किपू देय् येँ जिल्लाया दक्षिण–पश्चिमय् लाःगु ऐतिहासिक नगर खः । किपुलिइ जुइगु थीथी जात्रामध्ये बाघभैरव जात्रा नं छगू तःजिगु जात्रा खः । मेमेगु जात्रा तिथिकथं हनेगु याइसा बाघभैरवया जात्रा छगू धाःसा विक्रम संवत्या मिति कथं भाद्र १ गते याइ । किपूमितय् आराध्यदेव बाघभैरवयात धुम्बा आजु नं धायेगु याः । थुम्ह बाघ भैरवया म्ये मदु । जनकथन कथं किपूवासीतय् दुगु, फै आदि बस्तुत फुक्क लिक्कसं च्वंगु गुँइ ज्वःवनीगु जुयाच्वन । अन मस्तय् म्हाइपु छ्यायेत इलय्ब्यलय् अनेक कासा म्हितीगु जुयाच्वन ।
थ्वया हे झ्वलय् छन्हु चायाम्ह धुँ दयेकेगु कासा म्हितल । सकसिनं छुं नं छुं अंग दयेकाः धुँ दयेकल । मे तयेत हः माःवंगु इलय् महाद्यः अन थ्यंकःवल । उबलय् महाद्यः थः तनाच्वंम्ह काय गणेशयात लुइकाः जलविनायकया रुपय् च्वँ धकाः आज्ञा बियाः चाःहिलाः उगु गुँइ थ्यंकःवःगु जुयाच्वन ।
महाद्यःया उबलय् तसकं नये पित्यानाच्वन । छु नये धकाः स्वःबलय् अन फैचात ज्वये हयातःगु खन । तर महाद्यः ला मनइम्ह जूगुलिं फैचित नयेमछिन । उबलय् अन चायाम्ह धुँ छम्ह दयेकातःगु खन । व हे धुँया म्हय् महाद्यः दुबिनाः भैरवया रुप कयाः दक्वं फैचात नयाबिल । उखे सिमाहः माःवंपिं लिहां वयाः स्वःबलय् चायाम्ह धुं धात्थेंयाम्ह धुं थें फुँइफुइँ सासः ल्हानाच्वंगु खन । थ्व खनाः ग्यानाः बिसिउँ वंपिं मस्तय्सं थः मांअबुपिंत धुँया खँ कन । सकलें वयाः स्वःवःगु इलय् चायाम्ह धुँया म्हुतुइ हि किनाच्वंगु खन ।
थकालिम्ह छम्हेसिनं चायाम्ह धुँयात न्यनास्वःबलय् महाद्यः प्रकट जुयाः जिं बुंगाःचिया लः नं त्वनेधुन, छिमि फैचात नं नयेधुन । जि छिमि ऋणी जुल, आः छिमित छु छु माः जिं पूरा यानाबी, लिसें छिमिगु रक्षा नं यानाबी धकाः धयाः थम्हं नयागु स्वीकार यानाः म्हुतु वांखायाः क्यन । थःपिनि फैचा नयाबिउगुलिं मस्त तं चायाः आः छंत म्ये नं तयाबीमखु, थथे हे च्वनाच्वँ धकाः सराः बिल । थ्वयां लिपा महाद्यः वांखायाच्वंम्ह धुँया रुपय् भैरव कथं स्थापित जुल । धुँरुपी भैरवं ब्यूगु बचंयात किपूवासीं स्वीकार यानाः थःगु देय्या आराध्यदेवकथं स्वनाः दँय्दसं भाद्र १ गते जात्रा यानावयाच्वंगु दु । थुगु जात्राबलय् पुजारी, गुभाजु व बाजागाजा सकतां तयाः चिधंगुु खतय् तयाः जात्रा याइ । थुबलय् स्थानीयवासी सकलें पुजा, सुकुन्दा ज्वनाः द्यःखः नापं देय् चाःहिली । बहनी बाघभैरव देगलय् मत च्याकाः ३६५ चाः चाःहुलेगु याइ ।

महाद्यः व पार्वतीया तःधिकःम्ह काय कार्तिकेयया मेगु नां कुमार खः । चन्द्रमासया तिथि कथं तछलाथ्व षष्ठीकुन्हु सिथिनखः हनिगु नेवाःतय् परम्परा खः । थ्व हे सिथिनखःया झ्वलय् कुमारया धलिं लुइगु (न्हवं)या लिसें पुजा यायेगु चलन दु । येँया न्हूघलय् कुमारया द्यःछेँ दु । थ्व सिथिद्यः सिँयाम्ह खः । द्यःछेँया न्ह्यःने च्वंगु कुमारमण्डपय् तछलाथ्व तृतीयाकुन्हु बहनी थसिया नेमकुल व पाःलाःपिं (श्रेष्ठ थरयापिं) पाखें पुजा यानाः धलिं लुइगु (न्हवं) ज्या क्वचायेकी । चौथीकुन्हु नेमकुलपाखें लंपुं छायेगु ज्या सिथिनखःया बहनी तक क्वचायेकी । व हे बहनी द्यःछेँया क्वय्च्वंगु देवफल्चाय् आचाजु व राजोपाध्यायं होमया लिसें आठ कर्मया ज्या क्वचायेकाः द्यःयात वसः व तिसां तीकाः पुजा याइ । कन्हय्कुन्हु सुथय् सकल नेवाःतसें कुमार द्यःयात सिथिद्यः कथं माय्, मू, कःसूया वःया लिसें चतांमरि तयाः पुजा याइ । थःपिनि नं वः तयाः भ्वय् नइ । न्हापान्हापा सप्तमिकुन्हु फल्चाय् तयेधुंकाः खतय् ज्यापु समुदायया छम्ह मनू च्वनाःलि खःयात ल्ह्वनाः अट्कोनारायणय् यंकीगु खः । अन बलम्बुयापिंसं बाजं थानाः पुजा बीधुंकाः न्हूघः, लगं, ब्रम्हत्वाः, ह्यूमत, कोहिति, भिंद्यःत्वाः, मरु, देशय्मरुझ्याः, त्यंगः, वास्याःद्यः, असं, जनबहाः, वंघः जुयाः हनुमानध्वाखाय् थ्यंकाः तलेजुया पुजा फयाः हानं अट्कोनारायण जुयाः न्हूघःया द्यःछेँय् थ्यंकाः जात्रा क्वचायेकीगु खः । आः पुजाय् सहभागि जुइपिं व खः क्वबीपिं मदयाः द्यःछेँया क्वसं खतय् द्यः ब्वयाः जात्रा समापन यानाच्वंगु दु । नेवाःतय् देपुजाया तिथिमिति ल्वःमंपिंसं थुगु हे दिनयात देपुजाया दिन नालाः देपुजा हनेगु नं यानाच्वंगु दु । दच्छिया दुने मदुपिं छेँजःया लुमंतिइ सद्गतिया कामना यासें १०८ प्वाः देवा च्याकेगुया लिसें मुद्दा मामिलाय् फैसला मजुया च्वंसा, परदेश वनाच्वंपि सुंनाप स्वापू मदयाच्वंसा व ल्वचं फायेकेत नं थ्व सिथिद्यःयात ताःहाकःगु इताः च्याकाः पुजा यायेगु चलन अझं दनि ।

गोकर्ण बस्ती धार्मिक दृष्टिकोणं तसकं नां जाःगु थाय् खः । थ्व थासय् च्वंम्ह गोकर्णेश्वर महाद्यःया कारणं थाय्या धार्मिक महत्व दु । गोकर्ण बस्ती खुसि सिथय विकास जूगु लागा खः । थ्व खुसियात बागमती, चन्द्रमती व सूर्यमती स्वंगू खुसिया त्रिवेणी सङ्गम खः । थ्वयात पुण्यतीर्थ नं धाः । येँया शंखधर उद्यानं ८ किलोमिटर पूर्वय् लाःगु थ्व लागा थौंकन्हय् गोकर्णेश्वर नगरपालिका दुने लाः । थ्व लागाय् लिच्छवि जुजु अंशुवर्माया अभिलेख लुया वःगु दु । उबले थ्व थाय्यात ग्राम (गां) धयातःगु दु । पूर्वमध्यकालय् थ्वयात छगू क्वाथया रूपय्
छ्यलातःगु सीदु । लिपा नगरया रूपय् विकास जुल । थ्वयां दक्षिणय् नयाँपाटी, पश्चिमय् जोरपाटी व कपन अले उत्तरय् बालुवा व पूर्वय् डाँछी व मूलपानी बस्ती दु ।
थनया नांजाःगु धार्मिक सम्पदा गोकर्णेश्वर महाद्यः खः । थुम्ह महाद्यः पलिस्था जूगुबारे निगू धापू न्यनेदु । छगू धापू कथं सतीदेवीया च्वय्या म्हुतुसि कुतुंवंथाय् उत्पत्ति जूम्ह महाद्यः जुयाः थ्वयात गोकर्णेश्वर धाःगु खः ।
मेगु धापू ब्रह्मा, बिष्णु व इन्द्र स्वम्ह छकलं महाद्यः नापलायेत कैलाशय् वंगु इलय अन महाद्यः व पार्वती निम्हं मदुगु जुयाः उखेथुखे माःवंबलय् पशुपति गौरीघाटय् पार्वती तपस्या यानाच्वंगु खन । पार्वतीयात बिन्ती यानाः महाद्यः गन वनाच्वन धकाः न्यंबलय् पार्वतीं महाद्यः ला तेन्हुसा (मृग) या रुप कयाः श्लेष्मान्तक वनय् चाःहिलाच्वंगु दु धयादिल । वयांलि ब्रह्मा, बिष्णु र इन्द्र स्वम्हं श्लेष्मान्तक वनय् (पशुपतिनिसें गोकर्णतक आम्लि मा दुगु थाय्) वंबलय् तेन्हुसायातय् बथानय् मेपिं स्वयां बिस्कं तःधिकःम्ह छम्ह तेन्हुसा खन । महाद्यः रूपी तेन्हुसा थ्वहे जुइमाः धकाः ब्रह्मा, विष्णु व इन्द्र स्वम्हं न्ह्यःने वनाः आराधना यात । थ्व खनाः तेन्हुसा बिस्युं वनेत्यंबलय् स्वम्हं देवगणं वयागु न्यकू ज्वनाः साला काल । न्यकूया दकलय् च्वय् इन्द्रया ल्हाः, दथुइ ब्रम्हा व दकलय् क्वय् बिष्णुया ल्हाः लानाच्वन । वहे इलय् न्यकू स्वकू टुक्रा जुयाः स्वम्हेसिया ल्हातय् स्वकू कुचा लाः वन । तेन्हुसा धाःसा अलप जुल । ब्रह्मा, बिष्णु व इन्द्र स्वम्हं ग्यानाः थम्हं तःधंगु अपराध याये लात धकाः ग्यात । वहे इलय् महाद्यवं आकाशवाणीं न्ववाना हसें धयाहल, ‘छिपिं छतिं ग्यायेम्वाः । बरु इन्द्रया ल्हातिइ च्वंगु न्यकूया टुक्रा स्वर्गय्, बिष्णुया ल्हातिइ च्वंगु बैकण्ठलोकय् व ब्रह्माया ल्हातिइ च्वंगु मत्र्यमण्डल वनाः गोकर्ण धाःगु थासय् पलिस्था याना ब्यु ।’ महाद्यःया आज्ञाकथं ब्रह्मां थःगु ल्हातिइ च्वंगु न्यकूया टुक्रा गुंलागा (भाद्रकृष्ण) चतुर्दशीया सब्बु चान्हय् गोकर्णय् पलिस्था याःगु धाइ । थ्व निगुलिं बाखं स्वस्थानीइ च्वयातःगु दु।
अथे हे मेगु छगू धापू कथं पाञ्चाल देय्या जुजु बृषकर्णया काय गोकर्णं थः व थः अबुया मुक्ति जुइमा धकाः थःगु नामं गोकर्णेश्वर महाद्यः पलिस्था याःगु खः । थुकिया धार्मिक महत्वयात मनन् यासें थ्व थाय्यात ‘उत्तरगया’ नं धाः । नेपाःया हिन्दूतय् भारतया गयाय् वनाः थः मदयेधुंकूपिं मांबौया नामं श्राद्ध यायेगु चलन दु । अन श्राद्ध याना वःपिं मनूतय्सं येँया गोकर्णय् वनाः नं श्राद्ध मयासें मगाः धइगु मान्यता दु । थुगु धापूकथं गोकर्णया स्वापू बृषकर्णया काय गोकर्णनाप दु धइगु क्यं ।
लिच्छविकालय् थ्व थाय्यात गोकर्ण धयातःगु खने मदु । थन लुया वःगु अंशुवर्माया संवत् ५३६ या अभिलेखय् थ्व थाय्यात न्ह्यथँसें ‘… टु ग्राम’ च्वयातःगु दु । ‘… टु’ स्वयां न्ह्यःनेया आखः ज्यला वनेधुंकूगु जुयाः जुया ब्वने मफु । देवमाला वंशावलीइ किराती जुजुपिनिगु दरवार थ्वहे थासय् जुइफु धकाः अनुमान यानातःगु दु । थथे खःसा किरातकालीन बस्तीतयगु नां गैरसंस्कृत भासं वयाच्वं थें थ्व थाय्या नां नं अथेहे यानाः उल्लेख जुइमाःगु खः । तर अथे जूगु खने मदु ।
मेगु खँ, दक्षिण भारतया कर्णाटकस्थित मैंगलर धाःगु थासय् नं गोकर्ण नांया बस्ती दु । अन महाबलेश्वर नांया पुलांगु महाद्यःया देगः दु । थ्व महाद्यः पलिस्थाया बाखं नं च्वय् न्ह्यथनागु बाखंनाप ज्वः लाः । उगु बाखंकथं स्वकू टुक्रा जूगु तेन्हुसाया न्यकू मध्ये बिष्णुया ल्हातिइ लाःगु टुक्रा गोकर्णय्, ब्रह्माया ल्हातिइ च्वंगु टुक्रा श्रृंगेश्वरय् व इन्द्रया ल्हातिइ च्वंगु टुक्रा स्वर्गय् पलिस्था याःगु खः । थुकी नेपाःया गोकर्णय् भारतया कर्णाटक मैंगलरय् च्वंगु गोकर्णपाखें प्रभावित जुयाः न्यकू पलिस्था याःगु खनेदु ।
थ्व थाय्यात गोकर्ण धायेगु चलन मध्यकालय् जक विकास जूगु खनेदु । प्राचीनकालंनिसें छ्यला वयाच्वंगु थीथी थाय्या नांयात मध्यकालय् हीकाः संस्कृत भासं तयेगु ज्या यात । गोकर्ण नं संस्कृत भासं वःगु नां खः । थुकिया अर्थ साया न्हिप्यं धाःगु खः । जुजु जयस्थिति मल्लं गोकर्ण द्यःयाथाय् न्हिंन्हिं पुजा व उत्सव न्ह्याकेगु व्यवस्था याना बिल । उत्तरमध्यकालय् वयाः राजनैतिक दृष्टिकोणं थ्व थाय् येँ राज्य दुने लाःगु
खनेदु । थन दुगु धार्मिक सम्पदा मध्ये गोकर्णेश्वर महाद्यः व थुकिया देगःत यक्व नांजाः । दँय्दसं गुंलागा (भाद्रकृष्ण) आमै कुन्हु बौ मदयेधुंकूपिं थन वयाः बौया नामं श्राद्ध याइ । थ्व बाहेक थन गुप्तीगणेद्यः, भगवती, भिंद्यः, गणेद्यः, भगवती, तलेजु, वनदेवी, भैलद्यः, कृष्ण, इन्द्रायणीदेवी, अर्धनारेश्वर द्यःया देगःत दु । नापं बौद्धस्तुप, कान्तिभैरव (उत्तरवाहिनी) व देवीस्थान नं दु । दँय्दसं चौलागा (वैशाखकृष्ण) आमै कुन्हु कान्तिभैरवया खः जात्रा याइ ।

मकवानपुर जिल्लाया थाहा नगरपालिका दुने लाःगु छगू पुलांगु ऐतिहासिक नेवाः वस्ती खः – चित्लाङ । नेपालभाषां चिलं–चिलिम धाधां चित्लाङ जूवंगु खनेदु । चित्लाङया क्षेत्रफल ३२.६ वर्गकिमी दु । थ्व थाय् येँया लाय्कुलिं ५.१ किमी पश्चिम–दक्षिणपाखे लाः । चित्लाङया पूर्वय् फाखेल, दक्षिणय् मार्खु, पश्चिमय् बज्रवाराही, उत्तरय् थानकोट व नौबिसे खानीखोला लाः । थ्व थाय् न्हापा भारतं नेपाः वयेगु नांजाःगु व्यापार मार्ग खः । भारतया सम्राट अशोक ई.पू. २७३ स थ्वहे लँ जुयाः नेपाः वःगु व थन लँय् अशोक चैत्य अर्थात् चीभाःद्यः दयेकूगु धापू दु । अथेहे चीनया बौद्ध यात्री हुएन साङ थ्वहे लँपु जुयाः नेपाः वःगु व पृथ्वीनारायण शाहं नं तःक्वः थ्व लँपु छ्यःगु खँ न्ह्यथनातःगु दु । अथेहे अंशुवर्मां अनया गोपालीतय्त सा म्येय् लहिनाः नयेत जग्गा ब्यूगु खँ नं शिलालेखय् न्ह्यथनातःगु दु ।
थन थीथी थासय् प्यं पुखू, लाखे–लसिं पुखू, चुनि पुखू आदि दु । थन प्राचीनकालिन श्री कालीदेवी, त्रिलिङ्गेश्वर महाद्यः, भिंद्यः, तलेजु देगः, कोटछेँ, गणेद्यः, नासःद्यः, भैरव, जलदेवी आदिया देगः नं दु । थनया प्राचीन गोल्भा दरबार, कोतारा गुफा आदि नांजाः ।
चित्लाङय् नेवाः लिसें तामाङ, खस व ब्राम्हणतय्गु नं वसोबास दु । थन दँय्दसं कात्ति जात्रा, तलेजु भवानी व खड्ग जात्रा, महालक्ष्मी जात्रा, महाचूनि जात्रा, त्यप जात्रा, सायाः, कृष्ण जात्रा, इन्द्रजात्रा जुइसा गुलिं स्वदँय् छक्वः जुइगु जात्रात नं दु ।

बज्रबाराही
तिष्तुङ्या मुख्य द्यः बज्रबाराही खः । तिष्तुङ्या बस्तिपिने तःधंगु चौर क्वसं बाराही खुसिसिथय्‌ मशान नापं बज्रवाराही देवीया पीठ दु । थुगु पीठ ने.सं. ८३२ पाखे जुजु विष्णु मल्लं स्थापना याःगु खः । थन बज्रबाराहीलिसें गणेश, भैरव, इन्द्रायिणी, कुमारी आदि द्यःपिं नं दु । थन शनिवार पतिकं यक्व स्थानीयबासी जक मखसे जःखः हेटौंडाजक मखु येँ, यल, ख्वपनिसें यक्व पुजा वइपिं दु । गुलिसिनं बज्रबाराही देवीयात बलिया भाकल यानाः पुजा वइपिं नं दु । थनया मू पुजारी आचाःजु खःसा ज्यापु जातिया धामीया नं थन तःधंगु मान व महत्व दु ।

उन्मत्तेश्वर महाद्यः
टिष्टुङय्‌ उन्मत्तेश्वर महाद्यःया देगः दु । थ्व लागाय्‌ लक्ष्मीनारायणया मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु । थन पाटीपौवा व धर्मशाला नं दयेकातःगु दु । स्वस्थानी व्रतकथा कथं चित्रकान्ति व सुवर्ण खुसिया संगमस्थलय्‌ सतिदेवीया जवगु पुलि कुतुंवंगु थ्व पवित्र भूमि धकाः धाइ । थन परिसरय्‌ आः ६४ शिललिंगया स्थापना यानातःगु दु ।

अशितेश्वर महाद्यःया देगः
थाहा नगरपालिका चिसापानी लागाय्‌ अमर्खु खुसि व महेश खुसिया दोभानय्‌ अशितेश्वर महाद्यः दु । थ्व थाय्‌यात अशित तीर्थ धकाः नं धाः । थ्व थाय्‌यात न्हापा सुभद्र पर्वत धाइगु खः । थ्व थासय्‌ पौराणिक कालय्‌ अशित ऋषि व कुक्कट नां दुम्ह शुद्रं महाद्यःया तपस्या यानाः मुक्त जुयावन धयागु विश्वास दु । नेपालमण्डल चाकःलिं च्वंगु ६४ शिवलिङ्ग मध्ये थ्व छगू नं खः ।

इचंगु नारायण देगः
थाहा नगरपालिकाया पुलांगु पालुङ गाविसया वडा नं. ६लय्‌ इचंगु नारायण देगः दु । थ्व देगःया दुने कलात्मक नारायणया मूर्ति दु । गुम्बज शैलीया थ्व देगः पुलांगु खनेदु । देगःया न्ह्यःने बसाहा दुगु थनया विशेषता खः ।

इन्द्रायणी व इन्द्रायणी जात्रा
पालुङया नेवाःतय्‌सं थः मू द्यःकथं इन्द्रायणीयात तःधंगु आस्था तयाः पुजा याइ । थाहा नगरपालिकाया ज्याकू क्वय्‌ न्ह्यानाच्वंगु पालुङ खुसिया फिसलय्‌ इन्द्रायणी देवीया पिथ दु । थन ल्वहंया इन्द्रायणी देवीया मू मूर्तिलिसें मेमेगु नं मूर्ति दु । नेवाः पीठया विशेषताकथं थनया पीठ सिथय्‌ नं दिवंगत जूपिंत सद्गति यायेत तःगू मसान दयेकातःगु दु ।
पालुङया इन्द्रायणी देवीया जात्रा स्वदँय्‌ छक्वः तःजिक न्यायेकी । १३म्ह द्यःया मूर्तियात पोडे त्वालं ल्हातय्‌ व खतय्‌ तयाः पितहयाः यःमरि पुन्हिकुन्हु बहनी पीठया गमय्‌ स्वनी । अले थन थकूजुजु व १६ द्वारेया विशेष पुजा वइ ।
स्वन्हुतक दक्वं द्यःपिं गमय्‌ स्वनातइबलय्‌ पालुङया दक्व नेवाःतय्‌सं म्येय्‌ दुगु आदिया बलि सहित तान्त्रिक विधिकथं पुजा याइ । बलि बिउगु म्येय्‌ दुगुया छ्यं थन याइगु होमय्‌ दुइ माः । मेगु जातियापिन्सं नं इन्द्रायणी देवीया पुजा याःवइ । स्वन्हुलिपा गणेद्यः, कुमारी, ईन्द्रायिणी व भैरवया प्यंगू खः गमं थनाहयाः बस्ति दुनेया छेँय्‌ छेँय्‌ हयाः जात्रा याइ । थुगु जात्रा न्ह्याकीपिं नेवाःत खःसां थनयापिं सकसिनं उत्तिकं श्रद्धा व आस्था तयाः थुगु जात्रायात तःजिक न्ह्याकावयाच्वंगु दु । थुगु जात्राय्‌ पालुङ जक मखसे जःखःया सकल जातियापिं मनूतय्‌सं ब्वति काइ ।

चांगु नारायण देगः
थाहा नगरपालिकाया पुलांगु पालुङ गाविसया वडा नं. ४या अंगारे धइगु थासय्‌ इचंगु नारायण देगः दु । गुम्बज शैलीया थ्व देगलय्‌ ल्वहंयागु हे गजू छुनातःगु दु ।

पाण्डुकेश्वर महाद्यः
थाहा नगरपालिका वडा नं. २ पालुङ कुछिम त्वाःया उत्तरपाखे रेविका व रेतोवती नांया निगू खुसि ह्वनाच्वंगु भद्रतीर्थ सिथय्‌ नितँजाःगु महाद्यःया देगः दु । पाण्डुकेश्वर नामं लोकंह्वाःम्ह थुम्ह महाद्यःयात थनया नेवाःत जक मखु, सकसिनं उति हे श्रद्धा तयाः पुजाआजा याः । दँय्‌दँसं गुंपुन्हि, तीज, बालाचःह्रे, सिलाचःह्रे व साउनया सोमवाःपतिकं थन यक्व भक्तजनत वइगु छगू कथंया मेला हे जुइ । पाण्डुकेश्वर देगःलिसें थन मेमेगु नं थीथी देवदेवीया मूर्ति स्वनातःगु दु । अथे हे थन न्हिथं भजनफल्चाय्‌ भजन नं याइ ।
पाण्डुकेश्वरयात नेपाःया ६४ शिवलिङ्ग मध्येय्‌ छगूकथं नालातःगु दु । यक्व न्हापा पाण्डुक नांया छम्ह ऋषिं थन वयाः ताःईतक महाद्यःया जप यायेवं शिवलिङ्गया रुपय्‌ महाद्यः प्रकट जूगु खँ हिमवत्खण्डया अध्याय १११ य्‌ न्ह्यथनातःगु दु । पाण्डुक ऋषिया तपं उत्पत्ति जूगु जुयाः थुम्ह महाद्यःयात पाण्डुकेश्वर धाःगु खः । न्हापा थनया शिवलिङ्ग खुसिं चुइकायंकाः मेगु शिवलिङ्ग स्थापना याःगु खःसा वि.सं. २०७२ बैशाखया तःभुखाचं थुगु देगः नं दुनावन । वयांलिपा नेपाल सरकार पुरातत्व विभागया ग्वाहालिं नितँ सिजःपौया बांलाःगु न्हूगु देगः दयेकूगु खः ।

भीमसेन देगः
मकवानपुरया पुलांगु भीमफेदी गढीइ भीमसेनया देगः दु । थ्व हे देगःया नामं थ्व थाय्‌या नां भीमफेदी जूगु ल्याखं थ्व देगःया थन ऐतिहासिक व धार्मिक महत्व दु । थन न्यनेदुकथं थ्व देगः थनया हे दकलय्‌ पुलांगु देगः खः । भीमफेदी नेवाःतय्‌सं गुलजार याःगु बस्ती खः, अले थ्व नेवाः व्यापारीतय्‌ तसकं हनातःम्ह द्यः खः । तग्वःसां छतँ जक जाःगु द्यः बिस्कं पहःयागु खनेदु । स्वदुवाः तोरण सहितया लुखा दुसा दथुया लुखाया जःखः धातुया सिंह दु, लुखा सिजःपातां भुनातःगु खनेदु । च्वय्‌ च्वंगु तोरण तसकं नं कलात्मक खने दु । दुने भिंद्यःया कलात्मक तोरण सहित
धातुमूर्ति स्थापना यानातःगु दु, लिक्क च्वंम्ह मेम्ह मूर्तियात द्रौपदी धकाः म्हसीका बियातःगु दु । महाभारतय्‌ वर्णन जुयाच्वंगुकथं पञ्चपाण्डव बनवास वंबलय्‌ थ्व थासय्‌ लाःगु अले थनया हेडम्बासुर नांया राक्षसनाप ल्वानाः वया केहेँ हेडम्बालिसे भीमसेनं ब्याहा याःगु थाय्‌ थ्व हे खः धाइ ।

विशंखु नारायण देगः
थाहा नगरपालिकाया पुलांगु पालुङ गाविसया वडा नं. ६ लय्‌ विशंखु नारायणया देगः दु । गुम्बज शैलीया थ्व देगलय्‌ दुने हाकुगु शिलाया नारायणया मूर्ति दु ।

हरिशंकर नारायण देगः
थाहा नगरपालिकाया पुलांगु पालुङ गाविसया वडा नं. ४ लय्‌ हरिशंकर नारायण देगः दु । प्यागोडा शैलीया थ्व देगः पुलांगु स्वरुपय्‌ दु । थन दुने शिलाया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । अथे हे दुने मेमेगु नं शिला मूर्ति तयातःगु दु ।

त्रिखण्डी महाद्यः देगः
पुलांगु भैंसे बजारं २ कि.मी. दक्षिणय्‌ राप्ती खुसि पारि भैंसे गाविसया वडा नं. १य्‌ व आः भिमफेदी गाउँपालिकाय्‌ त्रिखण्डेश्वर वा त्रिखण्डी महाद्यःया देगः दु । आः थ्व त्रिभुवन राजपथया सिथय्‌ लाः । थ्व द्यःयात त्रिवेणेश्वर महादेव धकाः नं धाइ ।
थ्व द्यः प्रधानमन्त्री जंगबहादुर राणां थन लँ दयेकाच्वंबलय्‌ थनया श्रमिकतय्‌सं लुइकूगु धाइ । नितँ दुगु उत्तर स्वःगु शिखर शैलीया देगःया निर्माण यक्व पुलांगु खनेदु । तर आः धाःसा आधुनिकढंगं पुनर्निमाण यानातःगु दु । देगः दुने हाकुगु शिलाया शिवलिङ्ग दु । परापूर्वकालंनिसें थ्व थासय्‌ द्यःपिं तकं तपस्या याःवइगु जुयाः थ्व थाय्‌या ऐतिहासिक व धार्मिक महत्व यक्व दु । थ्व देगलय्‌ उमामहेश्वरया मूर्ति व मेमेगु शिवलिङ नं स्थापना यानातःगु दु ।

थिमि ऐतिहासिक व सांस्कृतिक सम्पदां जाःगु नगर खः । ख्वप नगरं ४ किमि पश्चिम व येँनं १० किमि पूर्वय् लाःगु थ्व बस्तीइ लिच्छविकालया निगू अभिलेख लुयावःगु दु । उकी मध्ये छगू वासुदेव पुजाया निंतिं गुथिया व्यवस्था यानातःगु अभिलेख खःसा मेगु सरकारी आम्दानी दान ब्यूगु सम्बन्धी खः । थ्व अभिलेख तःम्हेसिया नां व संवत् खने मदुगुलिं लिच्छविकालया थिमियागु वास्तविक अवस्था गथे च्वं धाये मफु । थनया महाद्यःया देगलय् यक्ष मल्लया पालय् ने.सं. ५६१ स तयातःगु अभिलेखय ‘थिमी देश’ धयातःगु दु ।
थिमि देय्या नांया सवालय् ‘थिंग’ नांयागु वन फडानी यानाः दयेकूगु नगर जूगुलिं थिमि धाःगु धइगु धापू नं दु । थ्व थाय्यात ‘मध्यपुर’ नं धाः । मध्यकालया यक्व थें अभिलेखय् थ्व नां दु । प्यखेरं मेमेगु नगरया दथुइ च्वंगु नगर जूगुलिं मध्यपुर धाःगु जुइफु ।
मध्यकालीन कान्तिपुर, ललितपुर व भक्तपुर स्वंगू राज्यया दथुइ थिमि लानाच्वंगु दु । उकिं थिमियात स्वनिगःया प्यंगूगु महत्वपूर्ण सहर धायेगु याः । थ्व बस्ती न्हापांनिसें ख्वपया अधीनस्थ जुयाच्वंगु दु । थन ख्वपया उत्तरमध्यकालीन मल्ल जुजुपिनिगु यक्व अभिलेख लुयावःगु दु ।
थौंकन्हय् थ्व बस्ती मध्यपुर–थिमि नगरपालिकाया छगू लागा जुयाच्वंगु दु । सांस्कृतिक सम्पदा व परम्परागत कलाकौशलया निंतिं थुकिया थःगु हे पहिचान दु । थुकिया नापं सेरामिक, चायागु थलबल, हस्तकला व तरकारी उत्पादनया लागिं नं थिमि तसकं नांजाः । थ्व बस्तीया पूर्वय् ख्वपया निकोसेरा व सल्लाधारी, पश्चिमपाखे ‘थामाथु’ (गठ्ठाघर) व कुशलभैरव (कौशलटार), उत्तरपाखे नगदेश व दक्षिणपाखे चोपुर (दधिकोट) लाः । थिमि बस्तीयात हात्तिमाहांकाल थाय्यात केन्द्र दयेकाः बालकुमारी व चपाचो धकाः निगू लागाय् विभाजन यानातःगु दु । दक्षिणय् बालकुमारी व उत्तरय् चपाचो लाः । बस्तीया इतापाखे हनुमन्ते खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु ।
मध्यकालय् मल्ल जुजुपिनि प्रतिनिधि जुयाः थन हाकीम च्वनीगु खः । उबले जुजुया प्रतिनिधि च्वनेत थन दयेका तःगु दरवार आःतक नं दनि । थौंकन्हय् थ्वयात गंगा महारानीया दरवार धायेगु याइ । व थाय्यात थिमिया लाय्कू धाइ । थिमिइ च्वंगु ऐतिहासिक व धार्मिक सम्पदा तलेजु, बालकुमारी, विष्णुवीर, भैलद्यः, विश्वविनायक आदि खः । थनया नांजाःगु सांस्कृतिक उत्सव बिस्काः जात्रा खः । चैत्र मसान्त कुन्हु बालकुमारी देगःया न्ह्यःने छज्वः हलिंपताः घानाः यःसिं थनाः बिस्काः जात्रा न्यायेकी । वैशाखया २ गते थीथी देवदेवीया खः बालकुमारी देगःया न्ह्यःने हयाः भुयुसिन्हः जात्रा याइ । थौंकन्हय् यःसिं थनेगु परम्परा मदयेधुंकल ।

उमामहेश्वर, विष्णुनारायण, विश्वरुपनारायण व बराह द्यः
द्वाल्खा भिंद्यःया देगःया उत्तरपाखे प्यपा ल्हाः दुम्ह बराह विष्णु द्यः, च्यापा ल्हाः दुम्ह नारायण उमामहेश्वर, प्यपा ल्हाः दुम्ह विष्णु द्यः, बाराही, पूर्वपाखे निपा ल्हाः दुम्ह विष्णु द्यः, प्यपा ल्हाः दुम्ह बाराही द्यः, प्यपा ल्हाः दुम्ह विष्णु द्यः, निपा ल्हाः दुम्ह भिंद्यः व निपा ल्हाः दुम्ह बाराही द्यः दु पःखाःया अंगलय्‌ प्यपुंका तःगु दु । न्हापा थन थासय्‌ उमामहेश्वर व कालिञ्चोक भगवती जक दुगु खः । मेमेगु थाय्‌या देगः दुना वःगुलिं थुपिं मूर्तित थन तयातःगु खः ।

कालिञ्चोक भगवती
च्वय्‌ बियागु द्यःपिनि दथुइ हे कालिञ्चोक भगवतीया धकाः त्रिशूल प्वाँय्‌प्वाँय्‌ तयाः मानेयानाच्वंगु दु । कालिञ्चोक भगवतीया मूर्त आकृति धाःसा मदु । भगवतीया ज्वलंया रुपय्‌ नं वया चिचीहाकगु गदा व त्रिशूलयात हे पुजा याइगु खः । थन कालिञ्चोक भगवती धकाः स्थापना जूगु गबलय्‌ धकाः छुं अभिलेख मदु अय्‌सां परापूर्व कालंनिसें स्थापना जूगु धकाः विश्वास यानातःगु दु । मोहनिया फुलपातीकुन्हु दुगुचा बलि बीइगु चलन दु ।

कालीदेवी
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं. ४ स्थित भीमेश्वरया पूर्वउत्तर काँलर वनया सिथय्‌ नितजाःया देगः छगः दु । थ्व देगः भीमेश्वरया देगलं त्रिपुरासुन्दरी वनेगु लँपुइ लाः । देगःया न्ह्यःने लिउने खालि थाय्‌ दु । नितँजाःया देगलय्‌ च्वय्‌या तल्लाय्‌ कालीया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । प्यखेरं अप्पां दनातःगु देगःया च्वय्‌ लीया गजू तयातःगु दु । देगःया क्वसं स्वाहानेया जवंखवं हाकुगु ल्वहंया गणेश, महाद्यः व मेम्ह छम्ह द्यः स्थापना यानातःगु दु । देगःया पूर्वपाखे भजन यायेत व दर्शनार्थीतय्‌त च्वनेत फल्चा दयेकातःगु दु ।
न्हापा देगः जीर्ण जूगु अवस्थाय्‌ मूर्ति खुयायंकल । लिपा लुइकाः स्थापना यात । हानं वि.सं. २०५० सालय्‌ मूर्ति व देगः जवंखवं तयातःपिं सिंह खुयायंकल । सिंह लुल, तर मूर्ति लुइके मफुत । अले संस्थापक दुजःपिन्सं २०५७ सालय्‌ सिमेन्टया पक्की देगः दयेकल ।
स्वामी सदानन्द काली बाबाया नेतृत्वय्‌ भारतया बनारसय्‌ कालीया मूर्ति दयेकाः स्थापना यात । न्हापा थन जवंखवं ढलोटया प्यपा ल्हाः दुम्ह सिंह तयातःगु खःसां थौकन्हय्‌ व मदयेधुंकल । संस्थापक दुजःपिन्सं जिन्सी, जग्गा व पुजारीया समेत व्यवस्था यानातःगु दु । द्वाल्खावासिं तःतःधंगु नखःचखः बलय्‌ नैवेद्यः तया पुजा याइ । भीमेश्वर गुथिपाखें मोहनिबलय्‌ पुजा छ्वयाहइ । सांस्कृतिक जात्रा जुइबलय्‌ थन नं हयेगु चलन दु । अक्षय तृतीयाकुन्हु कालीया मूर्तियात बाजागाजा तयाः जात्रा याइगु चलन दु ।

कृष्णद्यः
भिंद्यः देगःया पूर्वउत्तर कुंचाय्‌ थ्यंमथ्यं डेढ फुटया कृष्णद्यःया ल्वहंया मूर्ति दु ।

गणेद्यः
द्वाल्खा, भीमेश्वर नगरपालिकाया थीथी थासय्‌ आपालं गणेद्यः दु । व मध्ये वडा नं. २ गणेश त्वाःया गणेद्यःयात प्रमुख कथं कयातःगु दु । थ्व हे द्यःया नामं त्वाःया नां छुनातःगु दु । थ्व देगः गबलय्‌ सुनां दयेकल उकिया अभिलेख मदु । गणेद्यः कथं ल्वहंयात प्रतीक कथं पुजा यानातःगु दु । देगःया छचाःखेरं पःखाः दु । न्ह्यःने लुखा तयाः जवंखवं गं तयातःगु दु । थ्व शिवलिंग आकारया ल्वहंया गजू दूगु जमिनय्‌ स्वानाच्वंगु देगः खः । द्यःया जवंखवं लीया पलेस्वां हःया स्वांमालं कुइकातःगु दु ।
न्हापा गणेद्यःया न्ह्यःने लीया न्यागू न्यागू जाकि तयेगु व नैवेद्य तयेगु पात्र दुगु खःसां आः व नं मदयेधुंकूगु दु । गणेद्यःया जवय्‌ लीया गणेद्यः छम्ह दु । वयां क्वय्‌ लीपाताय्‌ अभिलेख च्वयातःगु दु । ल्वहंया गणेद्यःया जवंखवं गं दु । व बाहेक मेमेपिं द्यःया मूर्ति दु । मू द्यःयायात घेरे यानातःगु पःखाःया जवंखवं ल्वहंया नागया छ्यं दु । गुगु न्हापा पूर्व पश्चिम स्वकातःगु खःसा लिपा जीर्णोद्धार लिपा दक्षिण स्वकाः तःगु दु । १५० दँ न्ह्यः वडा नं. २ हपिचा त्वाःया गम्भीरमान श्रेष्ठ द्वारें न्हापा ढलोटया ६ इन्चया गणेद्यः स्थापना यानाः खुफा (६ पाथी) कःनि सइगु बुँ समेत बिया न्हिथं सुथय्‌ म्वाहालि पुइकेगु बन्दोबस्त याकातःगु खः । थौंकन्हय्‌ म्वाःलि पुइगु ज्या मजुइ धुंकल । उम्ह ढलोटया गणेद्यः नं वि सं २०६६ सालय्‌ खुयायंकल । लिपा हानं लुइकल । आः धाःसा गणेद्यःया प्रतीक कथं ल्वहं जक दु । द्वाल्खाय्‌ छुं नं ततःधंगु पुजा यायेबलय्‌ न्हापां थुम्ह गणेद्यःयाथाय्‌ निं पुजा यायेमाःगु चलन दु ।

गुर्कोटया महाद्यः
क्वय्‌च्वंगु त्वाःया गुर्कोट त्वालय्‌ नं उत्तरपाखे ल्वहं हे ल्वहंया पःखालं छचाःखेरं देगः दयेकातःगु चिग्वःगु महाद्यः दु । प्यकुंलाःगु थ्व देगःया पश्चिमपाखे लुखा दु । गन रेलिंगया खापा तयातःगु दु । देगःया च्वय्‌ शिवलिंग थें च्वंक अप्पाया हे गजू छुनातःगु दु ।
देगः दुने शिवलिंग महाद्यः स्थापना यानातःगु दु । द्वाल्खाय्‌ ल्वहंयात अप्पाकथं छ्यलाः दयेकातःगु थ्व हे छगः जक देगः दु ।

चुल्काप्सी (चूडामणि)
भिंद्यःया पूर्वपाखे देगः दुने सिँयागु स्तम्भ थनातःगु दु । थुकियात द्वाल्खाली स्थानीय भासं चुल्काप्सी धाइ । चुल्काप्सीया दकलय्‌ च्वय्‌यागु ब्वय्‌ सिजःयागु महाद्यःया मूर्ति तयातःगु दु । भिंद्यःयात बलि बीबलय्‌ महाद्यःया अंश थ्व हे चुल्काप्सीइ च्वनी धइगु जनधारणा दु । देगःया ह्याउँ व तुयु कापः थ्व हे चुल्काप्सी चिनातइ । थ्व चुल्काप्सी त्वःधुल धाःसा विधिपूर्वक मेगु मतःतले बलि बी मज्यू धइगु गुथियारतय्‌गु धारणा दु ।
चुल्काप्सी न्हूगु तयेत नं सिमा ध्यनेगु व तयेगु सकतां ज्याया नितिं साइत स्वयाः तान्त्रिक विधिं पुजा व बलि बीमाःगु चलन दु ।
ने. सं. ७७४ (वि. सं. १७११) जुजु प्रताप मल्लया पालय्‌ प्रधान भिंख्वार भारो, शिवराम भारो व द्वाल्खाया पञ्च प्रधानपिं जानाः चुल्काप्सी स्थापना याःगु धइगु अभिलेख भीमेश्वर भण्डारय्‌ दु । थ्व तःक्वः मछि क्वःदले धुंकल धाःसा दकलय्‌ लिपा वि. सं. २०७० साल चैत २५ गते हाकनं न्हूगु चुल्काप्सी थंगु खः ।

जटेश्वर महाद्यः
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं ४ दुंगल त्वालय्‌ नसु वनेगु दुवातय्‌ उत्तरपाखेया अंगलय्‌ लिधंकाः दयेका तःगु देगः दु । थ्यंमथ्यं डेढ फुटया प्यकुंलाःगु ल्वहंया द्यःने महाद्यःया मूर्तियात अंगलय्‌ थी कथं थ्व मूर्ति तयातःगु दु । प्यपा ल्हाः, जटा व दारी सहितया थुगु मूर्तियात जटेश्वर महाद्यः धायेगु याइ । थुगु मूर्तियात जटेश्वर धायेगु याःसां थ्व जटेश्वर हे खः मखु धकाः यकीन याना तःगु मदु ।

जोगिनदेउ (बज्रयोगिनी)
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं. २ दुनेया पाखलातीइ भीमेश्वर वनेगु प्रवेशद्वार दु । उत्तरपाखेया लँपुसिथय्‌या चउर पिनेया तगिनय्‌ जोगिनदेउया भग्नावशेष देगः दु । उगु चउरय्‌ पश्चिमपाखे ल्वहंया स्वाहाने व दुहांवनेत ल्वहंया हे थां तयाः दयेकातःगु प्रवेशद्वार दु, गुगु भग्नावशेषया अवस्थाय्‌ दु । थुकिं अनुमान यायेफु कि न्हापा थन प्यखेरं ल्वहंया पःखाः दनाः देगः दुने तयाः दयेकातःगु खः । लँ सिथय्‌ लाःगु थुगु देगःया पूर्ण देगः मदु । दक्षिणपाखे स्वकाः दयेकातःगु थुगु देगः शिखरशैली कथं निखें ल्वहं च्वामुकाः देगःया रुप
बियातःगु दु । ल्वहंया प्यंगू मूर्ति दु । गुकी बाराही रुपया व मेमेगु स्वंगू सामान्य मूर्ति दु । व हे मूर्तियात जोगिनदेउ धायेगु याइ ।
स्थानीयभाषाय्‌ बज्रयोगिनीयात हे जोगिनदेउ धाइ । बेतालय्‌ दनाच्वंम्ह अग्निपात्र व खड्ग ल्हातय्‌ ज्वनातःम्ह बाकू दलाच्वंम्ह महाकालया मूर्ति दु । जोगिनदेउया स्थापना गबलय्‌, सुनां दयेकल उकिया आधिकारिक प्रमाण मदु । नित्यपुजाया नं व्यवस्था मदु । मनूतय्‌त गबलें जोगिनदेउ नं पुनाहल धाइगु बखतय्‌ थन पुजा याः वनेगु या । मू मू नखःचखःबलय्‌ नैवेद्यः तयाः स्थानीयत पुजा वनेगु यानाच्वंगु दुसा मोहनिबलय्‌ भीमेश्वर गुथिपाखें पुजा वनेगु चलन दु । वि.सं २०७० सालपाखे समाजसेवी शान्तकृष्ण श्रेष्ठया पहलय्‌ उत्तरपाखे पःखाः दयेकूगु खः । जोगिनदेउया क्वसं हे लँसिथय्‌ ल्वहं हे ल्वहंतं दयेकातःगु बौद्ध स्तुप छगः नं दु, गुकी बुद्धया मूर्ति मदु ।

त्रिपुरासुन्दरी
स्वंगू लोकया अधिपति त्रिपुरासुन्दरी देवी (भगवती) या देगः द्वाल्खा भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं. ४ य्‌ लाः । थ्व देगः द्वाल्खा भिंद्यःया पूर्वपाखे २०० मीटरया दूरी दु । थ्व द्वाल्खा बजाःया पूर्वपाखेया जंगललिक्क लाःगु देगः खः । थ्व देगःयात प्यखेरं ल्वहंया पःखालं घेरेयानातःगु दु । स्वतँजाःया देगलय्‌ थहां वनेत ल्वहंया स्वाहाने निखें थहां वनेजिइक दयेकातःगु दु । मूलुखा पश्चिम पाखे स्वयाच्वंगु दु ।
दकलय्‌ न्हापांगु छेलि जुल । अनं मातं तल्लाय्‌ वनेत सिँयागु स्वाहाने दु । मातं तल्लाय्‌ हे श्री त्रिपुरासुन्दरी दु । मू द्यःया लुखाय्‌ तोरण तयातःगु दु । उगु तोरणय्‌ गणेश, कुमार, भैरव व दथुइ भगवतीया मूर्ति तयातःगु दु । अन दुने हे मू त्रिपुरासुन्दरी दु । लुखाय्‌ तासया धकिं तयातःगु दु । जवय्‌पाखे त्रिपुरासुन्दरीया प्रतिमूर्ति लीया मूर्ति दु । मातं तल्लाया हे दक्षिणपाखे हे त्रिपुरासुन्दरी भगवतीया काय बटुक भैरव दु ।

दुंगल त्वाःया विष्णुनारायण
त्रिपुरासुन्दरीं क्वय्‌ दुंगल त्वालय्‌ पश्चिम स्वःगु विष्णुनारायणया देगः दु । देगः दुने स्वंगू मूर्तित दु । उकी मध्ये निम्ह गरुडनारायण खःसा छम्ह च्यापा ल्हाः दुम्ह नारायणया ल्वहंया मूर्ति दु । थुपिं स्वंगुलिं मूर्ति हाकूगु ल्वहंया मूर्ति खः । थ्व मूर्ति व देगः गबलय्‌, सुनां स्थापना याःगु धइगु छुं प्रमाण मदु । थ्व देगःया पुजा व मर्मत संभार लिस्टोलया स्व. लालकाजी श्रेष्ठ व स्व. प्रेमबहादुर श्रेष्ठं यानाच्वंगु खःसा थौंकन्हय्‌ वय्‌कःपिं मदये धुंकाः थुकिया जिम्मा कयाच्वंपिं सुं मदु ।

कोर्छे त्वाःया नारांद्यः
क्वय्‌या त्वाःया मू लँपुं कोर्छे त्वाः व गुरकोट त्वाःया दथुुइ अप्पां दनातःगु चिग्वःगु देगः दु । देगःया च्वय्‌ लीया गजू दु ।
देगः दुने ल्वहंया प्यपा ल्हाः दुम्ह नारायणया मूर्ति दु । थुगु देगःया स्थापना याःम्ह व तिथिमिति छुं लुइकेफयाच्वंगु मदु ।

श्यामसुन्दर त्वाःया नारांद्यः
क्वय्‌ त्वाःया रानीपुखूया पश्चिमपाखे मूलँपुया उत्तरपाखे अप्पां दनाः बांलाक सिँयागु कलात्मक झ्याः समेत दुगु देगः दु । देगःया च्वय्‌ लीया गजू दु । थ्व देगःया छचाःखेरं थीथी द्यःपिनिगु कलात्मक मूर्ति कियाः त्वानाःसिँ तयातःगु दु । देगः दुने ल्वहंया थ्यंमथ्यं ३ फिटया नारायणया मूर्ति दु ।

थ्व देगः दुने विष्णु द्यःया नापं गोपिनारायणया मूर्ति व लीया गरुडया मूर्ति दु । अन दुगु मूर्ति मध्ये छगू मूर्तिया तुतिइ व जँधुलिइ संस्कृत व नेपालभाषां च्वयातःगु दु, गुकी हर्षराज भारो, मां पदूमयी व उजितसहित थ्व सालिक दय्‌कूगु, ने सं ६४४–वि सं १५८१)जेष्ठ शुक्ल पञ्चमी । दयेकूम्ह ठाकुरया तिरिमय्‌जु रुपलक्ष्मी धकाः च्वयातःगु दु । थ्व हे देगःया नामं थ्व थाय्‌यात श्यामसुन्दर त्वाः धयाच्वंगु दु ।

राइतीया नारांद्यः
श्यामसुन्दर देगःया भचा च्वय्‌ पश्चिमपाखे राइती (स्वह्राः हिति) दु, उकिया हे न्ह्यःने देगः छगः दु । उगु देगःयात नारायणदेउ धाइ । देगः दुने हाकुगु ल्वहंया थ्यंमथ्यं ३ फिट तःधिकम्ह प्यपा ल्हातं गदा, शंख, चक्र व पलेस्वां ज्वनातःम्ह नारायण दु । अथे हे मेपिं चिधिकःपिं नारायणया मूर्तिया लिसें कलात्मक उमामहेश्वरया मूर्ति दु । तःधिकम्ह नारायण
ने.सं. ६४४ (वि.सं १५८०) द्वाल्खाया जुजु उजितदेवं स्थापना याःगु अभिलेख दु ।

नाट्येश्वर
भीमेश्वर नगरपालिकाया वडा नं ४ दुंगल त्वाःया दथुइलाक लँपुसिथय्‌ दक्षिण मोहडाय्‌ नाट्येश्वरया द्यःछेँ दु । थ्व द्यःछेँ छतँजा जक दु । छचाःखेरं अप्पां दनातःगु व च्वय्‌ जस्ता तयातःगु दु । महाद्यःया अनेक रुप मध्ये नाट्येश्वर नं छगू खः । म्ये हालेगु व प्याखं हुलेगु ज्याय्‌ बांलाक नासलं लीमा धकाः नाट्येश्वरया पुजा याइगु खः । नाट्येश्वरया थ्व हे रुप धकाः दइमखु । थन नं ल्वहंयात नाट्येश्वर द्यः भाःपाः थापना यानातःगु दु । अथे हे हे द्वाल्खाय्‌ दुपिं अनेक गणेद्यः स्वयां पाःम्ह च्यापा ल्हाः दुम्ह नागं कुइका च्वंम्ह गणेद्यः पश्चिम कुंचाय्‌ तयातःगु दु । नाट्येश्वर द्यःछेँया न्ह्यःने लँसिथय्‌ प्यकुंलाःगु दबू छगू नं दु ।
छुं नं कथंया गायन व नृत्यया अभ्यास थन हे दबुलिइ च्वनाः याइगु खः । थुकिया छुं गुथि वा पुजा याइपिं व्यवस्था यानातःगु मदु । गायन व नृत्य सुं न्हूम्हेसित वा जात्राबलय्‌ छुं प्याखं क्यनेमाःसा थन नाट्येश्वरयात निं न्हापां पुजा याइ । अथे हे गुंलाबलय्‌ पिहांवइगु टाकटुके (राधाकृष्ण नाच) प्याखं हुलेत वइपिं न्हूगु जोडीं नं किसली तयाः न्हापां थन निं पुजा यायेमाःगु चलन दु । मोहनिया लिसें माघं व सिथिनखःबलय्‌ थन स्थानीयबासीं पुजा यायेगु याइ । थ्व नासःद्यःयाथाय्‌ मिसात वने मज्यू धाइ ।

नारायणदेउ (नारायणघाट)
द्वाल्खा शहरया पश्चिमपाखे जिलु वनेगु लँपुइ थ्यंमथ्यं छगू फिट ताःहाकःगु हाकुगु ल्वहंया सत्यनारायणया मूर्ति दु । नारायणद्यःया नामं हे थ्व थाय्‌यात नारायणदेउ धाःगु खः । थ्व हे द्यःया देगःया न्ह्यःने पूर्वपाखे ल्वहंया स्वह्राः हिति दु । देगः व हितिया भचा क्वय्‌ पाखाय्‌ स्थानीयतय्‌सं स्वंगू पक्की घाट व फल्चा वि.सं. २०४६ सालय्‌ दयेकूगु खः । थुगु घाटय्‌ मनूतय्‌गु दाहसंस्कार, तीर्थ, श्राद्ध व पिण्डदान यायेगु चलन दु । अथे हे कर्म मखंकूपिं मस्त व आर्थिक स्थिति बांमलाःपिनि मृत्यु जुल धाःसा घाट लिक्कसं च्वंगु करन्डी चउरय्‌ गाःखनाः ल्हाकीगु चलन दु । न्हापा थन घाट मदुगु इलय्‌ द्वाल्खा व चरिकोटवासीतय्‌सं तामाकोशी वनाः दाहसंस्कार यायेगु यानाच्वंगु खः ।

पशुपति महाद्यः
भिंद्यः देगःया पूर्वदक्षिण कुंचाय्‌ थ्यंमथ्यं छगूत्या फिट तःधिकःम्ह पञ्चमुखी महाद्यःया मूर्ति दु । मूर्तिया पश्चिमपाखे स्वकाः बसाहा तयातःगु दु । थ्व न्हापांनिसें दुगु मखु । कलंकी, येँया छम्ह युवा सन्यासी सिंहवनस्थित वनदेवी देगःया न्ह्यःने भिखाचा दयेकाः च्वनाच्वंगु बखतय्‌ डोक्छे निवासी स्व. देवनारायण श्रेष्ठया काय्‌िपन्सं स्थापना यानाब्यूगु खः । लिपा सन्यासी उगु थाय्‌ त्वःताः वनेधुंकाः संस्थापकतय्‌सं हे २०६५ साल फागुनय्‌ थन स्थापना यानाब्यूगु खः ।
न्हापा थन थासय्‌ कृष्णया मूर्ति दुगुयात लिपा उत्तरपूर्वय्‌ तयाबिल । अनंलिपा दक्षिणपाखे पूर्वनिसें पश्चिम कुंचाय्‌ ल्वहंया थां दयेकाः गं तयातःगु दु । दथुइ दक्षिणपाखे वनेगु ध्वाखा दु ।

पशुपति महाद्यः
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं ४ य्‌ पिंगल त्वाः दु । वडा नं. २ व ४ या सिमानाय्‌ लाःगु थ्व त्वालय्‌ छतँजाःगु पशुपति महाद्यः दु । देगः दुने महाद्यःया चतुर्मुख शिवलिंगया नापं गौरी माताया मूर्ति अले नारायणया कलात्मक मूर्ति दु । च्वय्‌या भागय्‌ आकाश भैरवया मूर्ति दु । जमिनं थ्यंमथ्यं ३ फिटया दबू दयेकाः अप्पाया प्यकुंलाःगु देगः दयेकातःगु दु । पःखाः अप्पां हे दयेकातःगु दु । देगलय्‌ थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति तयाः कलात्मक सिँया झ्याः, लुखा व त्वानाःसिँ दु । पश्चिम लुखा न्ह्यःने ल्वहंया बसाहा दु । थ्व देगः गबलय्‌ सुनां दयेकल उकिया अभिलेख मदु । थन भक्तजनतय्‌सं नित्य पुजा याइगु बाहेक मोहनिबलय्‌ भीमेश्वरया गुथियारपाखे राजकुलेश्वरय्‌ पुजा ज्वलं तयार यानाः थन द्यः पुजा याइगु चलन दु ।

बनारसी (मातेश्वर महाद्यः)
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं. ३ स्थित त्रिपुरासुन्दरी देगःया लिक्क वनय्‌ पूर्व दक्षिण तथा दोल्ती खोला व तामाकोसीया लिक्कसं प्यकुंलाःगु अप्पाया मण्डपय्‌ थ्यंमथ्यं २ फिट तजाःगु शिवलिंग आकारया महाद्यःया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । अनसं हे नापं आः स्वह्राः (न्हापा निह्राः) ल्वहंया हिति व फल्चा दयेकातःगु दु ।
थ्व हे थाय्‌यात बनारसी धायेगु याइसा थनया महाद्यःयात मातेश्वर महाद्यः धाइ । थन मांया ख्वाः स्वयेगु आमाइकुन्हु म्वःल्हुयाः महाद्यःया पुजा यायेगु चलन दु । उकिं थुगु थाय्‌यात मातातीर्थ नं धायेगु याः । थुगु थाय्‌ व द्यः सुनां गबलय्‌ थापना यात धइगु खँ गनं हे उल्लेख जुयाच्वंगु मदु । थन मां अबुया लिसें परिवारया न्ह्याम्ह जःपिं मदसां श्राद्ध यायेगु यानाच्वंगु दु । अथे हे अबुया ख्वाः स्वयेगु दिंकुन्हु नं थन वयाः म्वःल्हुयाः महाद्यःया दर्शन यायेधुंकाः थनया हितिया लः ज्वनाः भीमेश्वरया नापं मेमेपिं द्यःपिन्त तक जलअर्पण यायेगु चलन दु ।
अथे हे माघ महिनाय्‌ स्वस्थानी बाखं क्वचाइगु पुन्हिकुन्हु सहस्र जलधारा हायेकेगु निंतिं नं थन हे वनाः सहस्र प्वाः दुगु चाघलय्‌ लः तयाः छ्वालिया ह्वतं सकसितं जल प्रसाद बीगु परम्परा दु । सहस्रधारा थुगु हे थासं न्ह्याइगु खः । अथे हे मोहनिबलय्‌ नवरथ वनेकथं गुन्हु गुंगू हितिइ म्वःल्हुइगु मध्ये थ्व बनारसी हिति नं लाः ।

बालकुमारी व कुमारी छेँ
द्वाल्खा वडा नं. २ दुंगल त्वाःया दक्षिणपाखे तामाकोसी खुसिइ वनेगु लँपु दु । उत्तरपाखे जंगल । व हे जंगलया दथुइ प्यखेरं अप्पां दयेकातःगु थाय्‌ दु । व हे पःखाःया दुने स्वपा अप्पा जमिनय्‌ थुनातःगु दुसा लिउनेपाखे ताहाकःगु ल्वहं थनातःगु दुसा न्ह्यःने मेगु ताःहाकःगु ल्वहं बँय्‌ लायातःगु दु । थ्व हे ल्वहंया तःलय्‌ तान्त्रिक विधिकथं बालकुमारीयात कुनातःगु धाइ । प्राचीन शहर द्वाल्खा भीमेश्वर टसिचा त्वालय्‌ कुमारीया छेँ दु । मल्लकालीन कलाकौशलकथं परम्परागत नेवाः शैलीया बुट्टा कियाः झ्याः खापा तयातःगु दु । थ्व नितँजाःया छेँ खः । विं. सं. २०७७ साल चैतं समाजसेवी एवं उद्यमी लक्ष्मण श्रेष्ठया ल्हातं जग तयेगु ज्या जूगु खःसा वि.सं. २०७८ सालं दयेके सिधयेकूगु खः । कुमारी भवनया विधिवत् उलेज्या धाःसा वि.सं २०७९ साउन १९ गते याःगु खः । थुगु छेँ दयेकेया नितिं उगु ईया वडा नं. २ या वडा अध्यक्ष विराजमान श्रेष्ठया कुतलं समाजसेवी लक्ष्मण श्रेष्ठ, भीमेश्वर मन्दिर तथा पुजा व्यवस्थापन समिति व मेपिं दातात व भक्तजनतय्‌गु आर्थिक ग्वाहालिं सम्पन्न जूगु खः । थुगु हे द्यःछेँपाखें दँय्‌दसं गुंलाबलय्‌ न्यान्हु न्याचा तक भैरव कुमारी पिहां वइगु खः । थ्व भवन मदयेकूनिबलय्‌ न्हापाया द्यःछेँ दुनावंगुलिं जस्तां छचाःखेरं पःखाः ग्वयातःगु छेँय्‌ पुजाविधि सम्पन्न यानाः भैरवकुमारीयात जात्राया इलय्‌ पितहइगु खः । न्हापान्हापा पिंगल त्वाः व टसिचा त्वाः निगू थासं पालंपाः भैरवकुमारी पितहइगु यानाच्वंगु खःसां पिंगः त्वाःया द्यःछेँ दुनावंगुलिं दँयदसं टसिचा त्वालं जक हे थुगु जात्रा न्ह्यानाच्वंगु दु ।

बुद्ध मूर्ति
द्वाल्खाय्‌ बौद्ध स्तुप, चैत्य व ल्वहंया बुद्ध मूर्ति आपालं दु । तर धातुया बुद्ध मूर्ति व बज्र मदु । न्हापान्हापा दुगु खःसां व तनावने धुंकल । आः वयाः वि.सं. २०६८ साल चैतया ३० गते च्वय्‌ त्वाःया सेंगु दुगु थाय्‌या लिउनेपाखे, (टक्सार छेँ दुथाय्‌) विहाछेँ त्वाःया प्रांगणय्‌ तःधिकःम्ह बुद्धया मूर्ति थापना यानातःगु दु । बुद्धया मूर्ति प्यकुंलाक अप्पाया दबू दयेकाः दथुइ अप्पाया हे प्यकुंलाःगु थ्यंमथ्यं ४ फिटया आसन दयेकाः उकिया द्यःने बुद्धया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । उगु हे मूर्ति दुगु दबूया क्वसं ल्वहंया धर्मधातुया च्वय्‌ बज्रसमेत तयातःगु दु । थुम्ह बुद्धया मूर्ति ४ फिट ५ इन्च खः । यल, ओकुबहालया शाक्य परिवारपाखें द्वाल्खायानिंतिं थुम्ह द्यः उपहारस्वरुप स्थापना यायेत ब्यूगु खः ।

भिंद्यः
द्वाल्खा भिंद्यःया मूर्ति व देगः गुबलय्‌ सुनां स्थापना याःगु धइगु छुं लिखित प्रमाण मदु । परापूर्वकालय्‌ थ्व थाय्‌ घना जंगल खः । उबलय्‌ उत्तरपूर्व ल्हासा वये वनेया लँपु खः गुगु आः तक नं कायम तिनि । जनकथन कथं १२ म्ह भरियातय्‌सं जा थुयाः नयेत निगः ल्वहं मालाः, छगः अन हे दुगु ल्वहं तयाः जा थूबलय्‌ छथाय्‌ जा कचवं वंगुलिं तमं नया भाटां ल्वहंतय्‌ पालाः बीवं दुरु व हि ल्वाकज्याःगु तरल पदार्थ बाःवःगु खनाः ग्यानाः क्षमा फ्वनाः थःगु लँपु लिनावन । लँय्‌ नाप लाःम्ह छम्ह जोगीं व ल्वहं भिंद्यः खः उकियात देगः दयेकाः पुजा या धयाःअलप जुल, अले भरियातय्‌सं देगः दयेकाः दँय्‌दसं मोहनिया अष्टमीकुन्हु १२ म्ह दुगु बलि बीगु कबुल यानावन ।
कालान्तरय्‌ छम्ह जुजुं देगः व पःखाः दयेकाः लुँयागु पौ तयाबिल । कन्हय्‌कुन्हु पौ दुनाच्वन । कथहं वहः व सिजःया पौ समेत तयाः दयेकूसां दक्वं दुनावन । जुजुयात जितः पौ तइगु मयः खुल्ला हे यानाब्यू धकाः धाःगु म्हगसय्‌ म्हनेवं देगलय्‌ पौ मतल । थौंकन्हे धाःसा कर्कटया पाता अस्थायी रुपं वाफसं मदायेकेत तयातःगु दु । देगःया प्यकुनय्‌ प्यम्ह लीया नागं कुइकातःगु दु ।
भिंद्यःयात एक शिला तीन अवतार नं धाइ । सुथय्‌ भिंद्यःकथं पुजा याइ । ९ बजे लिपा रुदीसहित शिवया पुजा याइ । थुगु इलय्‌ बलि बीगु छुं पुजा जुइमखु । न्हिनय्‌ लुँवहःया तिसां तिइकाः राजपुजा याइ । थ्व पुजा न्हिथं जुइगु पुजा खः । सनिलय्‌ दक्वं तिसा क्वकयाः भण्डारय्‌ तयाः मत बीगु ज्या जुइ । हिन्दु धर्म कथं शिवयात बलि बिइमज्यू तर भगवतीया अंश नं दुगु हुनिं नखःचखःबलय्‌ भिंद्यःयात पञ्चबलि व म्येय्‌ बलि बीगु याइ । द्वाल्खा भिंद्यःयात विशेष कथं त्रिदेवया अंश छथासं दुगु कथं कयातःगु दुसा घटना सूचकया रुपय्‌ चःति वइगुयात कयातःगु दु ।

भिंद्यः देगःया परिसय्‌ दुपिं द्यःपिं
भैरव : द्वाल्खा भिंद्यःया मूल देगःया पश्चिमउत्तरपाखे अप्पां दयेकातःगु चिग्वःगु देगः दु । थ्व जमिनं ३ फिट च्वय्‌ ला । थुगु देगःयात भैरवया प्रतीक कथं पुजा यायेगु चलन दु । न्हापा थन भैरवया हे मूर्ति दुगु खःसां लिपा खुयायंकूगुलिं साधारण ल्वहंयात हे भैरव कथं हना वयाच्वंगु दु । देगःया जवंखवं चिधीम्ह गणेद्यःया मूर्ति दु लिसें जवपाखे च्यागू फिट तजाःगु नया त्रिशूल व डमरु तयातःगु दु । गुंपुन्हिया निन्हु लिपांनिसें न्याचा तक कुमारी जात्रा पिहांवइ । उगु जात्राय्‌ हाकुम्ह भैरव जूम्ह पात्रं थ्व हे भैरव देगःया न्ह्यःने आराम यायेमाःगु चलन दु । अथे हे मोहनिया एकादशीकुन्हु जुइगु खड्गजात्रालय्‌ सेनापति जुइम्ह याकर गण थ्व हे भैरव देगःया न्ह्यःने आराम यायेगु चलन दु । पञ्चबलि, एकल पुजा, महास्नान पुजा, मोहरिया गुथि पुजा, मोहिनिबलय्‌ थन बलि बीगु चलन दु ।
हनुमान : भैरव देगःया पूर्वपाखे उत्तर वनेगु लँया जवपाखे थ्यंमथ्यं एक फुटया हाकुगु ल्वहंया हनुमान मूर्ति दु । थ्व मूर्ति भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं ३ पुखुर्चा छेँ जुयाः थौंकन्हय्‌ थापाथली येय्‌ँ च्वनाच्वंम्ह केदारमान सिंह श्रेष्ठं २०६५ साल चैत ३१ गते स्थापना याःगु खः ।

भिंद्यःया देगः :

द्वाल्खाया भिंद्यः नेपालय्‌ तसकं महत्वपूर्ण व ऐतिहासिक कथं म्हसीका दुगु देगः खः । द्वाल्खा बजाःया वडा नं. २ लय्‌ थ्व भिंद्यः विराजमान जुया च्वंगु दु । थ्व देगः छतजाः जुया च्वय्‌ खुल्ला यानाः दयेकातःगु देगः खः । थ्यंमथ्यं १७ फिट हाकः व १४ फिट ब्या दुगु अप्पां दयेकातःगु देगः खः । देगः दुने भिंद्यःया मूर्ति मखसें स्वकुंलाःगु छगः हाकुगु शिला यात हे भिंद्यः कथं कयातःगु दु । शिलाया च्वय्‌ म्हासुगु नागपास यखायातःगु दु । भिंद्यःकथं नालातःगु शिला थ्यंमथ्यं १४ इन्चि हाक व ६ इन्चि ब्यायागु खः । न्ह्यःने निगू तहया लीया आसन दु । आसनय्‌ न्यागू नैवेद्यपात्र तयातःगु दु । भिंद्यःया जवय्‌ कुन्ती व खवय्‌ द्रौपदीया प्रतीक कथं स्वकुंलाःगु शिला दु । अथे हे उत्तर व दक्षिणरिखेया कुंचाय्‌ नहकुल व सहदेवया स्वकुंलाःगु शिला दु । भिंद्यःया च्वय्‌ सुनौलो छत व गजू दु । अथे हे जवंखवं भक्तजतय्‌सं छानातःगु लीया राष्ट्रिय ध्वाँय्‌ दु ।
उत्तरपाखे हे लीया तःग्वःगु गदा दुसा नया त्रिशूल नं दुु । भिंद्यःया लिउनेया ब्वनिसें द्रौपदीया शिला तक जलकुण्ड दु । थ्व जलकुण्डय्‌ द्वाल्खा बजारं ६ कोस पश्चिम उत्तरय्‌ १२,६८२ फिट तजाःथाय्‌ च्वंगु कालिञ्चोक भगवती कुण्डंनिसें जल वइगु जनविश्वास दु । थ्व जलकुण्ड सुनावन धाःसा देशय्‌ वा मवइगु व अनिकाल जुइ धइगु जनकथन दु । भिंद्यःया न्ह्यःने प्यकुंलाःगु लीया महामण्डल दु । अनंलिपा मेगु थाय्‌ अप्पां सियातःगु दु ।
दक्षिणपाखे लः व हि बाः वनीगु धः दयेकातःगु दु । भिंद्यःयात तप्यंक बलि मबिसें ग्वंगः व भाले हँय्‌ मन्दलय्‌ तयाबीगु याइ । भिंद्यःया मू लुखा पश्चिम स्वयाच्वंगु दु । मूलुखा च्वय्‌ भिंद्यःया मूर्ति, नागपास, गरुड, भैरव व मेमेपिं द्यःपिनिगु मूर्ति तयाः तोरण तयातःगु दु । मूलुखा जवंखवं अप्पाया कलात्मक निम्ह द्वारपाल दु । देगः दुहां वनेगु न्हापांगु स्वाहाने निम्ह ल्वहंया सिंह जवंखवं दुसा अथे हे निगू हे दिशाय्‌ फल्चा दयेकातःगु दु । स्वाहानेया क्वसं भण्डार छेँ दु ।

मञ्जुश्री (सरस्वती)
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं. २ स्थित पाखलातीया उत्तरपूर्व डाँडाय्‌ सरस्वतीया देगः दु । मञ्जुश्री अवस्थित थुगु थाय्‌यात तिलिञ्चो धाइ । थन दुम्ह सरस्वतीयात मन्देश्वरी, मन्नेश्वरी व मञ्जुश्री नं धायेगु याः । चकंगु थासय्‌ जमिनं निगू तह च्वय्‌ ल्वहंया हे चिग्वःगु देगःचा बांलुइका दयेकातःगु दु । मूर्तिया न्ह्यःने निपा पालि ल्वहंया दु । न्हापान्हापा थन ल्वहंया हे प्यपा ल्हाः दुम्ह सरस्वतीया मुर्ति दु धाइ ।
मूर्ति गबलेंनिसें मदुगु खः मस्यू, तर वि.सं २०७९ सालतकया अवस्थाय्‌ थन सरस्वतीया मूर्ति मदयाच्वने धुंकल । देगःया पश्चिम उत्तर कुंचाय्‌ गणेश व कालिञ्चोक भगवतीया आकारविहिन मूर्ति दु । वि.सं. २०७९ सालपाखे हे देगःयात न्हूगु स्वरुपकथं पुलांगु देगःयात दुने तयाः न्हूगु सिँया थां दयेकाः च्वय्‌ लीया पाताया छत दयेकाः च्वकाय्‌ ली या गजू समेत तयेधुंकूगु दु । अथे हे गणेश व कालिञ्चोक भगवतीया मूर्ति समेत हाकुगु ल्वहंया न्हूम्ह तयाः प्राणप्रतिस्था यायेधुंकूगु दु । वि.सं. २०७९ सालय्‌ हे श्रीपञ्चमीया अवसरय्‌ उगुु लागाय्‌ हाकुगु ल्वहंया सरस्वती समेत स्थापना यायेधुंकूगु अवस्था दु । थ्व डाँडाय्‌ थ्यंकेत व्यवस्थित रुपं लँपु व स्वाहाने तयातःगु दु । थन विशेष यानाः श्रीपञ्चमीकुन्हु द्वाल्खाया लिसें जःखःया मनूत नं पुजा यायेत वयेगु याः । नापनापं पिकनिक व विदाया न्हिकुन्हु सिचुगु फय्‌ व वाउँगु प्राकृतिक दृष्य स्वयेत मनूत वनेगु याः । थन मञ्जुश्रीया स्थापना सुनां गबलय्‌ याःगु धयागु प्रमाण मदु । मञ्जुश्री चीनं नेपाः वयेत थ्व हे लँपुं जुनाः वंगुया लुमंतिइ थ्व अभयपुर द्वाल्खाय्‌ मञ्जुश्रीया थापना जूगु जुइमा धयागु धापू दु ।

महाभारत कालीन चित्र : भिंद्यः देगःया लिउनेया पःखालय्‌ अप्पाया पःखाः दु । उगु पःखाःया दथुइ महाभारतया घटना चित्रित जुइ कथं पुलां पुलांगु मूर्ति अप्पाय्‌ हे कियाः दयेकातःगु दु । थुपिं न्हापांनिसें हे अन दुगु मूर्ति खः ।
मेमेगु : द्वाल्खा भिंद्यःया देगः पश्चिमपाखे मूलँपु व मूध्वाखा दु । अथे खयांनं देगःया परिसरय्‌ उत्तर व दक्षिणपाखे वये वनेत मेगु ध्वाखा दयेकातःगु दु । देगः न्ह्यःने पश्चिमपाखे तःतःग्वःगु गंया लिसें थ्यंमथ्यं छगूत्या फिट ब्या व २० फिट हाकःया ल्वहंया प्यकुंलाःगु स्तम्भ दु । थ्व स्तम्भया च्वय्‌ ल्हाः ब्वयेकाच्वंम्ह लीया सिंह दु । व बाहेक थ्यंमथ्यं १६ फिट ताःहाकःगु प्यंगू स्तम्भ नं दु । गुगुं स्तम्भय्‌ लीया चिधिकःपिं सिंह व गुगुं स्तम्भय्‌ल्वहंया पलेस्वांया द्यःने सिंह तयातःगु दु । लिसें तग्वःगु चिग्वःगु गंया नापं थीथी हाकःया त्रिशूल नं तयातःगु दु । देगःया छचाःखेरं पःखाः दनाः रेलिंगया बार तयातःगु दु । देगःया क्वसं उत्तरपाखे स्वह्राः हिति दु ।

राइती (राजहिति)
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं. २ अन्तर्गत क्वय्‌ त्वालय्‌ नारायणदेउ देगःया लिउनेसं पश्चिमपाखे राजहिति दु । ल्वहंया स्वह्राः हिति दुगुलिं थ्व हितियात स्वह्राःहिति वा तीनधारा धाइ । द्वाल्खाली भाषां राइती धाइ । राजहिति खँग्वलं अपभ्रंश जुया राइती जूवंगु खः । चलनचल्ती कथं स्वपुवती धकाः स्थानिय भाषां धायेगु या । स्वपू हिति मध्ये जवंखवं भचा चिहाकःगु व दथुइ ताःहाकःगु ल्वहंया मकर आकारया हिति दु । स्वह्राःहितिया जवय्‌ फल्चा दयेकातःगु दु । हितिइ कुहांवनेत ल्वहंया स्वाहाने दु । हितिया च्वय्‌ मनू न्यासि वनेजीक ल्वहं लानातःगु दुसा अंगलय्‌ थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । उत्तरपाखे पञ्चमुखी महाद्यः, अथे हे नारायण, सरस्वती, गणेश, कुमार, सूर्य, मच्छेनारायण, कृष्ण, बाराही, व मेम्ह छम्ह द्यः (छय्‌ंया ब्व मदु गःपःनिसें तुति तक जक दुम्ह) तयातःगु दु । थुगु राजहितिया महत्व द्वाल्खाया विशेष सांस्कृतिक पर्वय्‌ आपालं दु । थनया लः स्थानीयवासीया त्वनेत, वसः हीत जक मखसें मोहनिया घटस्थापनाकुन्हु नःलास्वां पीत थ्व हे हितिया लः मदयेकं मगाः । अथे हे अष्टमी दुर्गापुजाया नितिं नं थनया हितिइ पुजा यानाः जक हे दुर्गा स्थापना याइ । दशमीकुन्हु हिपाथामीत बहिर त्वाःया चक्रमण्डपय्‌ म्येययात स्वकः प्रहार यानाः थ्व हे हितिः म्वःल्हुइमाःगु परम्परा दु । थ्व राइतीया मर्मत निक्वःस्वक्वः यायेधुंकूगु दु । दकलय्‌ लिपा न्हूकथं दयेके धुंकाः असोज १, २०७९ सालय्‌ उद्घाटन याःगु खः ।

विष्णु नारायण
द्वाल्खा भीमेश्वर नगरपालिकाय्‌ तःधीपिं व चिधीपिं यानाः विष्णुनारायणया तःगू मूर्तिया लिसें देगः दु ।

हरसिद्धि देवी
भीमेश्वर नगरपालिकाया वडा नं. २ या क्वय्‌ त्वालय्‌ बहिर त्वाः दु । उगु हे त्वालय्‌ चिकिचाधंगु देगः छगः दु । (न्हापा थ्व देगःया स्वरुप तिकिझ्याः समेत दुगु नितँजाया द्यःछेँ खः ।) दुने देगलय्‌ हरिसिद्धिया मूर्ति दु । पुलांगु स्वरुप स्यनेधुंकाः हाकनं न्हूगु मदनेवं थौंकन्हय्‌ छेँया दथुइ खालिगु थासय्‌ थ्व देगः तयातःगु दु । देगःया न्ह्यःने चक्रदबू दु । हरिसिद्धि देवीया स्थापना गबलय्‌ सुनां यात धयागु प्रमाण छुं मदु । द्यःया पुजारी उगु हे त्वाःया श्रेष्ठ थरया थकालि जुइगु चलन दु । नित्यपुजा व नखःचखःबलय्‌ मूलपुजारीं हे द्यः पुज्यायेगु यानाच्वंगु दु । द्यःयाथाय्‌ दुने देखा कयातये धुंकूपिं जक दुहां वनेज्यू लिसें मिसापिं दुहां वने मज्यू धइगु धापू दु । थ्व द्यःया निंतिं न्हापा भिंmन्याफा (१५ पाथी) पुसा वनीगु ग्वारम्पुल बुँ व नारचा बुँ समेत जग्गाया व्यवस्था यानातःगु खः । मर्मत संभार यायेमाःसां व हे जग्गां वःगु ध्यबां यायेगु व्यवस्था यानातःगु खः । लिपा जग्गा संरक्षक व हकवालातय्‌सं जग्गा मियाबीवं म्यूम्ह वा न्यानाकाःम्ह सुंपाखें गुथि व देगःया संरक्षण यायेगु धइगु प्रष्ट मजुइवं अथें थाति लानाच्वंगु स्थानीयया धापू दु । द्वाल्खाया भैरवकुमारी जात्रा, मोहनिया खड्गजात्रा थेंजाःगु सांस्कृतिक जात्रा थ्व हे देगःया न्ह्यःने जुइगु परम्परा आः तकं न्ह्यानाच्वंगुु दनि । अथे हे १२ दँया छक्वः जलप्याखं पिदनीबलय्‌ द्वाल्खाय्‌ समेत वनाः थनया चक्रदबुलिइ प्याखं हुइकेगु परम्परां दु । उगु परम्परा सच्छिदँ मल्याक दीधुंकाः तिनि वि.सं. २०७९ सालया चैतपाखे हाकनं निरन्तरता काःगु दु ।

अमलेश्वर महाद्यःया देगः
धादिङ जिल्लाया पश्चिमय्‌ त्रिशूली खुसि व महेश खुसिया दोभानय्‌ गल्छी बैरेनीइ अमलेश्वर महाद्यःया
देगः दु । खुल्लागु थासय्‌ सिमा यक्व दुथाय्‌ दथुइ देगःया स्थापना यानातःगु दु । स्थानीय किंवदन्तीकथं पृथ्वीनारायण शाहं नुवाकोट त्याकाः थ्व थासय्‌ बाय्‌ च्वंगु अले म्हगसय्‌ महाद्यवं वयात नेपाल त्याकेत आशिर्वाद बियाथकूगु खः । व हे लुमंकाः थन महाद्यः स्थापना यानातःगु धाइ । थन विशेष यानाः हरिबोधिनी एकादशीकुन्हु मेला जुइ ।

कर्णेश्वर महाद्यः
धादिङया सुनौला बजार गाविस वडा नं. १या नेवारपानी धइगु थासय्‌ कर्णेश्वर महाद्यःया स्थापना यानातःगु दु । नितँजाः दुगु देगलय्‌ हाकुगु चुलुगु शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु ।

गंगाजमुना तीर्थ
धादिङया सदरमुकाम धादिङबेसी स्वयां ११ कि.मी. उत्तरय्‌ गंगाजमुना गाउँपालिका ५य्‌ फूलखर्क धइगु थासय्‌ गंगाजमुना तीर्थ दु । थन थ्व नांया निगू झ्वाला (झरना) दु ।
न्यनेदुकथं थ्व थासय्‌ थ्व नांया निम्ह तताकेहेँ बेपत्ता जुयावंसांनिसें थनया धार्मिक महत्व थहां वन । थन गंगा व जमुनाया धातुमूर्ति स्थापना यानातःगु दु । हरिबोधिनी एकादशी व हरिशयनी एकादशीबलय्‌ तःधंगु मेला जुइ । थन लिक्क कुकुराधारा धइगु छगू हिति दु । थन म्वःल्हु खिचां न्याःगु घाः लनी धइगु विश्वास दु । आः लःहाइगु थासय्‌ खिचाया मूर्ति तयाः खिचाया म्हुतुं लः हाइगु दयेकातःगु दु ।

गुप्तेश्वर गुफा
धदिङया सदरमुकाम धादिङबेसीं स्वघौ न्यासि वनेमाबलय्‌ थ्व गुफा ध्वदुइ । अथे धइगु न्हापाया सुन्दरबजार गाविसया ताकुखुरे धइगु थासं थ्व थाय्‌ सती । थ्व गुफा दुने छगू मूल शिवलिङ्ग व न्यागू शिवलिङ्ग थज्याःगु आकृति प्राकृतिक रुपं बनेजूगु खनेदु । थन सिलाचः¥हेकुन्हु मेला जुइ ।

जलमुखी /ज्वालामुखी देगः
धादिङया ज्वालामुखी गाविस दुनेया सुनखानी धइगु थासय्‌ जलमुखी वा ज्वालामुखीमाइ देवीया देगः दु । जिल्लाया मेमेगु देगः स्वयां कलात्मक खनेदुगु थ्व देगः प्यागोडा शैलीं नितँजाः यानाः दयेकातःगु दु । छतँजाः फःया द्यःने झिंनिगः कलात्मक थां धंकाः
देगः दनातःगु दु । मूलुखाया जःखः छज्वः ल्वहंया सिंह व न्ह्यःने ल्वहंया थां द्यःने च्वंम्ह सिंह पुलां पहः वः । न्ह्यःनेसं तःधंगु त्रिशूल धंकातःगु दु । थनया मूर्ति सुनखानी गांया छगू बुंगाःचाय्‌ लूगु धइगु विश्वास दु । थन मोहनि, फागु पुन्हि व सिलाचः¥हेबलय्‌ मेला जुइ । थबलय्‌ थन भाकल याइपिन्सं म्येय्‌, दुगु, ग्वंगः व बखुं बलि बी ।

ढोलमण्डली वा मण्डलीमाई
धादिङ सदरमुकामं ८ कि.मी. तापाक ज्वालामुखी गाप वडा नं. ४ ढोलामा ढोलमण्डली वा मण्डलीमाइया
देगः दु । जंगलया दथुइ सामान्य तिकिझ्याः दुगु धलानया छेँ थें च्वंगु थ्व देगलय्‌ १२दँ दुम्ह मगर मचायात पुजारी दयेकातइ । थन साउन व मलमासय्‌ पुजा जुइमखु ।थ्व देगः वि.सं. १७५०य्‌ द्यःमां ढोलकी मण्डली माइया पालय्‌ दयेकूगु खः । उमिसं थन च्वंगु सिमायात हे द्यःमां नं धाइ । थन द्यइथाय्‌ हरेक मंगलबार भाकल यानाः च्वलय्‌चा भोग बीगु चलन दु । थथे भोग बिउपिं थन हे दयेकाः नयावनेजिउ तर छेँय्‌ यंकेमजिउ । थ्व देगलय्‌ व पिने तकं मिस्त वने मजिउ अले उमिसं थ्व द्यःया प्रसाद तकं नयेमजिउ धयातःगु दु । उमिसं मसीकं थथे यातकि उमित जंगली जनावरं ज्वनीगु व हासनास जुइ धइगु विश्वास दु । न्हापा दलिततय्‌त नं दुतमछ्वइगु खःसा लिपा उमिसं आन्दोलन यायेवं व धाःसा फुक्का जूगु दु ।

त्रिपुरासुन्दरी/सल्यानकोट देवी देगः
धदिङ जिल्लाया सदरमुकाम धादिङबेसी स्वयां ३० किलोमिटर पश्चिमय्‌ त्रिपुरासुन्दरी गाउँपालिका ४या कोटठोकय्‌ त्रिपुरासुन्दरीया देगः दु । स्थानीय मनूतय्‌सं सल्यानकोट देवी व सल्यानकालिका धकाः नं धायेगु याः ।
थ्व गुप्त द्यःयात दछिया स्वंगः देगलय्‌ मोहनिज्वःछि पूर्वया देगलय्‌ मामाघर धकाः, मंसिरनिसें चैत तक आगिन्चोक गाविसया बेँसी देगलय्‌ अले मेबलय्‌ च्याला (८ महिना)तक वयागु पश्चिम थुम्कोय्‌ च्वंगु देगलय्‌ तयाः पुजाआजा याइ । छथासं मेथाय्‌ यंकीबलय्‌ अन तःजिक जात्रा व मेला जुइ । थ्व द्यःया मूजात्राः यःमरि पुन्हिकुन्हु याइ ।
थ्व द्यः हिन्दु पुराण कथं सतीदेवीया प्यं (कण्ड्यौलो) कुतुं वंगु थासय्‌ उत्पत्ति जूगु धाइ । मोहनिबलय्‌ थन म्येय्‌, भ्याःचा,दुगु व भुइफसिया बलिसहित पुजा जुइ । पृथ्वीनारायण शाहयात थ्व देवी आर्शिवाद बियाः नुवाकोट आक्रमण सफल जूगु खः धइगु जनविश्वास दु ।

नृवेश्वर महादेव
धादिङ जिल्लाया धुनिवेशी नपा ७ दुने नृवेश्वर महाद्यःया देगः दु । थन देगलय्‌ दुने व पिने थीथी द्यःपिनिगु मूर्त व अमूर्त शिला मूर्तित दु । देगःया ऐतिहासिक तथ्य मदुसां थन छम्ह किसानं बुँज्या यानाच्वंबलय्‌ दुने शिवलिङ्ग लुयावयेवं थ्व हे थासय्‌ द्यः भाःपाः स्थापना याःगु धइगु किंवदन्ती दु । आः विशेष यानाः सन्तान मदुपिं मनूतय्‌सं थ्व द्यःयाथाय्‌ पुजाआजा यात धाःसा सन्तान दइगु विश्वास दु ।

नृसिंहधाम
धादिङया सल्यानटारय्‌ नेत्रावती व बुढीगण्डकी खुसिया दोभानय्‌ नृसिंहधामया स्थापना यानातःगु दु । थ्व थासय्‌ प्रल्हादयात नृसिंहअवतारं दर्शन बिउगु धकाः विश्वास यानतःगु दु । न्हापाया धार्मिक महत्व दुगु थासय्‌ आः आधुनिक ढंगं धलान यानाः तःधिकःम्ह नृसिंहया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । अथे हे दाचिअप्पा तयाः कलात्मक देगः नं निर्माण जुयाच्वंगु दु । अथे हे थन गुरुकुल व गौशाला नं दयेकातःगु दु ।

पिण्डेश्वरी देवी देगः
धादिङया साविक पिण्डेश्वरी गाविस या वडा नं ४य्‌ जिल्लाया हे ऐतिहासिक पिण्डेश्वरी देगः दु । थनया गरियाल खुसि व गलौदी खुसिया दथुइ अले गजुरी, पिण्डाकार व किरानचोकया दथुइ धकि भपुइकातःगु थज्याःगु थुम्कोय्‌ थ्व देगः दु । खुल्ला आकाशया क्वय्‌ च्वंगु थ्व द्यःगःया जःखः देवी व महादेव–पार्वतीया मूर्तित दु । थनया शिलालेखय्‌ वि.सं. १७५५ उल्लेख जुयाच्वंगु ल्याखं थ्व जिल्लाया तसकं म्हो जक ऐतिहासिक प्रमाण दुगु धार्मिक सम्पदा जुल । थ्व थासय्‌ मोहनिबलय्‌ मेला जुइ ।

भीमसेन देगः
धादिङया न्हापायागु सुनौला बजार गाविसया वडा नं. ३या कोटथुम धइगु गांया दथुइ स्थानीयतय्‌सं तसकं हनातःम्ह भिंद्यःया देगः दु । छतँ जाःगु थ्व देगः दुने शिलाया भीमसेनया मूर्ति दु । अथे हे थन मेगु स्वंगः शिलायात नं भीमसेनया थीथी स्वरुप कथं कयाः पुजा याइ । थन मोहनि व चैत मोहनिबलय्‌ बलि बियाः पुजा याइ ।

भैरवी देगः
धादिङया मलेखु स्वयाः २१ किलोमिटर उत्तर तजाःगु डाँडाय्‌ लाःगु ज्वालामुखी गा.पा.या दथुइ सुनौला बजारय्‌ भैरवी देगः दु । थनया नितँ जाःगु प्यागोडा शैलीया साधारण देगःयात आः कलात्मक कथं पुनःनिर्माण यानातःगु दु । थ्व देगःयात राम शाहं दयेकूगु धाइ । थुकिया दुने च्वंगु तग्वःगु शिलायात भैरवीया रुपय्‌ पुज्याइ । थुकिया लिउने भैरवया देगः नं दु । थन म्येय्‌ व फाया बलि बीगु चलन दु । मोहनिबलय्‌ थन मेला जुइ ।

मुक्तिनाथ देगः
धादिङया सिद्धलेक वडा नं. ६, कुम्पुर परेवाटार धइगु थासय्‌ मुक्तिनाथया देगःया स्थापना यानातःगु दु । पहाडी लागाय्‌ धलान यानाः आधुनिक पहः वयेक स्वतँ जाःगु देगः दनातःगु दु । हरेक तल्लाय्‌ तिकिझ्याः नं तयातःगु दु ।

मैदी भगवती देगः
धादिङया ज्वालामुखी गापा ३या उखुबारी धइगु थासय्‌ मैदी भगवतीया देगः दु । थ्व द्यःयात मैदीकोट व खड्गदेवी नं धायेगु याः । नितँजाःगु प्यागोडा शैलीं जीर्णोद्धार जूगु थ्व ल्वहंया देगः कलात्मक खनेदु । देगः दुने देवीया प्रतीक कथं शिला व स्वपु खड्ग नं दु । थ्व थासय्‌ सिंहबाहिनी भगवतीं महिषासुरया वध यायेधुंकाः झासुलंगु विश्वास यानातःगु दु । जुजु पृथ्वीनारायण शाहया व्रतबन्ध थन याःगु ल्याखं थ्व थाय्‌या धार्मिक व ऐतिहासिक महत्व दुगु जुल ।

सिद्धलेक/सिद्धेश्वर महादेव
धादिङया नलाङय्‌ अथवा सिद्धलेक गाउँपालिकाया सिद्धलेकयात जिल्लाया हे महत्वपूर्ण धार्मिक सम्पदाया रुपय्‌ काइ । थनया सिद्धेश्वर महाद्यःयात जिल्लाया हे तःधंगु धार्मिकस्थल खः । थन विशेष यानाः सिलाचः¥हेकुन्हु तःधंगु मेला जुइ ।

यें दक्षिणपाखे टेकु दोभानय् च्वंम्ह पचलि भैरवया जात्रा नवरात्रीया न्यान्हुया न्हिकुन्हु पचिमह्रः जात्रा कथं हनावयाच्वंगु दु । पचलि भैरवयात पंचदीमण्डल, पञ्चलिंगेश्वर, पञ्चमुखी लिंगेश्वर, पञ्चदिपचार, पञ्चहिमण्डल, आजुद्यः आदि नं धाः । अथे हे पचलि भैरवयात महाद्यःया रुपय् नं कायेगु याः । हिन्दुतय्सं पञ्चलिंगेश्वर महाद्यः व बौद्ध मान्यताकथं श्री स्वच्छन्द भैरवकथं हनातःगु दु । न्हापा चायाः त्यपय् भैरवया ख्वाःपाः दुगु त्यप जात्रा याइगु यानाच्वंगु खःसां लिपा शिवसिंह मल्लया पालय् लीयागु त्यप दयेकाः जात्रायाःगु खः । त्यपजात्रा वा पचलि भैरवया जात्रा यायेबलय् उगु त्यपयात गुथियारया लिसें भक्तजनपिंसं ब्वहलय् कुबियाः छचाःखेरं ल्हातं ज्वनाः जात्रा याइगु खः । लिपा थीथी इलय् जुजुपिंसं त्यपद्यःया न्हूधाः यायेगु झ्वलय् वि.सं २०७३ सालय् पुलांम्ह जुजुु ज्ञानेन्द्र शाहं त्यपया न्हूधाः याःगु खः । उगु हे इलय् त्यपयात चिधंगु खः थें कुबिइजिइक दयेकूगु खः ।
थ्व जात्रा न्ह्यः नःलास्वनेकुन्हु त्यपयात द्यःपाःलाःया छें पुंयाथाय् यंकी । पुंनं द्यःयात न्हूधाः यानाः दृष्टि कंकी । अनंलि पचलि भैरवयात भिंद्यःत्वाःया थकू जुजुयाथाय् पुजा फयेत यंकी । अनं लित हयाः पचलिइ गमय् तइ । चान्हय् होम पुजा याइ । थ्व हे न्हि कुन्हु वःलाः तयेगु धकाः क्वःनेपाखेया ज्यापु मस्तय्त पचलिइ तयेहइ । कन्हय्कुन्हु सुथय् पचिंमह्रःकुन्हु सर्वसाधारणया पुजा फइ । न्हिनय् नैं अजिमाया प्रतीक पात्र व महाद्यःया काय कथं मुस्काः गणेद्यःया प्रतिमूर्ति पचलिइ हइ । बहनी नैं अजिमा व रुद्रगणेशया लिसें पचलि भैरवयात गमं थनाः बाजंया लिसें टेकु भंसार, ग्वःफः, लगं, ज्याःबहाः, न्हूघः, मजिपाः, चिकंमू, मरु, भुतिसः, लाय्कू जुयाः कागेश्वर महाद्यः चाःहीकाः हनुमानध्वाखाय् सरकारी पुजा कयाः लाय्कू कुमारीं दर्शन यानाःलि बलि बी धुनेवं पचलि भैरवयात द्यःपाःलाःया छेँय् दुतयंकी, जात्रा क्वचाइ ।

अहिल्या
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया उत्तर पूर्व कुंचाय्‌ छगः ल्वहं दु । परापूर्वकालय्‌ देवराज इन्द्रया छलकपटया कारणं गौतम ऋषिया सराः फयाः ल्वहं जूम्ह अहिल्याया प्रतीक खः, थ्व ल्वहं । त्रेतायुगय्‌ भगवान रामया तुतिं थ्वातकि वा थिलकि जक पापं मुक्त जुइ, अबलय्‌तक ल्वहं जुयाच्वनेमा धकाः भाःतम्ह गौतम ऋषिं अहिल्यायात सराः बिउगु खः । भदौ १ गते सायात छ्व नकीगु नखःकुन्हु थ्व मूर्तिइ पुइँ हायाः पुज्याइ । बासुकी नाग च्वंवइगु धार्मिक विश्वास दुगुलिं पुइँ हायाः पुज्याइ ।

इन्द्र मुक्तेश्वर महाद्यः
शितलामाइ दुथासं उत्तरपाखे इन्द्र मुक्तेश्वर महाद्यःया देगः दु । पश्चिम स्वःगु थ्व देगः ल्वहँतं दयेकातःगु दु । पन्तिया पुलांगु देगः– मध्ये छगः थ्व नं खः । देगः दुने निबः जलद्रोणी च्वय्‌ शिबलिङ्ग दु । थ्व देगःया लिकसं गाः छगाः नं दु । गाः लिक्क गं छगः नं यख्खानातःगु दु । थ्व गालय्‌ इन्द्रं पं तिउगु धाइ । लिसें गौतम ऋषिया सराः फयाः व पापं मुक्त जुइत भिंmनिसः दँ तक महाद्यःया शिवलिङ दयेकाः व थासय्‌ तपस्या याःगु जनविश्वास दु । देगः न्ह्यःने त्रिशूल नं धंकातःगु दु । थन इलय्‌ब्यलय्‌ रुद्री पाठ याइ । सिलाचः¥हे कुन्हु थन विशेष पुजा याइ ।

इन्दे्रश्वर महाद्यःया देगः
स्वतँजाःगु थ्व देगः पन्तिया तिसा खः । राष्ट्रिय महत्वं जाःगु आकर्षक प्राचीन सम्पदा खः । थ्व देगःया प्यखेरं पःखाः दनातःगु दु, पूर्व, पश्चिम उत्तर व दक्षिणया प्यंगू दिशाय्‌ प्यंगू हे लुखा दु ।
गोपालराज बंशावलीइ बनेपाया युवराज्ञी वीरमा देवीं सन् १२९४ (वि.सं. १३५१) य्‌ इन्द्रेश्वर महाद्यः (लिङ्ग) पलिस्था याःगु खँ उल्लेख यानातःगु दु ।
थ्व देगः दुने नं ब्यागलं कथंया निगः अंगः दुसा दकलय्‌ दुने सिँयागु थां दु । उकिं इन्द्रेश्वर महाद्यःया मूर्ति (लिङ्ग) पिने खनेदुगु देगः दुने नं स्वंगः देगः दुने दु । नेपालया ६४ लिङ्गमध्ये इन्द्रेश्वर नं छगू खः । परापूर्वकालय्‌ थःत पापं मुक्त यानाबिउगुलिं देवराज इन्द्रं पलिस्था याःम्ह व महाद्यःया नां इन्द्रेश्वर महाद्यः जूगु खः धयागु जनश्रुति दु । द्यःया कलात्मक देगः सुनां, गबलय्‌ दयेकल धयागु दसि आःतक लुइकेमफुनि, तर जुजु आनन्ददेवं भिंmस्वंगूगु शताब्दीइ पन्ति देय्‌ निर्माण यायेगु झ्वलय्‌ इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगः नं निर्माण याःगु जुइमाः धयागु धापू दु ।
इन्द्रेश्वर महाद्यःयात लुं भुनाः देगःया गजूयात नं लुं सियाबिउम्ह व इलय्‌या महामन्त्री जयसिंहरामवद्र्धन खः धकाः देगः दुने ने.सं. ५२१ या छगू पतिइ च्वयातःगु खँ अभिलेखय्‌ दु । बनेपाया व जयसिंहरामं मुस्मांतय्‌गु हःतालं ध्वस्त जूगु पशुपतिनाथया शिवलिङ्ग ने.सं. ४८० पाखे हानं निर्माण यानाः पलिस्था याःगु खँ नं अभिलेखय्‌ उल्लेख दु । इन्द्रेश्वर लागा दुने उन्मत्त भैरव व मेमेपिं द्यःया देगः नं दु । इन्द्रेश्वर द्यःया पुजारि जंगम समुदायया खः । द्यःयात न्हिंन्हिं सुथय्‌ पुज्याइ । सन्ध्याइलय्‌ न्हिंन्हिं आरती याइ । सिलाचः¥हे, अक्षय तृतीया, दशमी व नवमि अले ज्याःपुन्हि जात्राकुन्हु विशेष पुजा यायेगु चलन दु । सिथिनखः छन्हु न्ह्यः देगः दुने बासुकी नागया पुजा यायेगु चलन दु । मकर मेलाय्‌ त्रिवेणीघाटय्‌ म्वःल्हुयाः इन्द्रेश्वर महाद्यःया दर्शन यातकि पापं कर्मं मुक्ति दइगु जनविश्वास दु ।
किंवदन्ती कथं देवराज इन्द्रं पलिस्था याःगु इन्द्रेश्वर महाद्यःया शिवलिङ्ग थीथी कारणं ल्हात । व इलय्‌ पन्ति देय्‌ जंगल तिनि । प्राचीन बस्ती जेंलादेय्‌ च्वंपिं मनूत व जंगलय्‌ वयाः सा जःवइगु जुयाच्वन । छम्ह साजवाःया सां दुरु मबिउगु यक्व दत खनी । छन्हु सा जयेगु इलय्‌ साया नापनाप वन । छथाय्‌ थ्यंकाः व सा तक्क दित, वया दुरुप्वलं दुरु हाल । थ्व घटना खनाः अन छु दु धकाः म्हुयाः स्वःबलय्‌ इन्द्रेश्वर महाद्यःया लिङ्ग लुयावल धयागु जनश्रुति दु ।

उन्मत्त भैरब
महाद्यःया रौद्र रूप उन्मत्त भैरव दुगु देगः (आगंछँे) इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगलं दक्षिणपाखे दु । उत्तर स्वःगु छगू तल्लाया थ्व देगः १६ शताब्दीइ दयेकूगु खः धयागु जनश्रुति दु । देगलय्‌ स्वंगू लुखा दु, तर दुहां वनेत दथुइ लुखा जक छ्यली । दुने देपापाखे पश्चिम स्वयाच्वंम्ह सिँयागु ८ फीट तजाःगु भैरव मूर्ति दु । सिखलं चिनातःम्ह व भैरवया छपा तुति छुँ मेगु तुतिं नागयात न्हुयाच्वंगु दु । जं क्वय्‌या ब्वय्‌ कापतं त्वपुयातःगु दु । वहःया मिखा व म्हुतु दुम्ह भैरवया प्यपा ल्हाः दु । थुखे पूर्व स्वयाच्वंम्ह ५ फीट ति तजाःम्ह लीयाम्ह भैरव मूर्ति दु, गुगु मूर्ति ज्याःपुन्हि जात्राबलय्‌ खतय्‌ तयाः जात्रा याइ । अनया अंगःनाप झ्वःलिक सिँयापिं कुमार, गणेद्यः व अष्टमातृका दु । देगःया दथुइ यज्ञ याइगु गाः दु । देगः व देगः दुनेया द्यःपिं दयेकेत छमा सिमा जक छ्यःगु खः धयागु जनश्रुति दु । थन सुवाल थरया पुजारी दु । नित्यपुजा व इलय्‌ब्यलय्‌ चापुजा व मेमेगु पुजा याइ । देगःया लुखाच्वसं दुगु स्वपाः झ्यालय्‌ भक्तत स्तुति यानाच्वंगु सिँयागु मूर्ति दु ।
किंवदन्तीकथं, परापूर्वकालय्‌ पन्तिया मू जात्रा थ्यंकः वल, तर उन्मत्त भैरव थःगु थासय्‌ मदु । पन्तिया जुजुं भारदारत व तान्त्रिक सःताः सहलह यात । तान्त्रिकं धाल, भैरव सक्वया बज्रयोगीनीयाथाय्‌ च्वंच्वन । अले जुजु, भारदारत व तान्त्रिक सक्वय्‌ वनाः भैरवयात सःतःवन । तर भैरवं लिहांवयेगु खँ मल्हाः । अनं तान्त्रिकं भैरवयात ‘छलपोल पन्तिइ बिज्यातकि च्यापा तुति दुम्ह जीव बलि बी, हासा थें चाकलाःगु बजि छाये’ धकाः ह्ययेकल । थ्व खँ न्यनाः बल्ल भैरव पन्तिइ लिहां वल ।
तान्त्रिकं थःगु तन्त्र बिद्या छ्यलाः भैरवयात पुज्यात, च्यापा तुति दुम्ह जीव धकाः कःलि बलि बिल, हासा थें चाकलाःगु बजि धकाः चतांमरि व वः छात । थ्व खनाः भैरवब जिल्ल जुल, छुं धायेमफुत । थुबलय्‌ तकया दुने तान्त्रिकं तन्त्रमन्त्रया विद्या छ्यलाः भैरवयात गनं वनेमजीक चिनाबीधुंकल । उकिया प्रतीककथं आः नं उन्मत्त भैरवया मू मूर्तिइ सिखलं चिनातःगु दु ।
न्हापा न्हापा मू भैरवयात हे खतय्‌ तयाः जात्रा याइगु खः, लिपा जक जात्रा यायेत मेगु हे मूर्ति दयेकूगु खः धयागु धापू दु ।

कपाः मदुम्ह गणेद्यः
पन्तिया लायकू लागां सतिक पश्चिम स्वःम्ह कपाः मदुम्ह (छ्यं मदुम्ह ) गणेद्यः दु । देगः च्वं खुल्ला, दुहां वनेगु लुखा दु । त्वाःया मनूतय्‌सं न्हिंन्हिं पुज्याइ । मंगलवाः व गणेद्यः चौथीकुन्हु विशेष पुजा जुइ ।

काठंकुमारी गणेद्यः
पन्तिया पश्चिम लागाय्‌ वडा नं. ७ य्‌ काठंकुमारी गणेद्यःया देगः दु । देगलय्‌ ल्वहंया गणेद्यःया मूर्ति दु, लिसें भगवती, कुमार भैरव, भद्रकाली, महाद्यःया प्रतीक ल्वहंया मूर्ति झ्वःलिक दु । थ्व देगःया लिउनेसं भजन छेँ व फल्चा दु । मल्लकालया इलय्‌ क्वाथ (पुलिस ब्यारेक) लिक्कसं लाःम्ह द्यः जूगुलि क्वाथ शब्द अपभ्रंश जुयाः काठंकुमारी गणेद्यः जूवंगु धापू दु । यःमरिपुन्हिबलय्‌ थ्व द्यःया जात्रा याइ ।

काशी विश्वेश्वर
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया उत्तर पश्चिमय्‌ २० फीट ति तजाःगु नितँ पौ दुगु ल्वहंया व गजू दुगु थ्व देगःया प्यखेरं लुखा दु, दथुर शिवलिङ काशी विश्वेश्वर महाद्यःया शिवलिङ्ग दु । लुखाय्‌ तिकिझ्याः तयातःगु दु ।

कुमारी
पन्तिया लाय्‌कू दुने तुलजा भवानीया देगः मदयेधुंकल तर अन मोहनि सुरु जुइवं तुलजा भवानीया प्रतीक म्वाःम्ह देवी कुमारी हयाः तइगु चलन दु । सुवाल जातिया मिसामचा कुमारी याइगु परम्परा दु । पन्तिइ कुमारी प्रथा न्हापा न्हापा दुगु, दथुइ मंत, हानं २०७१ साल चैत १४ गते सुवाल थरनाप सतीगु घुल्लु थरया ओजस्वी कुमारीयात पलिस्था याःगु खः । पन्तिइ सुवाल थरया मिसामचा कुमारी छाय्‌ यात धयागु खँय्‌ जनकथनकथं भारतया सिम्रौनगढय्‌ मुस्मांतय्‌सं हःताः यायेधुंकाः तुलजा भवानी ज्वनावःपिं जुजु हरिसिंहदेव व लानी देवलदेवीपिं नेपालय्‌ वल । हरिसिंहदेव लँय्‌ हे सित, देवलदेवी व भारदारत पन्तिं जुनाः ख्वपय्‌ वन । पन्तिइ छन्हु च्वंबलय्‌ सुवाल मिसामचां तुलजा भवानीया सेवा याःगु जुयाच्वन । मोहनि ज्वःछि कुमारीयात
लाय्‌कुलिइ तयाः पुज्यायेगु चलन दु।

कुशादेवी
भगवतीया तःगू नां मध्ये छगू नां कुशादेवी खः । पन्ति वडा नं. २ या वडा कार्यालय न्ह्यःनेसं कुशादेवीया देगः दु, देगः लिक्कसं तमागु वंगलसिमा दु । देगः दुने देवीया मूर्ति दु । थन यःमरिपुन्हिकुन्हु मेला जुइ । न्हापा थन राणातय्‌गु कुश विर्ता दुगु जुयाच्वन । इमिसं कुमाई जातया बर्मूतय्‌त छुं जग्गा कुश ज्वनाः दान याःगु जुयाच्वन । अले व बर्मूतय्‌सं दानय्‌ वःगु छुं जग्गा पुजा यायेत देवीया नामय्‌ तःगुलिं लिपा देवीया नां हे कुशादेवी जूवंगु खः धइगु जनश्रुति दु ।

कृष्ण देगः
पन्ति वडा नं. ९ जाकिडोल धयागु थासय्‌ नेवाःतय्‌गु बस्ति दु । जाकिया अर्थ नेपालभाषां जा नयेगु जाकि खः । बुँइ वा जक सइ, तर परापूर्वकालय्‌ थनया बुँइ जाकि हे सइगु जूगुलिं थ्व थाय्‌या नां जाकिडोल जूवंगु जनश्रुती दु । थन भगवान कृष्णया देगः दु । देगः दुने धातुया कृष्णमूर्ति दु । मूर्ति नापनापं मेमेगु द्यःया मूर्ति नं दु । देगःया उत्तरपाखे भजन यायेत फल्चा छगू दु । थन नित्यपुजा जुइ । कृष्ण जन्माष्टमीकुन्हु थ्व द्यःयात खटय्‌ तयाः जात्रा याइ ।

केदारनाथ
त्रिवेणीघाटय्‌ दुगु मेगु बांलाःगु देगः खः तुयुगु केदारनाथया देगः । ल्वहँतय्‌ बज्र इलाः दयेकातःगु थ्व देगः दुने नागया आसनय्‌ दुम्ह केदारनाथया ल्वहंमूर्ति दु । शिवलिङ्गया प्यखेरं प्यंगू व च्वय्‌ छगू महाद्यःया प्रतिमूर्ति कियातःगु दु । शिवलिङ्गया च्वय्‌ सिजःया छत्र दु, देगः दुने पश्चिमपाखे सिजःया चिकचाधिकःम्ह द्वं छम्ह नं दु । थन न्हिंन्हिं पुजा जुइ । अक्षय तृतीयाकुन्हु थन विशेष रुद्री पुजा जुइ ।

गुह्येश्वरी
पन्तिया लाय्‌कुलिइ पशुपति देगःया पूर्वय गुह्येश्वरी द्यः दु । द्यःया देगः न्हापा दुगु खःसां आः मदु । ल्वहंया छुं आकृति मलूगु गुह्येश्वरी द्यःयात त्वाःयापिंसं न्हिंन्हिं पुज्याइ,्र मेबलय्‌ नखःबलय्‌ द्यइके वइपिं भक्तजनत यक्व दइ ।

गोरखनाथ
कुन्जगिरी पर्वत अथवा दलिन्चोक पर्वत अथवा गोरखनाथ डाँडाय्‌ त्रिवेणीघाट व ब्रम्हायणी देगःया उत्तरपाखे गोरखनाथ दु । न्हापा न्हापा अन लाय्‌कू दुगु, व लायकू पिने दलानचोक (चुक) नं दुगु खः । लिपा वनाः दलानचोक शब्द अपभ्रंश जुयाः दलिन्चोक जूवंगु धाइ । अनया लायकू व मू देगः आः ल्यं मदयेधुंकल । तर तर अन पःखालं हय्‌भुनातःगु दु । छ्यं जक दुगु म्ह मदुगु गोरखनाथया मूर्ति नापनापं सीताया पलाः धाइगु ल्वहं व मेमेपिं द्यःपिनिगु मूर्ति नं दु । देशय्‌ वा मवलकि ‘वा वयेमा’ धकाः थन वयाः लः फ्वनेगु चलन आः नं दु । थ्व मू देगः दुथासं दक्षिणपाखे छुं दँ न्ह्यः गोरखनाथया न्हूगु मेगु देगः दयेकूगु दु । देगः दुने दुरुल्वहंया कलात्मक प्रतीक गोरखनाथया मूर्ति दु । थन न्हिंन्हिं पुजा जुइ ।
मकर मेलाय्‌ त्रिवेणीघाटय्‌ म्वःल्हुयाः द्यः दर्शन यायेगु झ्वलय्‌ गोरखनाथयात ल्हातय्‌ लुयायंकूगु जल छानाः दर्शन यायेगु चलन दु । थथे यातकि मनया इच्छा पूवनी धयागु धार्मिक विश्वास दु ।
किंवदन्तीकथं त्रेतायुगय्‌ राम व रावणया दथुइ युद्ध जूबलय्‌ इन्द्रजीतया नागपासं लक्ष्मण मूच्र्छा जुल । वैद्यया सल्लाहकथं हनुमान सन्जीवनी बुटी काःवन । तर वं बुटी सयाच्वंगु पर्वत हे ल्ह्वनाहःबलय्‌ लँय्‌ लाःगु पन्तिइ उगु पर्वतया छकूचा अंश कुतुं वन । व हे पर्वतया अंशयात कुन्जगिरी पर्वत (गोरखनाथ डाँडा) धायेगु यात । उकिं व पर्वतय्‌ संजीवनी बुटी दयेफु धइगु जनश्रुती दु । व पर्वतं पन्तिया प्राचीन बस्ती, नमोबुद्ध, फूलचोकी पर्वत व उत्तरपाखे हिमालय बांलाक खनेदु ।

जज्ञ चउर
लड्केश्वर महाद्यःया देगलं सतिक दुगु लड्कु दोभानय्‌ ‘जज्ञ चउर’ धयागु थाय्‌ दु । किंवदन्तीकथं द्वापरयुगया महाभारतकालय्‌ पञ्च पाण्डवत १४ दँ बनवास वःगु इलय्‌ व थासय्‌ यज्ञ याःगु जुयाच्वन, उकिं व थाय्‌या नां ‘यज्ञ चउर’, लिपा वना ‘जज्ञ चउर’ जूवंगु जनश्रुती दु । ख्वपया जुजु भुपतिन्द्र मल्लं ने.सं. ८३१ य्‌ घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु अन वयाः म्वःल्हूगु कारणं व थाय्‌या धार्मिक महत्व अझ च्वन्ह्याःगु खः धयागु नं धापू दु ।

तुलानारायण
पूर्वपाखे स्वःगु थ्व तुलानारायणया देगः पन्तिया नांजाःगु देगः खः । मल्लकालीन पन्तिया स्वतन्त्र महाद्यः (शासक) जयसिंहरामं निर्माण याःगु थ्व देगलय्‌ फीट ति तजाःगु भगवान बिष्णुया ल्वहंमूर्ति दु । छगः ल्वहँतं निर्माण याःगु थ्व मूर्ति पलेस्वां द्यःने दनाच्वंगु दु । शंख, चक्र, गदा व पलेस्वां ज्वनातःगु प्यपा ल्हाः दुम्ह मूर्तिया देपा ल्हातय्‌ दुगु शंखय्‌ छगः तग्वःगु जाकि दु । व जाकिया जा थुलकि पन्ति देय्‌या दक्व जनतायात नकेत गाइ धइगु जनविश्वास दु । देगलय्‌ दुहां वनेत सिँयागु कलात्मक लुखा दु । देगः न्ह्यःनेसं ल्वहँतं सियातःगु दबू दु, दबुलिइ महाथ जयसिंहरामं व इलय्‌ तुलादान यायेत छ्यःगु ल्वहंया तग्वःगु थां दु । जयसिंहरामं थ्व देगः निर्माण याःगु इलय्‌ तुला दान याःगुलिं देगःया नां तुलानारायण जूगु खः धयागु जनश्रुति दु ।

त्रिपुरासुन्दरी
यलाछेँ त्वालय्‌ दुगु लायकू, लाय्‌कूया पूर्वपाखे दुगु अंगःया ग्वाखंचाय्‌ त्रिपुरासुन्दरीया कलात्मक ल्वहंमूर्ति दु । महाकाली नं धाइगु थ्व मूर्ति च्वसं मोहनिबलय्‌ स्वांतकी तयेगु चलन दु ।

थाम्पा भैरव
इन्द्रेश्वर महाद्यः लागां पूर्वय्‌ लाःगु थ्व पुलांगु थाम्पा भैरवया देगः दुने ल्वहंमूर्ति दु । मूर्ति च्वसं स्वबः ल्वहंया तोरण दु । मूर्तिया जवय्‌ छम्ह खवय्‌ छम्ह सिंहया मूर्ति दु । च्वय्‌ गं निगः नं दु । नितँया पश्चिम स्वःगु थ्व देगलय्‌ आँय्‌पा पौ दु, गजू धाःसा धातुया दु । देगलय्‌ दुहांवनेत सिँयागु लुखा दु्, लुखाय्‌ बछि ब्व तिकिझ्याः थेंच्वंगु बार दु, देगःया उत्तर व दक्षिणपाखे खुल्ला तर लुखाया बच्छि ब्व सिँयागु बार तयातःगु दु । लुखाया च्वय्‌ सिँयागु तोरण दु । तोरणया देपापाखे म्येय्‌या न्यकू यख्खानातःगु दु । थ्व देगःया दक्षिणपाखे गणेद्यःया देगः नं दु । ज्याःपुन्हि जात्रां छन्हु न्ह्यः थन म्येय्‌ छम्ह बलि बी । उन्मत्त भैरवयात बलि बीमजिउगुलिं थन बीगु खः ।

द्रौपदा देवी
पन्तिया वडा नं. १० य्‌ लाःगु खोपासीइ महाभारतकालीन द्रौपदी अथवा द्रौपदा देवीया शिलामूर्ति दु । दक्षिण स्वःगु देगलय्‌ वनेत स्वाहाने त्वाथः दयेकातःगु दु । देगः लिक्कसं तमागु वंगलसिमा छमा दु, मेमेपिं द्यःपिं नं अन दु । देगः लिउने चउर दु । अन यःमरिपुन्हिकुन्हु मेला हनी । न्हिंन्हिं अन पुज्याइगु, जप याइगु चलन दु ।
किंवदन्तीकथं खोपासीइ विराट जुजुया दरबार दु । महाभारतकालय्‌ दछि गुप्तवास च्वनेत पाण्डवतय्‌सं द्रौपदीलिसें व हे दरबारय्‌ ज्या यात । छन्हु किचकं द्रौपदीयात बांमलाःगु दृष्टिं स्वल । थ्व खँ न्यनाः तंचायाः भीमसेनं किचकयात स्यानाबिल, थ्व लु द्रौपदीं गुँच्वय्‌ च्वनाः स्वल । लिपा अनया जनतां थ्व खँ सिल, अले गुँच्वय्‌ द्रौपदीया मूर्ति थापना यात ।
धनञ्जय बासुकी नागराजा पन्तियात बासुकी नागया बासस्थान धाइ । उकिं पुण्यमती खुसि सिथय्‌ बासुकी नागया प्रतीक छगः ल्वहं (ताःचाहाकःगु) पलिस्था यानातःगु दु । ज्याःपुन्हि जात्राबलय्‌ थ्व ल्वहंतय्‌ दुरु छायेगु चलन दु । भिंmनिदँया मकर मेला ज्वःछि ल्वहँतय्‌ नागया मतू (मुकुट) पुइकाः पुज्यायेगु चलन दु । बासुकी नागया मतू देउला जातिया मनूतय्‌के दइ । पन्ति नगरयात रक्षा यानाच्वंम्ह बासुकी नागयात यलया तान्त्रिकं तन्त्रविद्या छ्यलाः यलय्‌ यंकूगु किंवदन्ती नं दु । उकिं पन्तिया ततःधंगु जात्रा, मेलाबलय्‌ प्यन्हु न्ह्यः बासुकी नाग पन्तिइ वइगु जनश्रुति दु।

धनेश्वर महाद्यः
पन्तिया वडा नं. ५ य्‌ लाःगु धनेश्वर महाद्यःया देगः दुने गाः दु, व गाःयात चतुर्मुखी शिवलिंगं त्वपुयातःगु दु । देगः लिकसं भजन याइगु फल्चा दु । अनं सतिक शिवालय जलकुण्ड, तमागु वंगलसिमा छमा व मेमेपिं द्यः नं दु । सतीदेवीया जवगु न्हाय्‌पं कुतुंवंगु थ्व थासय्‌ धनेश्वर महाद्यः उत्पन्न जूगु खः धयागु जनश्रुती दु । किंवदन्तीकथं परापूर्वकालय्‌ छम्ह गरिब मनुखं थ्व शिवलिङ्गयात पुज्यानाः तपस्या च्वंबलय्‌ सिलाचः¥हे कुन्हु महाद्यवं दर्शन बिल । व मनुखं थःत धन प्राप्ति जुइमा धकाः फ्वन । महाद्यवं ‘तथास्तु’ धकाः वरदान बिल, उबलय्‌निसें व शिवलिङ्गया नां धनेश्वर जूवन धयागु जनश्रुति दु ।

धर्मधातु महाविहार
पमाडि त्वालय्‌ सोह्रखुट्टे पाटिं सतिक दुगु धर्मधातु चैत्य पन्तिया पुलांगु खः । चैत्यया प्यंगू दिशाय्‌ भगवान द्यःया मूर्ति दु, गजुलिइ नं छम्ह भगवानया मूर्ति दुगुलिं व चैत्ययात पञ्चबुद्ध बिहार नं धायेगु याः । चैत्यय्‌ दुपिं पञ्चबुद्ध अक्षेभ्य, अमिताभ, रत्नसम्भव, अमोघसिद्धि व वैलोचन खः । थ्व चैत्यय्‌ विशेष यानाः शाक्य, बुद्धाचार्य थरया भक्तजनत वयाः पुज्याःवइ, मत च्याकःवइ । भाद्रकृष्ण त्रयोदशीकुन्हु नमोबुद्ध, दीपंकरया जात्रा यानाः थन हइ । थन विशेष पुजा जुइ ।

नरसिंह नारायण
पमाडी त्वालय्‌ दुगु धर्मधातु चैत्यया पश्चिमपाखे नरसिंह नारायणया ल्वहं मूर्ति दु।

नवदुर्गा
पन्ति वडा नं.छ खोपासीइ वि.सं. २०६६ साल चैतय्‌ देगः दुने नवदुर्गा द्यःया प्राणप्रतिस्था याःगु खः । पश्चिम स्वःगु, नितँ जाःगु थ्व देगलय्‌ आँय्‌पा पौ दु, सिजःया गजू दु । देगः दुने ५ फीट तजाःगु ३ फीट ब्या दुगु देवी भगवतीया ल्वहंया मूर्ति दु । धुँ गयाच्वंम्ह भगवतीया च्यापा ल्हाः दु । दुर्गा भवानीया गुंगू रूप नवदुर्गायात आश्विन शुक्लपक्ष प्रतिपदाकुन्हु निसें महानवमी तक नवरात्री ज्वःछि पुज्याइ । नवदुर्गायात पुज्यातकि सुख, बल, यश, मोक्ष, धर्म, सिद्धि दइगु धार्मिक मान्यता दु ।

पंचमुखी महाद्यः
त्रिवेणीघाटया, कृष्ण देगःया पूर्वपाखे पंचमुखी महाद्यः (न्यागः शिवलिङ्ग) दुगु चिकचाग्वःगु देगः दु । थ्व देगःया उत्तरपाखे पुण्यमति खुसि बाःवनाच्वंगु दु, दक्षिणपाखे तुलसीया मठ दु । निगू फीटति तजाःगु पेटि द्यःने दुगु पंचमुखी महाद्यःया देगः प्यखेरं खुल्ला, च्वय्‌ टिनया
पौ दु । पन्तिइ सुं सित धाःसा दछितक थ्व महाद्यःयात जल छायेमाःगु परम्परा दु । शिवलिङ्गया पश्चिमपाखे ल्वहंया द्वहं छम्ह नं दु ।

पशुपति
पन्तिया वडा नं. ७ लाय्‌कुलिइ थ्व पशुपति महाद्यःया देगः दु । देगः दुने शिवलिङ्ग दु । दक्षिण स्वःगु लुखां द्यः दर्शन याइगु चलन दु, प्यखेरं लुखा दुसा लुखानापं बुट्टा कियातःगु निगः निगः थां तयातःगु दु । देगःयात सुरक्षा यायेत तयातःगु थ्व थामं यानाः देगः बांलाः । देगःया गजू ल्वहंयागु दयेकातःगु दु । थन त्वाःयापिंसं न्हिंन्हिं पुज्याइ, अले सोमवाः, सिलाचः¥हे व मेमेगु नखःबलय्‌ भक्तजनत यक्व वइ ।

फड्केश्वर महाद्यः
कल्पेश्वर व जलेश्वर नं धाइगु थ्व महाद्यः सदां जल हायाच्वनीगु थासय्‌ चीधंगु झ्वाला क्वसं खुल्ला थासय्‌ दु । पन्ति वडा नं. १० या खोपासिइ रोशी खुसि सिथय्‌ दुम्ह महाद्यःयाथाय्‌ तःधंगु एकादशी, सिलाचः¥हे, बालाचः¥हे व कात्तिक महिनाय्‌ विशेष मेला जुइ । किंवदन्तीकथं परापूर्वकालय्‌ समुद्र मन्थन याःबलय्‌ पिहांवःगु कालकूट विष त्वंम्ह महाद्यःयात डाहा जुल । डाहा जूगु शान्त यायेत महाद्यः रोशी खुसिं सिलु वन । अथे वंगु इलय्‌ महाद्यवं न्हापांगु पलाः तःथाय्‌ लङ्केश्वर महाद्यः उत्पन्न जू थें वयां लिउ पलाः
तःथाय्‌ फङ्केश्वर महाद्यः उत्पन्न जूगु खः । उकिं व महाद्यःया धार्मिक महत्व च्वन्ह्याः । थ्व थासं सतिक पुखू छगू नं दु । किंवदन्तीकथं द्वापरयुगय्‌ गुप्तवास च्वंम्ह भीमसेनं किचक बध यायेधुंकाः थ्व पुखुलिइ म्वःल्हूगुलिं व पुखूया नां हे ‘भीमसेन कुण्ड’ जूवंगु खः ।

बद्रिनारायण
त्रिवेणीघाटय्‌ केदारनाथया देगःया भचा उज्यां बद्रिनारायणया देगः दु । देगलय्‌ वि.सं. १९८२ च्वयातःगु लीया पाता दु । देगः दुने ५ फीट ति तजाःगु बद्रिनारायणया ल्वहंगु मूर्ति दु । छगः हे ल्वहँतं दयेकूगु प्यपा ल्हाः दुम्ह बद्रिनारायण गरुडय्‌ च्वनाच्वंगु दु । बद्रिनारायणया जवय्‌खवय्‌ सूर्य, चन्द्र, इन्द्र व अप्सराया मूर्ति कियातःगु दु । अथे हे क्वसं लक्ष्मी,
कुबेर, गणेद्यः, ऋषि आदिया आकृति कियातःगु दु । स्थानीतय्‌ धापूकथं न्हापा न्हापा थ्व देगः लुँयागु पौ दुगु खः । व पौ खुयायंकल, अनं लिपा वि.सं. २०१८ य्‌ भारतं हःगु टायलया पौ तयाः गजू जक लुँ सियातःगु सिजःया तल ।

बाघभैरव
पन्ति वडा नं. १ रयाले बिहावरया ऐतिहासिक रानीकोट गढी लिक्कसं लाःगु जंगलय्‌ धुँ आकृतिया तग्वःगु ल्वहंमूर्ति दु, गुगु मनूतय्‌सं दयेकूगु मखु, प्राकृतिक खः । थ्व बाघभैरवबया देगः मदु । महाद्यःया मेगु रूप बाघभैरवयात बलि बीमजिउ । थन विशेष यानाः आइतवाः, पुन्हि, संल्हू व नखःचखःबलय्‌ पुज्यायेगु याइ । थन वयाः पुज्यातकि ल्वचं मकइगु, भाकल पूवनीगु, कल्याण जुइगु जनविश्वास दु । यःमरिपुन्हि व स्वांयाःपुन्हि यानाः दँय्‌ निकः स्थानिय नेवाः व तामाङ समुदायपिंसं बाघभैरवया जात्रा याइ ।

बिष्णु नारायण
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया पूर्वय्‌ २ फीट ति तजाःगु पेटिइ दुगु पःखाःया ग्वाखंचाय्‌ अथे हे ३० इञ्चति तजाःगु बिष्णुया ल्वहंमूर्ति दु ।

ब्रम्हायणी
काभ्रे जिल्लाया हे शक्तिशाली देवी व शक्तिपीठ खः ब्रम्हायणी । देवीया देगः त्रिवेणीधामया पारि सिथय्‌ कुञ्जगिरी पर्बःया क्वसं दु । स्वतँया व देगलय्‌ प्यद्वाः लुखा दु, मू लुखा उत्तर खः । देगः दुने ब्रम्हायणीया ल्वहंमूर्ति दु । मूर्तिया जवय्‌ खवय्‌ मेमेपिं देवदेवीया ल्वहंमूर्ति दु । थ्व देगःया पश्चिमपाखे दुगु शिलालेखय्‌ ने.सं. ८३६ असार महिना, शुक्लपक्ष नवमी तिथिइ जुजु भूपतिन्द्र मल्लया लानी विश्वलक्ष्मीं ब्रम्हायणी पुजाया लागी जग्गा दान यात धयागु खँ उल्लेख दु । पमाडी त्वालय्‌ दुगु ब्रम्हायणी द्यःछेँ नं लानी विश्वलक्ष्मीं निर्माण याःगु खः धइगु धापू दु ।
ब्रम्हायणी देवीयात छकः हँय्‌ बलि बियाः पुज्यायेगु चलन दु । ज्याःपुन्हि जात्राय्‌ ब्रम्हायणीयात तःधंगु पुजा याइ, बलि बी । थन पन्तियापिं नेवाःतय्‌ ब्याहा याइबलय्‌, कय्‌तापुजा याइबलय्‌ पीठपुजा याःवइगु चलन दु । देगः दुनेया अंगलय्‌ बांलाक सीमदुगु थीथी चित्र दु । ब्रम्हायणी मूर्तिया न्ह्यःने छगः गाः दु, व गालय्‌ मकरमेला ज्वःछि तुयूगु जल पिहांवइ, थ्व हे रुद्रावती (गुप्तमति) खुसि खनेमदयेक बाःवयाच्वंगु खः अले थुकियात स्वीनिता लक्षण लाःपिंसं अक खनी धइगु जनश्रुति दु ।
थ्व देगःया उत्तरपाखे फल्चा छगू दु, अले न्ह्यःनेसं छगः ताःहाकःगु ल्वहं दु । थ्व ल्वहंया महत्व च्वन्ह्याः । पन्तिइ सुं सितकि सिथं हयाः थ्व ल्वहँतय्‌ दिकी । अन सनाः वःपिंसं त्रिवेणीया जल हयाः सीम्हय्‌ छायेगु चलन दु । त्रिवेणीया जल छाइगु इलय्‌ तक यदि व सीम्ह म्वानावल धाःसा वयात लसकुस यानाः छेँय्‌ लितयंकेमाः । तर व ल्वहंतं ल्ह्वनाः देगःया पूर्वपाखे दुगु दिपय्‌ (सिँपँय्‌) दिकलकि अनं लिपा व सीम्ह म्वानावल धाःसा न्ह्याथे यानाःसां व म्वानावःम्ह मनूयात उनाछ्वयेमाः धयागु जनधारणा दु ।

भगवती
भगवती द्यःया ल्वहंमूर्ति यलाछेँ त्वालय्‌ दु । पश्चिम स्वःगु छतँ जाःगु देगःया दक्षिण व उत्तर मोहडा खुल्ला जू । द्यःनाप मेमेपिं द्यः गथेकि ः कुमारी, मनकामना, दक्षिणकाली आदिया ल्वहंमूर्ति नं दु । देगः दुने छगू शिलालेख नं दु ।
मू ल्वहंया मूर्ति च्वसं ल्वहंया हे तोरण तयातःगु दु । छखे चिचीधंगु त्रिशूल धंकातःगु दु । त्रिवेणीघाटं सतिक दुगु शक्तिया स्वरूप थ्व भगवतीयात दुष्टया संहार याइम्ह देवीकथं पुज्यायेगु याइ । थन त्वाःयापिंसं न्हिंन्हिं पुज्याइसा नखःचखःबलय्‌ भक्तजनतय्‌गु
हूल जुइ ।

भद्रकाली द्यःछेँ
पन्तिया वडा नं .५ अधात्वालय्‌ भद्रकालीया द्यःछेँ दु । द्यःछेँय्‌ भद्रकालीया मूर्ति दु । कालिकाननि धयागु चुक द्यःछेँया न्ह्यःनेसं दु । अन हे कालीका दबू नं दु । नितँ जाःगु थ्व द्यःछेँय्‌ आचाजु (कर्माचार्य) थरया मनू पुजारी दु । थन सुथय्‌ नित्यपुजा व सन्ध्याइलय्‌ आरती याइगु चलन दु । द्यःछेँया लुखा तिनातइ । उकिं लुखाय्‌ हे पुज्याइगु चलन दु । सर्वसाधारणयात दुत छ्वइमखु । छुं विशेष दिं नखःबलय्‌ जक दर्शन दइगु भद्रकाली माइया जात्रा ज्याःपुन्हिकुन्हु जुइ ।

भालेश्वर महाद्यः
पन्ति नगरपालिका वडा नं. १२ य्‌ इन्द्रेश्वर शिवलिङ्ग दुथासं भचा पश्चिमपाखे रोशी खुसि व सुखस्रभा खुसि दोभानया गन्धर्व तीर्थय्‌ दुम्ह थ्व भालेश्वर महाद्यः ६४ शिवलि·मध्ये छगू खः । सत्ययुगय्‌ सतीदेवीया कपाः (भाल) कुतुंवंगु थासय्‌ शिवलिङ्ग उत्पन्न जूगुलिं नां ’भालेश्वर महाद्यः’ जूवंगु खँ शास्त्रय्‌ उल्लेख दु ।
देगः दुने सिजःया पातां भुनातःगु शिवलि· दु । दक्षिण स्वःगु थ्व देगःया पौ व गजू नं सिजःया हे, अले गजूया प्यंगू कुनं स्वर्णाकृति नागत क्वय्‌ स्वकातःगु दु । थन सिलाचः¥हे, घ्यःचाकु संल्हू व साउन संल्हूकुन्हु भक्तजनत वयाः दर्शन याःवइ । जंगम जातिया पुजारिं थन नित्य पुजा याइ । महाद्यःया छुं ब्व त्वाःल्हानातः थें खनेदु । किंवदन्ती कथं भौगोलिक हिउपालं व महाद्यः ल्हात । थ्व खँ सुनानं मसिल । छकः थन बाय्‌ च्वंम्ह मनुखं जा थुइत्यंबलय्‌ भारा फातापुल, हानं देछुत, हानं फातापूगु खनाः तमं व मनुखं पन्यूचां बँय्‌ दाल । थथे दाःबलय्‌ अनं हि बाःवल । थ्व खबर न्यनाः अनया मनूतय्‌सं उत्खनन यानास्वःबलय्‌ भालेश्वर महाद्यः लुयावल ।

मत्स्यनारायण
पुण्यमाता खुसि सिथय्‌ दक्षिणपाखे ग्वाखंचाय्‌ दुम्ह मत्स्यनारायणया देगः बासुकी नागया प्रतिमा दुथासं सतीक लाः । भगवान बिष्णुया छगू अवतार मत्स्यनारायण क्वय्‌या ब्वय्‌ न्या जुयाच्वनी । थन दुम्ह मत्यनारायणया ल्वहंया मूर्तिइ प्यका ल्हाः दु । प्यका ल्हाः मध्ये निका ल्हातं शंख व चक्र, अले क्वय्‌ निका ल्हातं गदा व पलेस्वां ज्वनातःगु सीदु । मूर्तिइ थीथी तिसा नं सीदु ।

माधवनारायण
त्रिवेणीघाटया पुण्यमति खुसि सिथय्‌ दक्षिणपाखे पञ्चमुखी महाद्यःया पूर्वय्‌ माधवनारायण द्यःया ल्वहंमूर्ति पलिस्था यानातःगु दु । थ्व द्यःया उत्तरपाखे नवग्रह नारायण मूर्ति व दक्षिणय्‌ गणेद्यः, पश्चिमय्‌ सूर्यनारायणया ल्वहंमूर्ति नं दु । माघं ख्वप व सक्वं माधवनारायण हइबलय्‌ थ्व हे थासय्‌ द्यःया मूर्ति तयाः भक्तजनतय्‌सं व्रत च्वनिगु व स्वस्थानी बाखं न्यनेगु याइ ।

मानेश्वरी
शक्तिपीठ मध्ये छम्ह बाराही नं धाइगु मानेश्वरी देवीया देगः पन्ति वडा नं. ७ य्‌ लाःगु बसपार्कं सतिक दु । देगः दुने मानेश्वरीया ल्वहंमूर्ति दु । देगः दुहांवनेगु लुखाया न्ह्यःने कुमार व गणेद्यःया कलात्मक मूर्ति नं दु । थ्व द्यःया जात्रा भिमाद्वादशीकुन्हु याइ । जुजु मानदेवं मानेश्वरी देवीया स्थापना यात धयागु खँ गोपालराज वंशावलीइ उल्लेख दु । मानेश्वरी देगः दुने अष्टमातृका नं दु । देगलं सतिक मेगु देगः छगः दु, अन मानेश्वरी देवीया मां दु धाइ । थ्व बारे किंवदन्ती थथे दु– परापूर्वकालय्‌ तिब्बतया पहाडय्‌ यक्ष, यक्षनीत च्वनीगु जुयाच्वन । छम्ह यक्षनीपाखें मानेश्वरीया जन्म जुल, गुम्ह भगवतीया अंश धाइ । मचांनिसें मानेश्वरीयात पन्तिइ वनाः च्वनेगु इच्छा जुल । थ्व खँ भगवतीं सिउ खनी । छन्हु द्यनाच्वंम्ह मचाम्ह मानेश्वरीयात भगवतीं इमाया रूप कयाः ब्वयेकाः पन्तिया पुण्यमति खुसि सिथय्‌ त्वःताथकल । मांम्ह यक्षनी लिउ लिउ वल, तर खुसि छिइमफयाः खुसि वारिइ लात । देवीशक्तिया कारणं निम्हं ल्वहंमूर्तिइ हिल ।

यःमरि स्तम्भ
पन्तिया बसपार्कं सतिक अघात्वालय्‌ बजारय्‌ वि.सं. २०७२ सालय्‌ पन्ति पर्यटन विकास केन्द्रं ‘यःमरि स्तम्भ’ निर्माण यानाः उलेज्या याःगु दु । वयां न्ह्यः वि.सं. २०७० सालय्‌ लाय्‌कू दबुलिइ न्हापांगु यःमरि पन्ति सम्मेलन नं याःगु खः ।२२ फीट तजाःगु स्तम्भय्‌ ४ फीट ताःहाकःगु व २२ इन्च ब्यागु ग्वल्लाःगु सिजःया यःमरि दु । काचाक स्वयेबलय्‌ देगः थें खनेदुगु व स्तम्भया गजूया थासय्‌ यःमरि दु, क्वय्‌ क्वथा दु ।

राम मन्दिर
पुण्यमाता खुसि सिथय्‌ दक्षिणपाखे रामया देगः दु । देगः दुने २ फीटति तजाःगु राम व सीताया दनाच्वंगु ल्वहंमूर्ति दु । राम व सीताया जवपाखे गदा ज्वनाच्वंम्ह हनुमानया ल्वहंमूर्ति दु अले खवपाखे लक्ष्मणया ल्वहंमूर्ति नं दु । न्ह्यःने शिवलि·, शिवलिङ्गया क्वसं भरत व शत्रुघ्नया चिचीधंगु मूर्ति नं दु । देगः पिनेसं ल्वहंया थामय्‌ वि.सं. १९६९ य्‌ देछाःगु कँय्‌या तग्वःगु गं दु । देगःया उत्तरपाखे हनुमानया ल्वहंमूर्ति दु । देगः न्ह्यःनेसं उत्तरवाहिनी नांया घाट व घाटया पेटिइ गुकु ताःहाकःगु ल्वहं दु । पन्तिया सीम्ह मनूयात मोक्षया लागी थ्व ल्वहँतय्‌ दिकेमाः धयागु जनविश्वास दु ।

राम, सीता, लक्ष्मी व सरस्वती
त्रिवेणीघाटय्‌ दुगु केदारनाथया न्ह्यःनेसं दक्षिणपाखे राम, सीता, लक्ष्मी व सरस्वती दुगु साधारण देगः दु । देगःया प्यंगू दिशाय्‌ प्यंगू ग्वाखंचाय्‌ द्यःया मूर्ति दु । वि.सं. २०५४ सालय्‌ तिनि निर्माण याःगु थ्व न्हूगु देगः खः । देगःया छचाःलिं मत च्याकेत ढलौटया पाल्चा तयातःगु दु । श्रीराम कर्माचार्य व वया छेँजःपिंसं थः अबु न्हुच्छेदास कर्माचार्यया लुमंतिइ देगः दयेकूगु खँ अन दुगु शिलालेखय्‌ उल्लेख दु ।

लक्ष्मीनारायण
त्रिवेणीघाटया दक्षिणपूर्वपाखे साधारण खनेदुगु देगः दु । पश्चिम स्वःगु थ्व देगः दुने लक्ष्मी व नारायण द्यःया ल्वहंमूर्ति दु । थ्व देगलं उत्तरपाखे दिप दु, भचा उज्यां फल्चा छगू दु ।

लक्ष्मीनारायण
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया पूर्वय्‌ च्वंगु पःखाःया ग्वाखंचाय्‌ अर्धनारीया लक्ष्मीनारायणया ल्वहंमूर्ति दु । मतू पुयातःम्ह व ल्वहंमूर्तिया च्यापा ल्हाः दु, जवगु ल्हातं चक्र, शंख, गदा, पद्म ज्वनातःगु दुसा देपागु ल्हातं सफू, पलेस्वां, कलश, आदि ज्वनातःगु दु ।

लडकेश्वर महाद्यः
पन्तिया वडा नं. १२, बल्थली धयागु थासय्‌ रोशी खुसिया सिथय्‌ लडकेश्वर महाद्यःया देगः दु । अन चिचीग्वःगु स्वंगः शिवलिङ्ग दु । शिवलिङ्गया च्वसं साया दुरुप्वः आकार वःगु ब्व दु, अनं मदिक्क लः (जल) तपतप तिकिननाच्वनी । देगलं सतिक छगू गुफा थें च्वंगु, लुखा दु, उकियात पापद्वार व पुण्यद्वार धाइ । अनसं १०८ फीट तजाःगु सिजःया त्रिशूल निर्माण यानाः स्थापना याःगु दु । किंवदन्तीकथं सत्ययुगय्‌ द्यः व दैत्यत जानाः क्षीरसमुद्र मन्थन यात । मन्थन याःगु इलय्‌ अमृत पिहां वल, अथे हे कालकूट विष नं पिहांवल । व बिषं संसारया जीवजन्तु दक्व नाश जुइत्यन । उकिं संसारया सृष्टिया रक्षा यायेत महाद्यवं व कालकूट विष त्वनाः कथुइ थाकातल । बिषं यानाः महाद्यःया गःपः वँचुयावन, उकिं व हे इलंनिसें महाद्यःयात ‘नीलकण्ठ’ धायेगु यात ।
बिष त्वनाः थःत जूगु डाहा शान्त यायेत महाद्यः रोशी खुसिया लं सिलु तीर्थय्‌ वंबलय्‌ न्हापांगु पलाः तःगु थासय्‌ शिवलिङ्ग उत्पन्न जुल । उगु शिवलिङ्ग लडकेश्वर महाद्यःया नामं बय्‌बय्‌ जुल ! जगतया कल्याण यायेत कालकूट विष त्वनाः नीलकण्ठ जूम्ह महाद्यः, अनं लिपा सिलु तीर्थय्‌ वनाः द्यंवन धयागु खँ हिन्दूग्रन्थय्‌ नं उल्लेख दु । नीलकण्ठ महाद्यवं न्हापांगु पलाः तःगु थासय्‌ उत्पन्न जूगु लडकेश्वर महाद्यःया धार्मिक महत्व च्वन्ह्याः । थन सोमवाः व पुन्हिपतिं भक्तजनत वयाः पुज्याइ । थन हरिबोधनी एकादशी (तःधंगु एकादशी)कुन्हु तःधंगु मेला हनी । थुकुन्हु दिनय्‌ क्षीर सागरय्‌ द्यनाच्वंम्ह बिष्णुया न्ह्यलं चाइगु जुयाच्वन । बिष्णुया न्ह्यलं चाःगु दिनय्‌ पन्तिया लडकेश्वर महाद्यःयाथाय्‌ पन्ति व मेगु थीथी थासं भक्तजनत वयाः बिष्णुया भक्ति यायां महाद्यःया दर्शन यायेगु चलन दु । अथे यातकि अक्षय फल दइगु, पुण्य लाइगु धार्मिक विश्वास दु ।

शारदा देवी
पन्तिया वडा नं. ९, देवीस्थान गुँ (पहाड) क्वसं शारदा देवीया शिलामूर्ति दु । नकतिनि नितँया न्हूगु देगः नं दयेकूगु दु । थन रामनवमीया दिनय्‌ मेला जुइ । वा मवलकि थन पुज्यानाः लः फ्वनेगु परम्परा नं दु । छगू इलय्‌ पृथ्वीनारायण शाहं थन क्वाथः (कोट) दयेकाः सैनिकतय्‌त तालिम बिउगु खः अले थन च्वनाः न्हय्‌गू गामय्‌ हःताः (आक्रमण) यानाः त्याकूगु खः धयागु जनश्रुति दु । थनं सतिक छगः तग्वःगु ल्वहं दु, व ल्वहंयात ‘लाखे ल्वहं’ अथवा ‘बोक्सेढुंगा’ धायेगु याः । किंवदन्तीकथं न्हापा अन छम्ह लाखे दुगु, वं भ्वय्‌ यायेत माःगु थलबल बियाः अन मनूतय्‌त ग्वाहालि यानाच्वंगु, छकः छम्हेस्यां भ्वय्‌ सिधयेकाः थिकेगु थलबल लिकयाः ल्यंदुगु जक लितबीयंकल । थ्व खनाः लाखे तंचाल, उबलय्‌निसें वं थलबल बीगु दिकल ।

शितला माइ व वत्सलादेवी
त्रिवेणीघाटय्‌ दुगु द्यः मध्ये शितला माइया महत्व नं म्हो मजू । बःचाग्वःगु देगःया ग्वाखंचाय्‌ ल्वहंया मूूर्ति दु । ल्वहंया आसनय्‌ तयातःम्ह शितला माइयाथाय्‌ मस्तय्‌त तःकै वलकि पुज्यायेगु प्रचलन दु । शितला माइनं तःकै लंकाबी धयागु जनविश्वास पन्तिया जनतायाके न्हापांनिसें दु । शितला माइया उत्तरपाखे ग्वाखंचाय्‌ वत्सलादेवीया मूर्ति खनेमदु । अन गणेद्यः व नारायण द्यःया मूर्ति जक खनेदु ।

शेषनारायण
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया पूर्वय्‌ दुगु पःखाःया ग्वाखंचाय्‌ शेषनारायणया ल्वहंया मूर्ति दु । नागं कुइकाः च्वंच्वंम्ह हाकुगु ल्वहंया मूर्ति दनाच्वंगु दु । द्यःया प्यपा ल्हाः दु ।

शेषनारायणया देगः
त्रिवेणीघाटया दक्षिणय्‌ रोशी खुसि सिथय्‌ शेषनारायणया देगः दु । चीधंगु देगः दुने भगवान विष्णुया कलात्मक ल्वहंमूर्ति दु । थ्व देगःया पूर्वपाखे छगू फल्चा दु । वि.सं. २०५३ साल साउन महिनाय्‌ निर्माण याःगु थ्व देगलय्‌ दुगु शिलालेखय्‌ हरिदास सोनामया नां उल्लेख दु । पुचः नागं कुइकातःगु थ्व मूर्तिइ प्यपा ल्हाः दु । ल्हातं शंख, चक्र, गदा व पलेस्वां ज्वनातःगु दु ।

श्री कृष्ण (वंशगोपाल)
राधाकृष्ण देगः नं धाइगु थ्व देगः पुण्यमाता खुसि सिथय्‌ दु । ल्वहंया प्यंगू पेटी च्वय्‌ झिंखुगः सिँया कलात्मक थां दुगु स्वतँजाःगु थ्व देगः पूर्व स्वः । देगलय्‌ प्यद्वाः लुखा दु । पूर्व स्वःगु लुखां जक द्यःया दर्शन यायेगु याइ । देगः दुने ल्वहंया ३ फीट ति तजाःगु बाँसुरि ज्वनाच्वंम्ह कृष्णया मूर्ति दु, लिक्कसं जवय्‌ खवय्‌ निम्ह गोपिनीया मूर्ति नं दु । देगःया पूर्वपाखे छगू शिलालेख दु । उकी ने.सं. ७८४ बैशाख शुक्ल तृतीया, रामभारों देगः दयेकूगु, पुजाया लागी बुँ दान याःगु खँ उल्लेख दु । कृष्णजन्माष्टमीया दिनय्‌ थन भव्य पुजा व जात्रा जुइ ।

श्री कृष्ण नारायण
इन्द्रेश्वर देगःया पश्चिमय्‌ दुगु पःखाःया ग्वाखंचाय्‌ ३ फीट ति तजाःगु प्यपा ल्हाः दुम्ह कृष्णया ल्वहंमूर्ति दु । मूर्तिया जवय्‌ व खवय्‌ रुक्मणीया मूर्ति नं कियातःगु दु । बाँसुरी ज्वनातःगु व मूर्तिया क्वसं निम्ह बाहांया आकृति नं दु ।

श्री विश्वरुप
पुण्यमाता खुसि सिथय्‌ उत्तर स्वःगु चिकिचाग्वःगु देगलय्‌ (ग्वाखंचाय्‌) विश्वरुपया ल्वहंमूर्ति दु । झिंखुका ल्हाः दुम्ह भगवान विश्वरुपया ल्वहंमूर्ति कलापूर्ण खनेदु । थीथी ज्वंसा ज्वनातःम्ह विश्वरुपया देगः वि.सं. २०५४ सालय्‌ स्थापना याःगु खः ।

सत्यनारायण
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया पूर्वपाखे लुखा मदुगु तुयुगु देगः दु । देगलय्‌ ३० इन्च ति तजाःगु सत्यनारायण व जवखवं लक्ष्मीया ल्वहंमूर्ति दु ।

सूर्यनारायण
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया पश्चिमय्‌ पूर्व स्वःगु सूर्यनारायण द्यःया कलात्मक ल्वहंया मूर्ति ७ फीट ति तजाःगु पःखाःया ग्वाखंचाय्‌ दु । सूर्यनारायण खतय्‌ च्वंच्वंगु, खः सारथीं न्ह्याकाच्वंगु लिसें चाकःछिं नवग्रह (गुंगू ग्रह) दुगु अन्दाजी २ फीट ६ इन्चति ताःहाकःगु मूर्ति, क्वसं न्हय्‌म्ह सल व निम्ह द्यःया आकृति नं दु । सूर्यनारायणया थ्व मूर्ति छगः हे ल्वहँतय्‌ कियातःगु खः धयागु जनश्रुति दु ।

संकटा देवी
त्रिवेणीघाटया दक्षिणपाखे रोशी खुसि पारिइ संकटा देवीया ल्वहंयागु मूर्ति देगलय्‌ दु । नेवाः भासं संकटा देवीयात ‘इताबुलुं द्यः’ नं धाः । उत्तर स्वःम्ह द्यःनाप मेमेपिं द्यःया ल्वहंमूर्ति नं दु । देगलय ने. सं. ९६२ च्वयातःगु शिलालेख नं दु । देगःया चाकःछिं खुल्ला चउर दु । ‘चामुण्डा देवी’ नं धाइम्ह थ्व द्यःया जात्रा फागुपुन्हि कुन्हु याइ । थीथी रंग व अबीर छ्वाकाः जात्रा हनीगु परम्परा दु ।

संकष्ट नारायण
त्रिवेणीघाटय्‌ कृष्ण देगःया दक्षिणपाखे संकष्ट नारायण द्यःया देगः दु । ल्वहंया पेटि च्वय्‌ ८ फीट ति तजाःगु देगः दुने संकष्ट– नारायण द्यःया कलात्मक ल्वहंमूर्ति दनाच्वंगु दु । थ्व मूर्तिया जवय्‌ छम्ह खवय्‌ छम्ह ल्वहंयाम्ह सिंहया मूर्ति दु । पन्तिइ प्वाथय्‌ दुपिं मिस्तय्‌त मचाबू ब्यथा जुलकि थ्व देगलय्‌ चिकं लुनाः पुज्यातकि अथवा थन लूगु चिकं यंकाः ब्यथा जूम्ह मिसायात बुकल कि मचाबू ब्यथा म्हो जुयावनी, याउँक मचा बुइ धयागु जनविश्वास दु ।