनेवंया न्हापांगु शनिबारनिसें थ्व जात्रा न्ह्याइ । थ्व जात्राय् बज्रवाराही लिसें गणेश, कुमारी, इन्द्रायणी व भैरवया नं जात्रा जुइ । तिष्टुङया नेवाःतसें झिंनिदँया प्याखं नं न्ह्याकी । थ्व प्याखनय् गणेश, कुमारी, वाराही, इन्द्रायिणी व भैरव लिसें महाद्यः, पार्वती, ब्रह्मा, बेताल, कवं व ख्याः नं दइ । अथे हे सत्तलसिंह महाराजया प्याखं नं क्यनी । थनया कुन्छाल गामय् नं अलग हे झिंनिदँया प्याखं दु । तिष्टुङया प्याखं क्वचाःगु दँय् थनया प्याखं स्यनेज्या न्ह्याइ । नेवाःतसें खिं, धाः, मादल, तबला, ताः, भुस्याः, झ्यालि थाइसा मुहालि, बाँसुरी नं पुइगु चलन दु ।

थैब यलया छगू ऐतिहासिक बस्ती खः । यल नगरया पश्चिमपाखे लाःगु थ्व नेवाः बस्तीया पूर्वपाखे गोदामचौर, दक्षिणपाखे धापाखेल व झरूवारासी, उत्तरपाखे हरिसिद्धि, दक्षिणपाखे झरूवारासी व गोदावरी लाः । मध्यकालय् थ्व थाय्यात ‘थसिव’ धाइ । शाहकालय् वयाः उगु नां अपभ्रंश यानाः ‘ठैवु’ धाल । राजेन्द्र विक्रम शाहं १८७६ वि.सं. (ने.सं. ९४०) य् तया ब्यूगु सिजःपतिइ ‘ठैवु’ धयातःगु दु । आः थैव धाल ।
थैबयात गोदावरी नगरपालिका वडा १४ य् दुथ्याकातःगु दु । श्रेष्ठ, महर्जन, नापित, कपाली, पुतुवार, खड्गी आदि थीथी थरयापिं नेवाःतय् बसोबास दुगु थ्व बस्तीया दुने तुँझो, वाकुत्वाः, ध्वाकाननि, लुसीझोल, पैननि, ब्यांगां, सोभाननि, क्वाननि, टाँगाध्वाका, लाखेत्वाः, माकःननि, कोठाननि, पुखुसि, कँडवा आदि नांया त्वाः दु । थैबया श्वेतवाराही, बुद्ध, गणेद्यः, फुलचोकी, वैष्णवी थनया नांजाःगु देगः खः ।
थ्व बस्ती दुने बाडेगां (बाडेगाउँ) नांया मेगु ऐतिहासिक बस्ती दु । थन च्वंगु मल्ल जुजुपिनि शिलापत्रय् थ्व थाय्यात वंदेगां, वंदेग्राम, वंधपुलिदेस धयातःगु दु । थुकिं यानाः थ्व थाय् मध्यकालय् व्यवस्थित जुइधुंकूगु खनेदु । नगरं पिने च्वंगु चीधंगु बस्तीयात ‘गां’ धाइ । बरेतय्सं थन बसोवास प्रारम्भ याःगु जुयाः न्हापां थ्वयात ‘बरेगां’ धाःगु धाइ । वहे नां अपभ्रंश जुयाः थौंकन्हय् बाडेगाउँ धायेगु यानाहल । थुगु थासय् तःधंगु बौद्धचैत्य दु ।
थैवय् वैष्णवी व फुलचोकीमाईया खः जात्रा न्यायेकीगु चलन दु । वैष्णवीदेवी जात्रा थिंल्लाथ्व (मार्गशुक्ल) पुन्हि कुन्हु हनी । अथे हे पूmलचोकी माईया जात्रा चिल्लाथ्व (फागुनशुक्ल) पुन्हि कुन्हु न्यायेकी ।

अमात्य
६ थरी श्रेष्ठ दुने लाःगु छगू थर अमात्य नं खः। अमात्ययात महाजुनं धाइ । प्राचीन लिच्छवीकालय् मन्त्री पदयात अमात्य धाइ । मध्यकालय् केन्द्र स्तरमा उच्चपद कालान्तरय् उच्च स्तरीय पारिवारिक थरय् रूपान्तरण जूगु खः । जुजु जयस्थिति मल्लया सामाजिक सुधारकथं थुमित महां (महान) व सैनिक ज्या यायगेु जिम्मा बियातःगु खः। जुजुया जव ल्हाः व प्रत्यक्ष सल्लाहकार कथं अमात्य स्यस्यःतय्त नालातःगु दु ।
अमात्यत लायकू चाकलिं च्वनेगु याइ । विशेष यानाः यलय् बसोबास यानाच्वंपिं अमात्यत स्वनिगलय् यँे, ख्वप व नेपाः गाःया थीथी थासय् खनेदु । थुमिसं हिन्दू धर्म माने याइ ।

आचार्य
आचार्य गार्गय् गोत्रयापिं राजोपाध्याय खः। थुपिं यलय् दु ।

उदाय्
नेवाः जाति दुनेया छगू जात उदाय् खः। वज्राचार्ययात पुरोहित माने यानाः छगू हे धर्म व छगू हे कथंया रीतिथिति हनाः थीथी कथंया लजगाः ज्वनाः जीवनयापन यानाच्वंपिं मूलतः स्वनिगःया नं येँय् आगंछेँ व दिगुद्यः दयाच्वंपिं बौद्धमार्गी समुदाय उदाय् खः । उदाय् खँग्वःया ब्युत्पत्ति ‘उपासक’ खँग्वलं जूगु खनेदु । उदाय्त बुद्धया उपासक खः। थ्वहे उपासक खँग्वः हिलाः उदाय् जूवंगु खनेदु ।
उदाय् दुने सिलाकार, स्थापित, कंसाकार, तुलाधर, ताम्राकार, सिन्दुराकार, सिख्राकार, बनिया, सेलालिक यानाः गुंगू थर दु ।

कसाः
कँय्या ज्या याइपिन्त न्हापा काश्यकार धाइ । काश्यकारं कंसाकार, कसाः जूगु खः । कसाःतय्सं मिगालय् कँय् कालाः क्वाकाः म्हासुक क्वाःगु कँय् चाकय मुगलं क्वाना कँय्या थीथी बाजं व बसजाःत दयेकी । येँय् अप्वः यानाः जनबहाद्यःया जःखः च्वनीपिं कसाःत खः ।
उदायतय्गु छगू थर कसाःत येँया केलत्वाः, थछेँ, दुछेँ, न्हुछेँ, क्वाछँे, तःखाछें व तलिबि बस्ती दु । थुमिसं दँय्दसं चकंपुन्हि कुन्हु थः पुर्खापिनिगु प्यं थइगु व सिंहसार्थबाहु नाप स्वापु दुगुलिं ऐतिहासिक दसी ने.सं. ६९० य् तेजलिपि केल जनबहाःया धर्मज्योति कंसाकारं न्यायेकूगु सम्यकया उल्लेख हे कसाःतय् इतिहासय् दकलय् पुलांगु प्रमाण खनेदु । थुपिं बौद्धमार्गीत खः । कसाःतय् पुलांगु मू गुथि कसाः तःधं गुथि खः ।

ताम्रकार (ताम्राकार)
संस्कृत भासं सिजःयात ताम्र धाइ । थथे सिजः या बसजा आदि दयेके ज्या याइपिंत तम्बः, तबः, ताम्रकार धाइ । थुमित तम्वः व तमोट नं धायेगु याः । तबःतय् पुख्र्यौली ज्या सिजःया ज्या खः । िथुमिसं नेवाः समाजयात बुसांनिसे सीबलय् तक थीथी संस्कारय् माःगु सिजःया थलबल दयेकेगु याइ । सिजः, वहः, लुँ लिसे सम्बन्धितपिं तबःतय्सं दँय्दसं पंजरांबलय् पञ्ज्रां जा बीगु तःचतं गुथि व दागिं गुथिनं स्वनातःगु दु । बौद्ध धर्म माने याइपिं तबःतय् बस्ती मरुत्वाः खः । मरु पिंगननि, तग्वः चीभाः, लुकुंफः, धइता, इलाछेँ व महाबती नं तबःतयगु बस्ती खनेदु । यलय् चक्रबहिल, तमो (तिच्छु) गल्ली, हःखाय् ख्वपय् गोल्मधि, थुच्वः व भार्वाच्वय बस्ती खनेदु ।

तुलाधर
संस्कृत खँग्वलं तुला धैगु ताल्जु (तराजु) खः । ताल्जु ज्वनाः ज्या याइपिं अर्थात् बनेज्या याइपिं तुलाधर खः । उदाय्तय्गु छगू मुख्यगु थर तुलाधरतय्सं नयेत, पुनेत माःमाःगु ज्वलंया बनेज्या यायेगु झ्वलय् ल्हासातक थ्यं । ल्हासाय् कुथि स्वनाः मूवंगु कापः तास, क्वय्ची, मासुति लिसें लुँया द्यः, ढलौटया द्यः आदि बनेज्या याइगुलिं तुलाधरत ल्हासा साहुकथं नांजाः । उदाय समाजय् अप्वः तःमिपिं तुलाधरतय्गु मू बस्ती असं जःखः खः । अथेहे दगुबहाः, जःधुछेँ, ताःसिथू, ननिबहाः, कोथुननि, चाबहाः, झथांमुगः, तू क्यब, तुछँे, चलाछँे, त्यःर, तलाछि, झ्वाःबहाः, त्यंगः, किलागः, कवाइचा, वनेमा, पसःननि, न्यत तुँछेँ गल्ली आदि खः । बौद्ध धर्म माने याइपिं तुलाधरतय्सं मोहनीया असंचालं कुन्छु बाकुननि आगंछेँनं असंपायाः पिथनी ।

बन्या (बनिया)
बनेज्यां बन्या जूगु खः । थ्वया अर्थ न्हापांनिसें बनेज्या याइपिं धयागु सीदु । बन्यायात बनिया नं धाइ । थ्व थरयापिं उदायतय्सं नेपालय् दुगु जडिबुटियात वासः कथं ज्या कयाः थ्वहे मीगु लजगाः नं याना वयाच्वंगु खः । छ्यंम्व स्याःसा पाचः, घाः जूसा पावासः व तुति मर्के जूसा बन्याः पसलय् वनाः लेप तयावयाच्वंगु दु । थथे आयुर्वेदिक वासया ज्ञान दुपिं, वासःतासःया विकास यानाः स्वास्थ्य क्षेत्रय् बन्यातय्सं तःधंगु योगदान याना वयाच्वंगु दु । पुरोहित, वज्राचार्यपाखें थीथी संस्कार पूवंकीपिं बौद्ध धर्मावलम्बी बन्यातय्गु बस्ती येँय् इतुंबहाः व बन्याचुक झोछँय् खनेदु ।

शिलाकार
संस्कृत भासं ल्वहंयात शिला धाइ । ल्वहंया ज्या याइपिं उदाय्तय्त शिलाकार धाइ । शिलाकारतय्त ल्वहंकःमि धाइ । ल्वहंकःमितयसं ल्वहंया चीभाः (चैत्य) दयेकेगु, थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति ध्वायेगु (कीगु), शिलापत्रय् आखःग्व कीगु ज्या याइ । न्हापा छँे दयेकीबलय् छेँया जग तयेत तइगु इल्वहं (थां दिकीगु ल्वहं) व द्यः न्ह्याम्हेस्यां दयेकूसां मूर्तिइ मिखा बाहां किकेत ल्वहंकःमितय्त यंकीगु चलन दु । बौद्धधर्म मानेयाइपिं शिलाकारत यँेया मखं महाद्यः ल्यूने, कुसुमवियालाछि व द्वखाधलय् आदि थासय् बस्ती यानाच्वंगु दु ।

सिख्राकार
छेँया पौज्या वा पौचीपिं उदायतय्त सिख्राकार धाइ । सिख्राकारतय् जातीय लजगाः पलिंचीगु खः । थुपिं येँय् तेबहाः व नच्छेगल्लिइ जक दु । बौद्ध धर्म माने याइपिं सिख्राकारत पाल्हाः द्यःनाप स्वापू दु । पाल्हाः द्यःया १२ दँ मेलाय् पाल्हाः द्यःयात कुरुवालं वरुण कलशय् बिज्याका हइ । द्यः सानेपाय् तयातइगु इलय् गुरुपिनिगु पूजाधुंकाः पाल्हाःद्यःयात सिख्राकारतय्सं पुज्याये धुंकाः जक मेपिंसं पुज्याये दइ । अनंनिसें द्यःयात सिख्राकारतय्सं च्वाम्वलं गायेका हइ ।

सिन्दुराकार
आगंद्यः, दिगुद्यः व विशेष तान्त्रिक पूजाय् माःगु ज्वलंत दयेकीपिं उराय् सिन्दुराकार खः । थुमिसं आगंद्यःया लुखाय् खाइगु धकिं (पर्दा), आगमय् गुह्य पूजाय् छ्यलीगु क्वखँगा (चिब्यागु गलबन्दी थें जाःगु म्हासुगु थानागा), गुह्यपूजाय् छ्यलीगु ग्वय्का (षटयोगिनी प्रतीक कथं न्याताजि ऊनया खुपुका निलाः छपु यानातःगु तःपुगु क्वखा) दयेकीपिं खः । सम्यकबलय् सम्यक द्यःपिंत थःपिनिगु चिंकथं क्वखँगा क्वखायेका वयाच्वंगु दु । बौद्धमार्गी नेवाः कथं
म्हस्यूपिं सिन्दुराकारतय् बस्ती येँया यट्खा, यट्खा दितिफुसय् व दमाइत्वालय् खः । थुमिगु जनसंख्या ल्याः म्हो जक दु ।

सेलालिक
येँय् सम्यक न्याइबलय् मरि छुइगु ज्या याना वयाच्वंपि उदाय्तय्त सेलालिक धाइ । बौद्धधर्म माने याइपिं सैलालिकत येँय् ग्वाःननि व वलाछिइ बस्ती यानाच्वंगु दु । न्हापांनिसें थुमिसं सम्यकबलय् सम्यक द्यःयात छायेत मदयेकं मगाःगु लारिलौरा (ज्वारामरि), वंगलसिहः मरि, अष्टमंगल मरि, सुवर्ण मरि (सुमरि) आदि मरि छुया सम्यकद्यःपिं व जुजुयात मरि लःल्हाइ । सम्यक न्याँगु दँय् निमन्त्रणा पूजा शुरु जूसांनिसें अन्त तक थीथी गुथि नाप जानाः वलाछि त्वाःया सेलालिकतय्सं मरि छुनाः द्यःपिंत मरिबाः बीमाःगु चलन दु ।

स्थापित
उदाय समुदाय दुने दुगु गुंगू थर मध्ये स्थापित नं छगू खः । उदाय समुदाय दुने तुलाधर धुंकाः अप्वः मिल्याः स्थापिततय्गु दु । स्थापिततय्सं न्हापांनिसें छेँ दनेबलय् माःगु सिँयागु ज्या याइगुलिं थुमित सिँकःमि न धायेगु याः । स्थापत्य कला सम्बन्धी ज्या याइपिं जूगुलिं स्थापित धाःगु खः । नेपाःया स्वनिगः दुनेया छेँ निमार्णय् आधुनिक इञ्जिनियरिङ प्रविधि दुहां मवःनीबलय् स्थापिततय्सं दरवार, छेँ, फल्चा, सतः आदि दयेकीबलय् मुख्य प्राविधिकया भूमिका म्हिता वयाच्वंगु खः । राणाकालतक नं सुयां छेँ दनेमाल धाःसा जग स्वनिबलय् कःमिनायः धकाः स्थापिततय्सं हे पूजा याइ । बौद्धमार्गी कथं म्हस्यूपिं स्थापितत येँय् थायमदु (न्हूबहाः), प्यंगःथां, मिखाद्वं, मखं, भिंद्यःत्वाः, लगमय् च्वनाच्वंगु दु । यलय् जोमबहाः, ख्वपय् क्वलाछेँ, च्वछेँ व नासमनाय् स्थापितय् बस्ती दु । स्वयम्भूया शान्तिपुरय् द्यः पुज्याइबलय् गुरुजुपिं नापं स्थापित थाकुलि छम्ह नं दुहांवनेमाः ।

कपाली
नेवाः दुनेया छगू जात कपालीयात जोगी, दर्शनधारी व कुश्ले नं धाइ । कपालीत न्हापा जोगी जुयाः छथासं मच्वँसे हिला जुइपिं जुयाः थुमिगु निश्चित थाय् मदु ।
जुजु जयस्थिति मल्लं सामाजिक नियमं चिना बिसेंलि तिनि थुपिं गृहस्थ जुल । थुमिगु घनावस्ती गनं मदुसां थुपिं विशेष यानाः स्वनिगःया नेवाः लागाय् व स्वनिगः पिनेया थीथी थासय् दु । थुमिगु परम्परागत लजगाः लं सुइगु, म्वाहालि पुइगु व द्यःपालाः च्वनेगु खः । थुपिं पाशुपत सम्प्रदाययापिं जूसां मध्यकालय् नाथ सम्प्रदाय नापं ल्वाकज्याः वंगु खः ।

कर्माचार्य
६ थरी श्रेष्ठ दुने लागू छगू थर कर्माचार्य नं खः । खय्तला थुमित ब्रम्हू नं धायेगु याः। कर्माचार्यतय्त आचाजु नं धाइ । थुपिं तान्त्रिक पूजा पद्धतिया प्रकाण्ड विद्वान लिसें जुजु व जनता फुक्कसिगु कर्म चले यायेगु जिम्मा कयातःपिं खः ।
बौद्ध वज्रयोगी (वज्राचार्य) व वैदिक पुजारी राजोपाध्यायतय्सं थें निर्णायक कर्मकाण्ड फुक्क जिम्मेवारी मकाःसां कडा पूजा न्यायेकेमाःसा कर्माचार्यतय्गु मू भूमिका दइ । थुमिसं तलेजु भवानीया सेवा यायेगु जकमखु दुइमाजु, गुह्येश्वरी, पिगंद्यः (आजु अजिमा), भगवती, तलेजु भवानीया कोत छेँय्, टंगालय् च्वंम्ह मनमानेश्वरी न्हिन्हि नित्यपूजा याइ । येँय् तलेजु भवानीयात आगंद्यः कथं पुज्याइ । म्वपताः अजिमाया द्यःपाःलाः आचाजुत स्वनिगःया येँ, यल, ख्वप, थिमि, भ्वँत, पन्ति, धौख्यः, तोखा, सक्व, किपू आदि थासय् थुपिं बसोबास यानाच्वंगु दु ।

कायस्थ
ख्वपया ६ थरी श्रेष्ठ दुने लाःगु छगू थर कायस्थ नं खः । कायस्थयात कसजु नं धाइ । मल्लकालय् कायस्थतय्सं सरकारी लेखनदासया रुपय् लायकुलिइ ज्या याइपिं लाय्कू अड्डाया हाकिम नं खः । थुमिसं सरकारया दस्तखत व मोहर (लालमोहर छाप) च्वयेगु ज्या याइ । अथेहे दुनिया दक्वसिया दानपत्र, सुक्रिविक्री पत्र, तमसुक भाषा पत्र, गैह्र व्यापारिक लिखत च्वयाः उकिया दस्तुर कायेगु याइ । वर्ण व्यवस्थाय् क्षत्री दुने लानाच्वंपिं थुमिसं हिन्दू धर्म माने याइ । थुपिं स्वनिगलय् विशेष यानाः ख्वप व थिमिइ बसोबास यानाच्वंपिं येँय्, यलय् नं खनेदु ।

कारंजित
नेवाः दुनेया छगू जात कारंजित खः । थुकिया पूर्व रूप भाः खः । थुपिं वशिष्ठ गोत्रया हिन्दु धर्मावलम्बी खः । थुमिगु बसोबास ऐतिहासिक लाय्कूया जःखः केन्द्रित खनेदु । तर थौंकन्हय् थुपिं स्वनिगः दुने पिने व देशं पिनेनं न्यना वनाच्वंगु जुल । लजगाः कथं बनेज्या, उद्योग व्यवसाय, सरकारी जागिर आदि नाला वयाच्वंगु दु ।

कौ (नकःमि)
नँयागु ज्या याइपिंत नकःमि वा कौ धाइ । थुपिं बौध्द धर्म माने याइपिं खः । तर गुभाजु मदुथाय् गामय् हिन्दु धर्म नं नाला वयाच्वंगु दु ।

खुसः (तण्डुकार)
नेवाः दुनेया छगू जात खुसः खः । वा सुया जाकि दयेकीपिंत खुसः धाइगु खः । खुसःतय् बसोबास स्वनिगः खःसां यलया कोन्ति थुमिगु मू लागा व ऐतिहासिक थाय् खः । खुसःतय् परम्परागत लजगाः जाकि दयेकेगु खः । नापं काहा बाजा पुइगु व नाय्तय् पुरोहित जुइगुयात नं थुमिगु लजगाःकथं कायेफु । खुसःत बुद्ध धर्मया अनुयायी खः । थुमिगु गोत्र काश्यप खः ।

गथु (माली, मालाकार)
नेवाः जात मध्ये माली नं छगू खः । थुमित गथु, गाथा, मालाकार, बनमाला व बनमाली नं धायेगु याः । थुमिगु मू लजगा स्वांज्या खः । थुमिसं तान्त्रिक ज्या नं याः । तान्त्रिक शक्तिया लिधंसाय् ख्वाःपाः पुयाः प्याखं ल्हुइगु थ्व जातया छगू विशेषता खः । थुमिसं पचली भैरव, बाघभैरव, भद्रकाली, नवदुर्गाया अष्टमातृका प्याखं आदि आः नं क्यना वयाच्वंगु दु ।
थुपिं बौद्ध धर्मावलम्बी खःसां हिन्दु धर्म नं माने याना वयाच्वंगु खनेदु । थुमिगु मूल बसोबास स्वनिगः दुने व भोतया थीथी थाय् खः । तर थौंकन्हय् मेमेगु जिल्लाय् नं न्यना वनाच्वंगु दु ।

छिपा (रंजितकार)
रंजितकार अर्थात छिपा नेवाः जातिया छगू जात खः । स्वनिगः व स्वनिगलं पिने भोत, पन्ति, धौख्यः, पोखरा, हेटौंडा आदि थासय् नं थुमिगु बसोबास दु । थुमिगु लजगाः जडिबुटि छ्यलाः रंग दयेकाः कापतय् छिइगु नापं सचिका व सतानी दयेकेगु, कार्चोपि भरे यायेगु, चुरि पसः तयेगु आदि खः । थौंकन्हय् थुपिं मेमेगु लजगालय् नं दु । थुमिगु धर्म तान्त्रिक वज्रयान खः।

जोशी
छ थरी श्रेष्ठ मध्ये छगू थर जोशी नं खः । ज्योतिष शास्त्र व संस्कृतिया विशेषज्ञ जोशी स्यस्यःत स्वनिगलय् यँे, यल, ख्वप, थक्वाः, किपू, तोखा, सक्व, थिमिइ प्राचीन लाय्कूया जःखः बसोवास यानाच्वंगु खनेदु । तिथिमिति, ज्योतिषशास्त्रया व्यवस्थापन निर्णय जोशीतय्सं यानावयाच्वंगु दु । जोशीत वैदिक, बौद्ध तन्त्र तिब्बती पात्र (पात्रो)या ज्ञाता खः । थुमिसं ज्योतिषशास्त्रया अध्ययन याइगु व याकीगु, जातः च्वयेगु, जातः स्वयेगु व थीथी संस्कारय् साइत स्वया बीगु नं याइ । जोशीतय्सं अप्वःसिनं हिन्दू धर्म माने याइसा गुम्ह गुम्हेसिनं शैव, वैष्णव व बौद्धधर्म माने याःगु नं खनेदु । ने.सं. ४४४ पाखे भारतया कर्णाटक वंशया जुजु हरिसिंहदेव मुस्मातय्गु आक्रमण बचे जुइत थः इष्टदेव तलेजु भवानी ज्वनाः भारदारत लिसें सिमरौनगढ जुयाः नेपाः उपत्यकाय् दुहां वःबलय् जोशीं द्यः ज्वनावःगुलिं ख्वप लाय्कू लिक्क थांछे तःगु व तलेजुया नाइके दयेकल । जोशीत स्वनिगलं पिने नेपाःगाःया थीथी थासय् बसोबास यानाच्वंगु खनेदु ।

जुजु बाज्या (राजोपाध्याय )
प्राचीनकालंनिसें स्वनिगलय् खने दुपिं राजोपाध्यायत नेवाः समाजया छगू अंग खः । वैदिक सनातन हिन्दु धर्मावलम्बी नेवाःतय्गु पुरोहित्याइँ याइपिं राजोपाध्याययात ‘देव ब्राह्मण’ ‘द्यःबाज्या’, ‘द्यः भाजु’ नं धायेगु याः । राजोपाध्याय दुने नं थीथी खलः दु । राजोपाध्यायतय् बसोबास मूलतः येँ, यल व ख्वप शहर खः । थनं हे थुमिसं गांगामय् थ्यंक जजमानी यानाच्वंगु खः । तर थौंकन्हय् थुपिं देया मेमेगु थासय् नं न्यनावंगु दु । राजोपाध्याय पुरोहित नापं मन्त्र दान व देखा बिइम्ह गुरु नं खः । थुमिसं नेवाःतय्त थःपिनिगु छेँय् हे अनौपचारिक शिक्षा नं बियावःगु खः ।

ज्यापु
नेवाः समाज दुनेया छगू तःधंगु जात ज्यापु खः । ज्यापुत स्वनिगःया भूमिपुत्र वा आदिवासी खः । थुमिगु मू थाय् स्वनिगः खः । स्वनिगः दुने थुपिं येँ, यल, ख्वप, थिमि, किपू, सक्व आदि सकभनं दु । मेमेगु जात स्वयां थुपिं स्वनिगलं पिने म्हो हे जक दु । थुमिगु परम्परागत लजगाः बुँज्या खः । तर थौंकन्हय् मेमेगु ज्याय् नं संलग्न जुयाच्वंगु दु । थुपिं बौद्ध धर्मावलम्बी खः । ज्यापु दुने नं थीथी थर व कुनां दु ।

अवाः
छेँ दनेगु अप्पा छीपिंत अवाल वा अवाः धाइ । थ्व ज्यापु दुनेया छगू थर खः ।

कुम्हा:/प्रजापति
मनूया सृष्टिकालनिसें मनूतय्त माःगु कथंया चायागु थीथी थलबल नापं कलाकृतिया सिर्जना याना वयाच्वंगुलिं चाया ज्या याइपिंत प्रजापति धाःगु धाइ । संस्कृत भासं चायागु लः तयेगु धम्पयात कुम्भ धाइसा कुम्भकारं दयेकुलिं चायागु थलयात कुम्भ धाल । कुम्भकारया अप्रभंश जुयाः कुम्हार, कुम्हाल, कुम्हाः नं कुमाः जूगु खः। कुमाःतय्सं थःपिं ब्रम्हाया वंश धकाः धायेगु नं याः । नेपालय स्वंगू थरिया कुमाःत खनेदु । न्हापांगु तराई मधेसी मूलयाःपिं कुम्भकार, कुमाल व पण्डित थरयापिं खः । मेगु पश्चिम थीथी पहाडी जिल्लाय् च्वनीपिं कुमालत खः । मेगु थरिया कुम्हारत नेवाः जातया कुम्हातय्सं थःत प्रजापति धायेगु याः । येँया कुम्हाःत ज्यापु वर्ग खयां नं ३२ गू त्वाःया लगतय् दुमथ्यापिं खलः मध्ये कुम्हाः नं खः । ३२ गू त्वाः नाप स्वापू मदुसां कुम्हाः खलकय् थःने व क्वःने थीथी पुचः थुकथं खनेदु –
थथु वा थःने पुचः
ज्याथा कुम्हा (अय्लिं मय्लिं काःवनेथाय् व पूजाज्वलं भाराछीपिं)
यल कुम्हाः÷त्यंघः कुम्हाः (भ्यगः, सलाःपाः व ततःग्वःगु भारा छीपिं)
जमः कुम्हाः (जनबहाःद्यः करुणामय गुथि नाप स्वापू दुपिं) ।
क्वथु वा क्वःने पुचः
क्वहिति कुम्हाः (मुस्या कुम्हाः, द्यः, भारा)
तः ननि कुम्हाः (धौभ्यगः भारा)
वन्दे कुम्हाः–धौभ्यगः, भारा, हाकुभारा)
थुगु कथं थःने व क्वःने यानाः निथि पुचःया कुम्हाः खलकय् नं थीथी कथंया ज्या ब्वथलातःगु खनेदु । स्वनिगलय् येँय् जक मखु यल, ख्वप, थिमि स्वनिगलं पिने भ्वँत, नाला व पन्तिइ नं कुम्हाःत दु । ऐतिहासिक व परम्परागत पेशा म्वाका तयेगुलि थिमि व ख्वपया प्रजापतितय् तःधंगु योगदान खनेदु । ने. सं. ७०९ या हाडिगां (नरः) मय् लूगु शिलापत्रय् जिकुश प्रजापतिं ल्वहं हितिनापं फल्चा तःगु खँ कियातःगु दु । अप्वः धयाथें प्रजापतितय्सं हिन्दूनापं बौद्धधर्म मिश्रित रूपं माने याना वयाच्वंगु खनेदु । नेवाः समाजय् बुसां निसें सीबलय् तकया थीथी संस्कारय् कुम्हाःतय्सं दयेकूगु थीथी कथंया चाया थलबलत छ्यला
वयाच्वंगु दु ।

तेप्याय् (व्यञ्जनकार)
व्यञ्जनकारतय्त तेप्याय्, तिप्याय्, त्यपय्, तिंपं व तिपं नं धायेगु याः । थुमित पंयागु वाण ज्वनाः जुइम्ह न्हापांम्ह किराँती जुजु यलम्बरया वंशज धायेगु याः । थुमिगु मू थाय्बाय् यलया च्यासः जूसां कुपन्द्व, कोटेश्वर, येँया ताहाचः व धमाथुलिइ बस्ती दयेका च्वनाच्वंगु दु । अथेह छम्ह मेय्या लायात थीथी कथंया सवाः वयेक दपेके सःगुलिं व्यञ्जनकार धाःगु धाइ । नेवाः समाजय् छुं नं कथंया कर्मकाण्ड, अपसं व पूजाय् मदयेक मगाःगु तिपंपलः तिपंतय्सं हे पीमाःगु परम्परा दु । थुगु तिपंपलः हाः ह्याउँगुयात येँय् यलय् पल धाइ । थुमिसं पल लिसें थीथी वाउँचा पीगु, बुँज्या यायेगु व थीथी संस्कारय् काहाबाजा पुइगु नं याः । व्यञ्जनकार समाजया सम्बन्धय ने. सं. ६० १य् जुजु जयस्थिति मल्लं दये्कूगु जातिमाला वंशावलीइ दकलय् न्हापां न्ह्यथनातःगु दु । प्रकृति पुज्याइपिं किराँत नेवाः तेप्याय्तय्सं बौद्ध धर्मावलम्बी ज्यापु धायेगु याः ।

डंगोल
ज्यापु दुनेया छगू थर डंगोल खः । बुँ दायेगु ज्या याइपिंत डंगोल धाइगु खः । बुँ दायेगु ज्या याइपिं दगूपाखें डंगोल जूगु खः ।

महर्जन
ज्यापु जाति दुनेया छगू तःधंगु थर महर्जन खः । तर ज्यापु दुने महर्जन गुबले गनं वल व थुकिया अर्थ छु धयागु सीमदुनि ।

फैपू
नेवाःतसें नालावयाच्वंगु थीथी कथंया लजगाः मध्ये फै लहिगु नं छगू लजगाःया रुपय् यानावयाच्वंगु ज्या खः । थुकियात मू लजगाः कथं यायेगु सिकं बुँज्या यायां कचा लजगाः कथं यायेगु याइ । थन लहिगु फै चिकुथासय् लहिपिं तःधिकःगु जातयापिं मखु । चिधिकः जातया लहिगु याइ । थज्याःगु जातया फै यात नेपाः फै बाय् भ्याय्चा धायेगु याइ ।
बुँइ बांलाक ज्या याये मफुनिपिं मस्तय्त फै जवाः यानाः फै जय्केगु याइ । बुँइ बल दुपिनि बलय् हे तइ । मदुपिनि छेँय् यंकेगु याइ । लँय् यंके बलय् तःधिकःपिसं नं स्वयाबी । फैचातय् घाँइ् नयाः जयाच्वनीबलय् जवाःमस्त सिमा गयेगु, न्या लायेगु व म्हितेगुली लय्तायाच्वनी । सिमागयाः तिसिमाया कचा धेनाः फैयात नकेगु याइ । थुकिं यानाः फै जवाःमस्त न्या लायेगु व सिमा गयेगुली निपुण जुइ ।
बुँइ बुयावइगु घाँय्, सितिकं वनीगु हः फैयात नकेगु याइ । इलय् ब्वलय् फैगः यचु पिचु यायेगु याइ । फैगः इयाः वःगु फोहर बुँइ साः तयेगु याइ । तँय् तःहाक जुल धायेव चायेगु याइ । यच्चुक हियाः गंक पानाः गा जनी आदि थाइबलय् तँय्गा तँय्या जनी आदि दयेकी ।
फै लहीपिसं थुफै सिकं माफै अप्वः सहीगु याइ । छगू बथानय् छम्ह बाय् निम्ह तक थुफै दइ । बयस्क जुयावल धायेव पुसाया लागि छम्ह ल्यंकाः मेम्ह मियाछ्वइ ।
नेपाः भ्याय्चिया ला छगू सवाः साःगु ला कथं कयातःगु दु । थुमिगु ला क्यातुयाः नाइसे च्वनी । यक्व झ्यातुइ मखु । बयस्क जुइ धुंकूम्ह थुफै छम्हय्सिया ला यक्व दःसा प्यधानि न्याधानि जक दै ।
गंछि दुगु प्याखंयात प्वःसः बीबलय् नेपाः भ्याय्चा बीगु याइ । अथे बीबलय् भ्यायेचित त्वःता द्यःगंपिन्त ज्वंके बियाः नं प्वःसः बीगु चलन नं याः । देपुजां दुगु बांया पलेसा नेपाः भ्याय्चा बां याइपिं नं दु ।
छु लजगाः यात उगु लजगाःया नामं लजगाः याःपिन्त म्हसीकेगु चलन दु । थ्व चलन कथं फै लहीपिन्त फैपू धयावयाच्वंगु खः । लिपा वनाः फै लमहिउसां थुमिगु खलःयात हे फैपू धायेगु यानाहल । थुकथं नेवाः समाजय् फैपू धयागु छगू उपजाति दयाच्वंगु दु ।

तिसिमा ः— छगू कथंया सिमा । न्ह्याबलें वाउँसे च्वनाच्वनी । च्वः ताःहाकः जुइ । च्वः दुछिं हाकःचा लाःगु हः दइ । बस्तुयात नकी । न्हूगु च्व वइगु बखत जुल धायेव पुलांगु हः हायावनी । हा बल्लाइ । लः सहयाये फइ । खुसिं नइथाय् खुसिसिथय् पीगु याइ ।

मेय्पू
मेय् लहिनाः जिबिका हनावयाच्वंपिन्त मेय्पू धाइ । मेय्पूतसें थुमेय् सिकं दुरुमेय् लहीगु याइ । जहान परिवार स्वयाः ज्या यायेफु ज्वलं जक लहीगु याइ । म्हो जक परिवार दुपिसं निम्ह स्वम्ह जक लही ।
मेय्यात न्हिं न्हिं म्हसिकेगु याइ । म्ह मसिकल कि थुमिगु म्ह गरम जुयाः दुरु बीगु म्हो जुइ । म्हसिकेत पुखू बाय् खुसी यंकी । अप्वः धयाथें थज्याःगु थाय् सतीथाय् मेय् लहीगु याइ । अज्याःगु थाय् मदुसा गालय् लः मुंका जूसां सिकेगु याइ । म्हछम्हं सु बाय् घाय्म्वलं बुत्तु बुकी । लखं छ्वाकाः यच्चुसे च्वंकी । बरखां सुथय् छकः व सन्ध्या इलय् छकः यानाः न्हिं निकः सिकी । चिकुलां जूसा न्हिनय् छकः सिकेगु याइ । म्हसिके यंकी बलय् घाँय् दुगु ख्यः दःसा जय्गु नं याइ ।
जजक जयाः नकां मेय्यात दाना गाइमखु । भुसा तानाः नकेगु याइ । भुसाया लागि सुया सामां हे सुयागु बन्दोबस्त यानातइ । भुसा वालेत अय्लाः कः व थ्वँ कः कयाहइ । कः बियाहःपिन्त दुरु त्वंके यंकेगु याइ ।
बरोबर मेय्गः ईगु याइ । फोहर दक्व मुनाः क्व वयेकाः साः दयेकी । मेसं मचा बुइकीबलय् थुमेय् जूसा बःचा धिकः जइव मियाछ्वइ । दुरुमेय् जूसा लहीगु याइ । न्हिं न्हिं सुथय् बहनी दुरु न्ह्याइ । मचा दुम्ह जूसा न्हापां मचायात नि छकः दुरु त्वंकेबी । दुरुकंलय् तयाः दुरु न्ह्याइ । दुरु मियाः हे मेय्पूतसें थःपिनि आय् श्रोत दयेकी ।
दुरु मित छेँय् छेँय्् वनाः नं तःवनेगु याइ पसलय् जक नं तयेगु याइ । दुरु त्वनेगुया लिसें दायेकाः खुवा दयेकेगु व धौ नं फीगु याइ । सुनां छु लजगाः यात वयात वहे लजगाःया नामं संबोधन यायेगु स्वभावं यानाः मेय् लहीपिन्त मेय्पूया नामं म्हसीकेगु जुल । मेय् लमहीधुंकूसांनं इमिगु बंशयात मेय्पू हे धयाहयेगु यात । थुकिं यानाः मेय्पूया खलःपिं आतक नं दयेगु याः ।

सापू
सापूतसें सा लहीगु याइ । सा लहिगुलिं हे थुमित सापू धाइगु खः । सा सहीपिन्त सापू धाइगु खःसा दक्वसितं सापू धाइमखु । छम्ह निम्ह सा लहिनाः ज्या दक्वं मेपिन्त याकीपिन्त सापू धाइमखु । थज्यापिसं सायात बांलाक नकेत्वंके यायेगु सिकं बजारय् त्वःता हयेगु याइ ।
सापुतय् थुलि हे सा लहीमाः धयागु दइमखु । थःपिसं ज्या यायेफु कथं लहीगु याइ । जहान यक्व दुपिसं भचा अप्वः लही म्होपिसं कम जक लही ।
सायात छेँय् जक तयाः लहीगु याइमखु । जय् यंकेगु याइ । तिनिख्यः व वथें ज्याःगु ख्यलय् सा जय्गु याइ । बुँ बाज जुयाः घाँँय् बुइकातःगु दःसा अज्याःथाय् नं जइ । बुँइ जइबलय् बालि यानातःथाय् वनी धकाः सापू पिवाः च्वनाच्वनी ।
जयाः जक सा लहिनाः सायात नसा गाइमखु । न्हिं न्हिं भुसा तानाः नकी । भुसायात सुया समां हे सुयागु ज्वरजाम यानातइ । भुसा वालेत दुरु तःवनेथाय् बाय् गनंनं म्हसिउथाय् कः दइबलय् कयाहयातइ । भुसा तायेत व वालेत मिस्तसें नं ग्वहालि याइ ।
सागः फोहर जुल धायेव सौ इयाः यचुकी । इयागु सौ सपा पायेगु याइ । गन धायेव भुतुली मि च्वाकेत व चिकुलां लुमुकेत मि ग्वकातइ । थज्याःगु ज्या अप्वः यानाः मिसापिसं याइ ।
दुरु बिउपिं सातय्के न्ंिह न्ंिहं सुथय् बहनी दुरु न्ह्यायेगु याइ । कँ थय् तयाः दुरु न्ह्याइ । कँथय् लः भचा तयायंकी । मचा दुपिं जूसा न्हापां मचायातनि दुरु त्वंकेबी । कँथय् च्वंगु लखं दुरुपीचा सिलाः लः नं उकी हेतुं तयाः दुरु न्ह्यायेगु याइ । अथे जुयाः मूदुरु त्वनेत साया मचा जुइमाः धाइ ।
गाहाकि पिन्थाय् न्हिं न्हिं सुथय् व सन्ध्या इलय् माः थाय् माः कथं दुरु तः वनेगु याइ । वालय्, लय् बाय् सहमति कथं धेवा काइ । सा दुरु मालीगु पर्ब बलय् जाकिं हिलेगु व धेवा कयाः मीगु नं याइ ।
नेवाःतय् संस्कारय् सौया थःगु हे कथं महत्व दयाच्वंगु दु । नीसी याइबलय् बँ थिलेत सियुचाय् सौ नं ल्वाकछ्याइ । पञ्चग्भे बिइत सौ छकूचा नं तइ । सीम्ह तयेत सु लाये न्ह्यः सौबँ थिलेगु याइ ।
सायाः कुन्हु सा छ्वयेत व सादान याइ बलय् सापूतसें सा हयाबीगु याइ । थुकिया बापत दस्तुर कायेगु याइ । नेवाः समाजय् पुस्तांतरण यानाः लजगाः यानावयाच्वंपिन्त लजगाः न्ह्यथनाः संबोधन यायेगु चलनं यानाः सा लहीपिन्त सापू धायेगु यानावयातःगु दु । उगु लजगाः मयाये धुंकूसां लिपाया पुस्तायात तकं वहे नामं संबोधन यायेगु चलनं याना आः नं सापू हे धायेगु यानावयाच्वंगु दु ।

कं ः— सिँग्वंलय् दथुइ म्हुयाः दयेकातःगु
थल । जँचालय् थ्वलाकार यानाः ज्वनेछिंक चु तयातइ । खुमाना फछिति न्ह्यनी । सा मेय्याके दुरु न्हयाइ बलय् थुकी तयाः न्ह्यायेगु याइ ।

सपा ः— सौ पा पा ज्यानाः गंकातःगु पा । प्याःगु सौ ग्वाराचा ग्वाराचा यानाः पःखाः बाय् अंगलय् तिकाः पा ज्याइ । गन धायेव प्वली । प्यागु दनिसा पानाः गंकी । मि च्याकेगु ज्याय् छ्यली ।

सुवाः
भोजय् सुवाःया ज्या याइपिंत व तलेजु भवानीयात जा थुइपिंत सुवाल धाइ धैगु धापू दु। थ्व नं ज्यापु दुनेया छगू थर खः।

हँय्पू
हँय् लहिगु ज्या याइपिन्त हँय्पू धाइ । थ्व ज्यायात थाकुगु ज्या कथं कयातःगु दु । हँय् जये यंकेत कुबियाः यंकेमाः । छन्हु म्हाल धकाः धायेदइ मखु । छम्हसिया मलाःसा मेम्हसिनं जूसां यायेमाः । यंके मलाःसा छेँय् हे लखय् म्हितकाः जूसां नकेगु याइ ।
हँ्य्पूतय् माखा छम्ह निम्ह नं लहिनातइ । कुकू च्वन धायेव हँय्खेँ अप्वः व खाखेँ छद्धगः निगः तयाः खासा बी । मचा थ्वल धायेव खाया मचा जक कताकाः हँय् जक अलग्ग यानाः थःपिसं बिचाः याइ । मचाचानि बलय् अथलय् लः तयाः बाय् गनं नं लः कुनाः लखय् म्हितकाः नसा नकेयु याइ । भचा ब्वलन धायेव कुबिया जय् यंकी । अथे जुयाः खायां ब्यं हँय्यां ब्यं हँय्पूया मब्यं धायेगु याइ ।
हँय्यात न्यासिकी मखु । न्यासिकलकि खेँ थ्वइगु पाः जुइ । जय् यंकेत क्वय्ली तयाः कुबिया यंकी । लिकाये तयेगु यायेत ककुइ ज्वनाः ल्ह्वनी । मचा बलय् याउँसे च्वंसां ब्वलना वःलिसे झ्यातुयावइ । न्हिं न्हिं भचा भचा अप्वः झ्यातुइ । अथे जुयाः गुलि कुबीफु उलिया ल्याखं जक लहीगु याइ ।
लः दुथाय् हँय् जय्गु याइ । पुखू, ध्वप व वाब्वय् नं जय्गु याइ । लखय् दइपिं न्या, संखूचा, हँय्चा नाः व की नकेगु याइ । चिधिकःपिं हँय् जय् यंकबिलय् नवःचा तीगु भय्दइ । ततःग्वःगु द्यां व द्वंबः दुथाय् नवःचा दयेगु याइ । थज्याःथाय् जय् मालीबलय् भचा होस यानाः जय्गु याइ । हँय्या खिं छाये यः । वाब्वय् जइबलय् खि फानातल धायेव तुकाज्या याइपिन्त छाइ । अथे जुयाः बुँथुवालं खन धायेव हँय् जय्के मबीगु याइ ।
बाहँय् लाया लागि व माहँय् खेँय्या लागि लही । खेँय् व हँय् मियाः हँय्पूतसें आय् श्रोत दयेकी । नेवाः समाजय् हँय् व हँय्खेँया अलग्ग हे पहिचान दयेगु याः । देखा दुपिसं खा व खाखेँय् मछ्यसे हँय् व हँय्खेँ छ्यली । खा व खाखेँय् यंके मजिउपिं द्यःपिनताथ् नं हँय् व हँय्खेँय् हे यंकेगु याइ ।

थकू (ठकुरी)
लिच्छवीतय्सं शासन यानाच्वंगु इलय् गुंगूगु शदीइ उत्तरी भारतं व्यापार व्यवसायया निंतिं नेपागालय् (स्वनिगः उपत्यकाय्) दुहांवःपिं वैश ठकुरीतय्सं सैनिक सेवाय् ज्या यात । उमिसं बुलुहुं क्षेत्रीयत्व गुणया विकास यानाः क्षेत्रीय हे जुल ।
बौद्ध धर्मया शान्तिवादी नीतिं प्रभावित लिच्छवीतय्त बुकाः शासनसत्ता थःगु ल्हातय् कायेत ताःलात । थुमिसं नेवाः भाय् व संस्कृतियात नालाः नेवाः समाजया छगू अभिन्न अङ्ग कथं
न्ह्यब्वल । अनंलि लिच्छवीतय्त बुँज्या यायेत बाध्य यानाः ज्यापु समुदायलय् रुपान्तरण यानाबिल । थ्वहे वंशया न्हापांम्ह जुजु राघवदेवया पालय् शंखधर साख्वाःनं
नेपाल संबत् चले याःगु खः ।
गुम्हं गुम्हं इतिहासकारतय्सं थुपिं वैश ठकुरीत नुवाकोटं नेपाःगालय् दुहांवःपिं नुवाकोटे वैश्य ठकुरी नं धाःगु दु । मध्यकालया शुरुइ हे वैश ठकुरीतय्गु शासनकाल शुरु जूगु खः । थुमित थकू जुजुनं धायेगु याः । कान्तिपुरय् (येँय्) जक १२ म्ह थकू जुजु दु । जुजु जयस्थिति मल्ल ‘वैश, सामान्त’या डोलाजी जूगु नातां जुजु जुइखंगु खः । थुमिसं स्वसः दँ राज्य याःगु खनेदु । १२ गू शदीया अन्त पाखे थुमित बुकाः न्हापांम्ह मल्ल जुजु अरिमल्ल जुजु जुल ।

दुइँ (दली)
सीकय् बुकय् थीथी संस्कार व नखःचखःबलय् बँ थिलाः नीसी यायेत मदयेकं मगाःगु सियूचा म्यु वइपिंत दुइँ धाइ । दुइँतय्त दली नं धायगु याः । थुमिसं न्हापा सियुचा लिसें जङ्गलया सि, स्वां मीगु जक मखु, ज्यापुतय् बुइँ साःतय्त पहाड दुनेया चा म्हुयाः हयेगु, ल्वहं तछ्यायेगु, दू क्वबीगु, सिपाइँ लजगाः यायेगु नं या । थुमित पुतुवा, दली, नगरकोटी धाःसां राजवाहक धायेगुलि गौरव तायेकी ।
हल्च्वया आदिवासी दुइँत इचंगु, सितापाइला पुलांगुह्येश्वरी, धमाथू, गोकर्ण, सक्वया डाँछि, भद्रवास व आलापोत भ्वँत लिसें येँ नं सतीगु गुँ च्वकाय् च्वनेगु यानाच्वंगु दु । दँय्दसं येँयाःबलय् पिदनीगु सवभक्कु प्याखं व १२ दँय छक्व पिदनीगु हल्च्च भैरव प्याखं थुमिसं ल्हुया वयाच्वंगु दु । बौद्ध धर्मावलम्बी धाःसां सीबलय्या कर्मकाण्ड जुगित पाखें याइगु अजूचायापुगु परम्परा दु ।

द्यःला
नेवाः जात मध्ये छगू द्यःला खः । स्वनिगः व स्वनिगलं पिने गन गन नेवाःत दु अन अन द्यःलात नं दु । थुमिगु ज्या द्यःपाः च्वनेगु, धकि, पिचा, लिमिचा, कलालि व खःमू थायेगु, झारफुक वैद्य ज्या यायेगु, झाक्री च्वनेगु, न्या लायेगु, बँ पुइगु, फा, हँय्, खा लहीगु आदि खः । किराँत, बौद्ध व हिन्दु धर्म माने याइपिं थुमिसं थःगु धर्म संस्कृतिकथं बाँसुरी पुइगु, कोंचाखिं थायेगु, म्ये हालेगु नं यानावयाच्वंगु दु ।

धोब्या (संगत, रजक)
धोब्या नेवाः दुनेया छगू जात खः । थुमि जात विशेषया पहिचान बिइगु जात्रा पर्व छुं मदु । बरु इमिगु वस्ती दुथाय् ल्वहंहिति संस्कृतिया विकास जूगु खनेदु। थुमिगु मू वस्ती स्वनिगःया धिमेल्वहं, लाजिम्पाट, धोबिचौर, धोबिघाट आदि थासय् दुसां थुपिं मेचीनिसें महाकालीतक न्यना वनाच्वंगु दु । धोबि दुने रजक, कनौजिया, मघैया, मसाल, रञ्जन, राजकर, कनैया, संघत आदि अनेक थर दु । काश्यप गोत्रयापिं थुपिं अप्वः हिन्दु धर्मावलम्बी खनेदु । थुमि परम्परागत लजगाः वसः हीगु खः ।

नाय् (सिंह, खड्गी ,शाही)
नाय् बाय् खड्गी जात नेवाः समुदायया सूरवीर जात खः । स्वनिगलय् थुमिगु फुक्क बस्ती देय्ध्वाखा नापनापं दु ।
थौंकन्हय् थुपिं स्वनिगः जक मखु नेपाःया थीथी जिल्लाय् बसोबास यानाच्वंगु दु ।थुपिं ब्रम्हपुत्र क्षेत्री, सूर्यबंशी व कश्यप गोत्रयापिं खः । थुमित बज्रयान बौद्धतन्त्र, शाक्त परम्परा व शैवशाक्त तन्त्र परम्परा कथं ब्वथलेफु । थुमिगु परम्परागत लजगाः पशुपालन यानाः
ला दुरुया व्यापार यायेगु खः । तर थौंकन्हय् नोकरी नापं मेमेगु लजगाः नं यानाच्वंगु दु । नेवाः समुदायया
जात्रा पर्वय् छ्यला वयाच्वंगु नायःखिं बाजं थुमिगु छगू म्हसीका खः ।

नौ (नापित)
नेवाः समाजय् सिकय् बुकय् मदयकं मगापिं नौत खः । छम्ह सामान्य मनूनिसें जुजु व ब्रम्हूया छ्यनय् ल्हा तयेदइपिं नौ खः । नौयात नापित नं धायेगु याः । विष्णु भगवानया त्यपुचां ब्रम्हालिसें पिहांवःगु जूगुलिं नाभिपाखें कालान्तरय् नापित जूगु धाइ । अथेहे नवग्रहयात साम्य यायेगु शक्ति दुपिं स्वच्छ जात जूगुलिं नापितयात नौ धाःगु खः । नौ जात न्ह्यःने मच्वंकं नेवाः समाजया छुं नं कर्मकाण्ड शुद्ध जुइमखु धाइ । सिकय् बुकय् हरेक कर्मकाण्डय् व संस्कारय् नौतय्सं सं खानाः लुसि ध्यनेवं जक उगु छेँय् पूजा यायेत जिइक शुद्ध जुइ । छेँ नीसि यायेत मदयेकं मगाःपिं नौत मूल रूपय् बौद्ध धर्मावलम्बी खः । स्वनिगलय् करुणामयया न्हवं लिपा लंपुं छायाः दशकर्म खंकेबलय् नौतय्सं द्यःयात अलः तयेकी ! स्वनिगलय् ख्वपय् एलांननिइ, यलय् दौबहालय्, किपुलिइ बाघ भैरव, थिमि व यँय् नौक्यब, वंतु, न्यत व छत्रपाटिइ, स्वनिगलं पिने पोखरा, तानसेन, टिस्टुङ्ग व पालुङ्गय् नौतय् बस्ती दु ।

पहि (पहरि)
पहाडया ज्यामछिंक कुंचाय् च्वनाच्वंपिं पहाडिं पहरी जूपिंत नेवाः भासं पिहि, पहि, पइँ व पै नं धायेगु याः । पंया दोका, दाला, धकि दयेकीपिं पैत खः । थुमिसं तिं व कुसालप्ते पैकुसा व सिन्हाज्याया कुसा नं दयेकी । पैतय्सं थःत नेवाः समाजया श्रेष्ठ जात धायेगु याः । बोन बौद्ध धर्म माने याइपिं पैतय् सी धुकाःया कर्मकाण्डय् गुरुजु तयेगु चलन दु । आम्ली अप्वः सइगु श्लेषमान्तक लागाय् खनेदु । स्वनिगलय् यलया लेले, चापागां, बडिख्यः, स्वनिगलं पिने भ्वँत, रामेछाप, काभ्रेपलाञ्चोक, सिन्धुपाल्चोक व दोलखाय् थुपिं खनेदु ।

पुं (चित्रकार)
पुण्यकारया अप्रभंश जुयाः पुं जूगु धाइ । चित्रकार पुंतय्सं यानावयाच्वंगु लजगाः कथं पुण्य कार्यय् न्ह्याबलें तयार जुयाः पूवंकीपिं जूगुलिं पुं धाःगु खः । शिल्प प्रविधिइ नांजाःपिं चित्रकार जाति न्हापांनिसें परम्परागत चित्रकलाया लजगाः ज्वना जीवन हना वयाच्वंपिं खः । पुंतय्सं नेवाः जाति जक मखु ब्रम्हूक्षेत्री, मगर, गुरुङ्ग आदि जातिया दशकर्म खंकेत माःगु पूजाज्वलं नापं कःघाइगु च्वज्याय् योगदान बियावयाच्वंगु दु । थीथी देगः, नासःद्यः, आगंद्यः, दिगुद्यः नापं मेमेपिं द्यःपिंत मिखा कंकेगु, न्हवं याये धुकाः द्यःपिंत लंपु छायेगु, स्वनिगःया थीथी द्यःप्याखंया निंतिं माःगु ख्वाःपाः दयेकाः ख्वाःपाः च्वयेगु, थीथी संस्कारय् मदयेकं मगाःगु चित्र, पौभाः आदि च्वयाः धार्मिक व सांस्कृतिक ज्याय् परापूर्वकाल निसें ग्वाहालि यानावयाच्वंगु दु । चित्रकारतय् पुरोहित गुरुजु खः । पुंत महायान वज्रयानय् दीक्षित जुयाः बौद्धधर्म धारण यानाः नेपाः देय्या संस्कृति व संस्कारयात तिबः बियावयाच्वंगु दु । पुंत स्वनिगःवासी यँे, यल, ख्वपं पिहां वनाः भ्वँत, धौख्यः, हेटौंडा, पाल्पा, नारायणघाट, चित्लाङ्ग, झापा, बर्दिया, जनकपुर, वीरगंज व विराटनगरतक न्यनावंगु दु ।

प्रधान
६ थरी श्रेष्ठत मध्ये प्रधानत नं खः। प्रधानतय्त पःमाः नं धाइ । यलय् न्याम्ह, येँय प्यम्ह, ख्वपय् न्याम्ह, थिमिइ व किपुलिइ निम्ह प्रधानतय्सं जुजु ल्ययेगु, तयेगु, लिकायेगु व जात्रा पर्वय् ध्यबा फ्यायेगु प्रावधान मल्लकाल निसें दु । राजसभा परिषद थें लिच्छवी व मल्लकालनिसें दुगु थज्याःगु परम्परा, जात्रा पर्व न्याकेबलय् प्रधान स्यस्यःतय्सं हे निर्णय बीगु परम्परा दु । प्रधानत लायकू सत्तिकच्वनेगु याइ । प्रधानतय्सं हिन्दू धर्म माने याइ । थँबहीया प्रधानतय् सिंहसार्थवाहुनाप स्वापू दुगु चकंद्यःया जात्रा दँय्दसं होलिपुन्हिया कन्हय्कुन्हु यायेमाःगुलि बौद्ध धर्म माने याइ । थनयापिं प्रधानतय्त स्वनिगलय् मान प्रधान, लाल प्रधान, प्रसाद प्रधान व नर्सिङ्ग प्रधान याना प्यंगू स्तरय् ब्वथलातःगु दु । कर्णाटक वंशया जुजु हरिसिंह देवया भारदार प्रधानत सिमरौनगढं नेपाः उपत्यकाय् दुहांवःगु खः । थुपि स्वनिगलय् येँय, यल, ख्वप, किपू, तोखा, सक्व, नेपाः गाःया थीथी थाय्लिसें नेपालंपिने भारतया दार्जिलिङ्ग व सिक्किमय् बसोबास यानाच्वंगु दु ।

बरे (शाक्य)
भगवान बुद्धया राजधानी कपिलवस्तुइ विरुढकं याःगु आक्रमणपाखें बचे जुइत लिसें ब्यापार व्यवसाय व धर्म प्रचार आदिया कारणं थीथी इलय् बाय् हिलाः शाक्यत स्वनिगलय् च्वंवःगु खनेदु । थुमिगु लजगाः विशेष यानाः लुँवहः सम्बन्धी ज्या यायेगु, धातुया द्यः दयेकेगु आदि खः ।
लजगाः व सरकारी ज्याखं यानाः स्वनिगःया शाक्यतय् बसोबास लिपा नेपाःया थीथी जिल्लाया शहरय् नं जूवन । शाक्यतय्त बरे नं धाइ । बरे खँग्वः “वन्द्य” या अपभ्रंश जुयाः वःगु खः । वन्द्यया अर्थ वन्दना यायेबहम्ह खः । भिक्षुत्व ग्रहण यानाः इपिं वन्द्य जूगु खः । थुपिं स्वनिगःया बहाःबहिलिइ च्वनेगु याइ । संघ परम्परा थुगु जातया छगू विशेषता खः ।

बलामि
नुवाकोटया महासामन्त अंशुवर्माया वंशज बर्मामीपाखें बलामि जूगु धाइ । बलामितय्त बालामि नं धायेगु याः । थुमिसं सिं पालाः मीगु ज्या याइ । बौद्धमार्गी खःसां हिन्दुधर्म माने याइपिं बलामितय्गु आदिभूमि मकवानपुरया चित्लाङ्ग खः । थुमिसं चित्लाङ्गय् पिदनीगु तान्त्रिक प्याखं हुइकाः द्यःया जात्रा नं याइ । थुपिं धादिङ्या जीतपुर, नुवाकोट ओखरपौवाया कागती गामय्, येँया फम्पि, थानकोट व टोखाय् बस्ती दु ।
फम्पिइ महालक्ष्मी द्यःया थासं पिदनीगु कान्ति प्याखं व कृष्णाष्टमीबलय् पिकाइगु जात्राय् बलामीत थीथी प्याखंम्वया रुपय् प्याखं हुइ । नुवाकोटया कागति गामय् बलामितय्सं महालक्ष्मी द्यःया जात्रा याइ ।

भँडेल
ख्वपया छथरी श्रेष्ठ दुने लाःगु छगू थर भँडेल नं खः । भन्नी, भण्डारीं भँडेल जूगु धाइ । मल्ल जुजुपिनिगु शासनकालय् लायकुलिइ थीथी कथंया भण्डारया जिम्मा काइपिं कर्मचारीतय्त भन्नी वा भँडेल (भण्डारी) धाइ । थुगु पद लिपा थरया रुपय् हिलावंगु खनेदु । थुमि जुजु, जुजुखलः व लायकू लिसे स्वापू खनेदु ।
मध्यकालीन ख्वपया जुजु जितामित्र मल्लया छगू धरःपतिइ भण्डेल दुथ्याः । भण्डेलं भँडेल जूगु खः । धौभडेलं लायकुलिइ धार्मिक व सामाजिक ज्याया निंतिं अतिकं मजिमगाःगु धौया व्यवस्था याइ । छेभडेलं सरकारी कार्यालयया निर्माण ज्या यायेगु व ताल्चा भडेलं ताःचाः दयेकेगु ज्या याःगु खनेदु ।
थुपिं ने.सं.४४४ पाखे कर्णाटक वंशया जुजु हरिसिंहदेव मुस्मांतय्गु आक्रमणं बचे जुइत तलेजु भवानी ज्वनाः सिमरौनगढं नेपाल उपत्यकाय् दुहांवःबलय् जुजुया भारदारया रुपय्नाप वःगु धाइ । थुपिं हिन्दू धर्म माने याइपिं स्वनिगलय् विशेष यानाः ख्वप व थिमिइ बसोबास यानाच्वंगु दु । थुमि चाँगुनारायण द्यःनाप नं विशेष स्वापू खनेदु ।

मधिकःमि (राजकर्णिकार)
नेवाः दुनेया छगू जात राजकर्णिकार खः । थुमिगु परम्परागत लजगाः मरि छुइगु जुयाः थुमित मरिकःमि वा हलवाइ नं धाः । थौंकन्हय् थुपिं उद्योग ब्यबसाय, सरकारी जागिर व मेमेगु लजगालय् नं दु । थुमिगु ऐतिहासिक पृष्ठभूमि बारे आःतक लूगु तथ्य ने.सं ७२५ या अभिलेख खः ।
भारतया कनौजं वःपिं धयातःपिं थुमिगु नेपालय् उद्गमस्थल यल हौगःया हस्तिनागल महाबिहार खः । लिपा थुपिं येँ, भोजपुर, धरान, बिर्तामोड, बिराटनगर, बिरगंजय् नं न्यनावन । थुपिं बौध्दमार्गी खः ।

मास्के
क्षेत्री (नेवाः क्षत्री) खँग्वः अप्रभंश जुयाः छथरी जूगु खः । ६ थरी श्रेष्ठ दुने मास्के, प्रधान, राजभण्डारी, जोशी, अमात्य व आचाजु दुथ्याः । थुमिसं ब्रम्हुतय्सं थें जनै चीगु याइ । मास्केयात माय्केँ नं धायगु याः । हिन्दू धर्म माने याइपिं मास्केत राज्यसतानाप सत्तिक च्वनाः व्यापार, उद्योग, राजनीति, प्रशासन आदि लजगाः यानाच्वंगु खनेदु । थुपिं विशेष यानाः ख्वप, थिमि, येँय्, यल आदि थासय् बसोवास यानाच्वंगु खनेदु ।

राजभण्डारी
६ थरी श्रेष्ठत मध्ये राजभण्डारी नं छगू खः । मल्लकालय् लायकुलिइ थीथी भण्डारया जिम्मेवारी काइपिं भन्ती, भंडेल (भण्डारी)या सन्तानयात राजभण्डारी धायेगु यात । जुजुया धुकतिइ मुली जुयाः ज्या याइपिं स्यस्यःत राजभण्डारी पशुपति महाद्यःया देगः व मेमेगु देगलय् नं धुकूया जिम्मा कयाः ल्याःचाः (हिसाब किताब) तइपिं
खः । थुपिं हिन्दूधर्म माने याइपिं येँया ग्वलय्, यल, ख्वप, तोखा, सक्व, किपू आदि थासय् बसोबास यानाच्वंगु दु ।

राजवंशी
ख्वपया ६ थरी श्रेष्ठ मध्ये राजवंशी नं छगू थर खः । मल्लकालय ्राजवंशीत लाय्कूया भारदारत खः । जुजु खलःया खानदान नाप इहिपा जुयाः वंशज परम्परा स्वाःवंपिंत राजवंशी धायेगु यात । जुजु खलःया सन्तान जूगुलिं राजवंशी धाःगु खनेदु । हिन्दू धर्म माने याइपिं थुपिं स्वनिगलय् यँे, यल, ख्वप व नेपाःगाःया थीथी थासय बसोबास यानाच्वंगु खनेदु । नेपाःया इतिहासय् दकलय् न्हापां ने.सं. ८८६ वैशाखय् राजवंशी धंचा भारो, वया कलाः काय, भौ, छैजः नं दिवंगत मां अबुया नामं उमामहेश्वरया मूर्ति दयेका प्रतिष्ठा यात धकाः फम्मिया उमामहेश्वर द्यःया आसनय् कियातःगु दु ।

रिमाल
कौशिक गोत्रयापिं राजोपाध्यायतसें रिमाल थर छ्यला वयाच्वंगु दु । थुपिं येँय् जक दु ।

वज्राचार्य (गुभाजु)
न्हापा वज्राचार्य शब्द गुणबोधक विशेषण खः । वज्रयान चर्या यानाच्वंम्ह आचार्य हे वज्राचार्य खः । लिपा वज्राचार्यया मचा वज्राचार्य जुइगु जुल । वज्राचार्यतय्गु मूल वासस्थान येँ, यल, ख्वपया थःथःगु बिहार व बही खः । बहाःबहिलिइ च्वनेत थाय् मगासेंलि पिने च्वं वनेगु जुल। अले थुपिं देश विदेशय् न्यनावन । पुरोहितया ज्या वज्राचार्यतय्गु परम्परागत लजगाः खः । गुलिस्यां पण्डित जुयाः बाखं कनेगु व सफू च्वयेगु नं याः । ज्योतिष, वैद्यया ज्या याइपिं नं दु ।

वैद्य
धनवन्तरी थर कालान्तरय् वैद्य थरय रूपान्तरण जूगु खः । वेद परम्पराया आधारय् वास; याइपिं स्यस्यःतय्त वैद्य धोयगु चलन दु । थुमित थुकथं ब्वथलातःगु दु– ताहायाःगु मिखा स्याइबलय् वासः याइपिं ज्यापुवैद्ययात – ताहा वैद्य, धँुयागु गःपतय् क्वँय् थाइबलय् व जीवजन्तुयात वासः याइपिं वैद्ययात– द्यः वैद्य (३) घाटय् यंकाः अन्त्य अवस्थाय् वासः याइपि वैद्ययात – घाट वैद्य (४) लायकुलिइ जुजुपिनिगु परिवारयात वासः याइपिं वैद्ययात राजवैद्य धाइ ।
थुमिसं बिरामीतय्गु नारी स्वयेगु, व्यथा स्वयाः सीका वासः यानाः लायेकेगु व थीथी वासः दयेकेगु ज्या याइ । हिन्दू धर्म माने याइपिं वैद्यतय्गु बासस्थान ग्वल पशुपतिइ खः । ग्वलय् च्वंपिं वैद्यत भ्वँत व किपुलिं वःपिं धाइ । वैद्यत स्वनिगः व नेपाःगाःया थीथी थासय् च्वनाच्वंगु खनेदु ।

साय्‌मि (मानन्धर)
मानन्धर नेपाःया आदिवासी नेवाः खः । ने.सं ३५७ यागु चाँगुनारायणया अभिलेखय् छ्यलातःगु
‘मान्धुर’ खँग्वःपाखें मानन्धर जूपिं थुमित लिपा चिकं पिकायेगु साःया ज्या लजगाःकथं ज्वँसेंलि सालमि, सारमि, साःमि, साय्‌मि धायेगु यात । स्वनिगःया थीथी जात्रापर्वय् थुमिगु भूमिका दु । खास यानाः नापतौल सम्बन्धी प्रविधि नं थुमिगु ज्या खः । स्वनिगः नापं भोत थुमिगु मू मू थाय्बाय् खः । न्हापां बुँज्या लिपा चिकं उत्पादन यायेगु ज्यायात मू लजगाः नालाः थुपिं थौंकन्हय् थीथी मेगु ज्याय् संलग्न जुयाच्वंगु दु । बहुसंख्यक मानन्धरत बौद्ध वज्रयानी जूसां बैष्णव व शैव धर्म नं नाला कयावयाच्वंगु दु ।
स्यस्यः
शेषान्त क्षेत्रं नेपालमण्डलय् दुहां वयाः बसोबास यानाः राज्यसत्तानाप सतिनाः प्रशासन, राजनीति, उद्योग, व्यापार, वैद्य ज्या आदि लजगाः याना वयाच्वंपिं जाततय्त स्यस्यः धयातःगु खः। न्हापा थुमि खुगू मूल जाति व ६८ उपजाति दुगु खः । तर लिपा लजगाः, थाय्बाय्, घटना परिस्थितिकथं अनेक उपजाति पिहां वयाः आः सच्छिं मल्याये धुंकल । धार्मिक ल्याखं थुमि नारायणशाक्त तन्त्र, शैवशाक्त तन्त्र, बौद्धशाक्त तन्त्र व विविध मतावलम्बी याना प्यंगू सम्प्रदाय दु । नेपालमण्डलय् येँ, यल, ख्वप, भोँत, धौख्यः, पन्ती, नाला, सांगा, धमाथू आदि थुमि मू वस्ती खः।

सुवेदी
सुवेदी भारद्वाज गोत्रयापिं राजोपाध्याय खः । थुपिं येँ, यल, ख्वप स्वंगुलिं शहरय् दु ।