ख्वपया तःमधि त्वाःया पश्चिम नासमना वनेबलय् खवय् ध्वदुइगु ल्वहंहितिया फुसय् च्वंगु बहाःया नां अखण्डशील महाविहार घखः । थुगु बहाःयात अखः बहाः धकाः नं म्हसीकेफु । थ्व सक्व देय्या सुरति विहारं वःपिं बज्राचार्यतय् चूडाकर्म याइगु बहाः खः ।
अखण्डशील महाविहार जुजु नरेन्द्रदेवया शासनकालय् स्थापना जूगु खः धकाः वंशावलीइ उल्लेख यानातःगु दु । इतिहासय् उल्लेख जूकथं झिंनिदँ तक स्वनिगलय् वा मवयाः हाहाकार जुयाच्वंगु इलय् जलवृष्टिया निंतिं नेपालय् करुणामय बिज्याकेत ख्वपया जुजु नरेन्द्रदेव, येँया बन्धुदत्त आचार्य व यलया ललित नांया ज्यापु स्वम्ह भारतया कामारुकामाक्ष (कामाक्षा) वंगु जुल । वसपोलपिंसं लोकनाथ करुणामय दकलय् न्हापां नेपाः हयाः तयेत हे अखण्डशील महाविहार दयेकूगु खः धयागु जनविश्वास दु । यलया करुणामय रथय् बिज्याके न्ह्यः यलं थुगु बहाःया क्वाचपालयाथाय् पुजा छ्वयाहयेगु चलन दु । अथे हे करुणामय रथ साले न्ह्यः ‘अखः बहाः’ धकाः छकः धायेमाःगु दुगुया नापं छुं जुयाः आश्विनकृष्ण अष्टमीया दुने करुणामय बुंगय् थ्यंके मफुसा थ्व विहारय् बुंगद्यः हयेमाः धयागु जनविश्वास ल्यना हे च्वंगु दनिगुलिं थुगु विहारया निर्माण नरेन्द्र देवया हे पालय् जूगु खः धायेफु । यद्यपि प्रामाणिक अभिलेख छुं मदु । आः तक लुयावःगु दसि प्रमाण धयागु हे विहारया गर्भगृहय् च्वंगु अभिलेख खः । थुगु अभिलेखय् ने.सं. ७७५ य् बज्राचार्य देवज्योतिं विहार जीर्णोद्धार यानाः ने.सं. ७७७ य् क्वचायेकल धकाः च्वयातःगु दु ।
अखण्डशील महाविहारया चुकय् दथुइ लाक तग्वःगु तेराकोटाया बज्रधातु चैत्य व नापं चिग्वःगु धर्मधातु चैत्य दु । स्वरुप हिले धुंकूगु क्वाःपाःछेँय् उत्तराभिमुख अक्षोभ्य बुद्धया क्वाःपाःद्यः दु । क्वाःपाःछेँया मूलुखा फुसया तोरण दथुइ महावैरोचन मूर्ति अंकित जुयाच्वंगु दु ।
थ्व बहाःया आयश्रोत छुं मदु । अथेसां संघ दुजःपिनि पालंपाः यानाः नित्यपुजा याना वयाच्वंगु दु । अथे हे ल्हुतिपुन्हिकुन्हु यःमरि छायाः दथुइ च्वंगु चैत्य पुजा यायेगु चलन ल्यनाच्वंगु दु । थुकथंया पुजा यायेत गोमधि त्वाःया रंजितकार खलःयापिंसं गुथिया व्यवस्था यानातःगु दु । अथे हे गुंलागाया जुगःचःह्रेकुन्हु न्याम्ह दीपंकर पुजा यानाः पञ्चदान बीगु चलन ल्यंकातःगु दु ।
ख्वप इनाचो त्वाःया इन्द्रवर्त महाविहारं दक्षिण हनुमानघाट स्वयाः वनेगु लँ दथुया पश्चिम गल्ली दुने अवस्थित थौंकन्हय्या मुनि विहार हे प्राचीन धर्मउत्तर विहार खः । थुगु विहारयात इना बहाः धकाः नं म्हसीकेफु । धर्मउत्तर महाविहार ने.सं. ७७६ पाखे इन्द्रवर्त महाविहार संघया मुनि बुद्धाचार्यं दयेकूगु खः धयागु अभिलेखय् उल्लेख जुयाच्वंगु दु । ल्वहंपतिइ उल्लेख जूगु कथं मुनि बुद्धाचार्य धाःम्ह ल्हासा देशय् व्यापार याइम्ह ख्वप इनाचो त्वाःया कायमचा खः । ल्हासा देशं ख्वप देशय् लिहां वयाः थम्हं कमे यानाहयागु ध्यबां थुगु विहार दयेकूगु खः । थः पुत्री आर्या मनोहरा, पुत्र उत्तर भू, अथेहे ल्हासा जिगाछेँ तिसिमरु विहारया भिक्षु पञ्चध्वजया नापं थः स्वर्गारोहण जुइधुंकाः हाकनं जन्म काये म्वाःलेमा धकाः कामना यासें नेपाःया उत्तराखण्डया नां क्वकयाः धर्मउत्तर महाविहार धकाः नामाकरण याःगु जुल ।
थुगु विहारसम्बन्धी ल्वहंपतिइ निगू संवत् उल्लेख जुयाच्वंगु दु । छगुलिइ संवत् ७७६ मार्गशिरसदी कुन्हु विहार निर्माण जूगु खः धकाः उल्लेख जुयाच्वंगु दतसा मेगु ल्वहंपतिइ संवत् ७८७ वैशाखवदी ११ कुन्हु शाक्यमुनि बुद्ध, दीपंकर बुद्ध, चैत्य, गणेश, महांकाल, चक्रसम्बर व पञ्चरक्षा सपूmया नापं विहारया नित्यकर्म चले यायेत ४० रोपनी स्वयां अप्वः बुँ दत्त तयाथकूगु खँ उल्लेख यानातःगु दु । अथे हे विहारया सम्पत्ति लोभ याइपिंत पंचमहापाप लायेमा धकाः उल्लेख यानातःगु दु । ल्वहंपतिइ मुनि बुद्धाचार्यया अबु जय बुद्धाचार्य, आबौ (तःधि अबु) श्री देव बुद्धाचार्य, किजापिं श्री रथन देव वंदे, श्री कुशल देव वंदेपिनि नां उल्लेख यानातःगु दु ।
इन्द्रवर्त महाविहारया दुजःतय्सं हे धर्मउत्तर विहार स्थापना जूगुलिं छुं ई तक विहारया परम्परा न्ह्याके धुंकाः लिपा हाकनं पुलांगु इन्द्रवर्त महाविहारय् हे ज्या न्ह्याकावंगु खनेदु । विहार हेरचाह याइपिं मदयेवं बुलुहुं स्यनावनाः कालान्तरय् खिखांमुगःया अवस्थाय् परिणत जूगु खः ।थुकथं ख्वपया प्राचीन बौद्ध सम्पदा इतिहासया गर्भय् तनावनेत्यंगुयात वाःचायेकाः बुद्धधर्मय् नुगः क्वसाःम्ह विहार संघया दुजः भीमराज बुद्धाचार्य व सम्यकरत्न बज्राचार्यपिनि कुतलय् विहार निर्माण याःम्ह मुनि बुद्धाचार्यया नां क्वकयाः वि.सं. २००९ निसें ‘मुनी विहार’ या नामं थेरवादी विहार सञ्चालन जुयाः वि.सं. २०३२ आषाढ ३२ गते भिक्षु संघया नामय् भिक्षु रत्नज्योतियात कागजात सहित दान याःगु जुल । थौं मुनि विहार स्वनिगःया स्थापित थेरवादी विहार कथं धस्वानाच्वन ।
इन्द्रवर्त महाविहार धयागु ख्वपया इनाचो व गोमढीया शाक्य कुलपुत्रपिनि चूडाकर्म याइगु मू बहाः खः । थुगु बहाःयात इन्द्रवर्ण महाविहार धकाः नं म्हसीके फु । इनाचो त्वाःया मू लँसिथया दक्षिण, वाँचु त्वाःया पश्चिम व मुनि विहारया उत्तर अवस्थित चीधंगु प्राचीन विहार हे इन्द्रवर्त महाविहार खः । थुगु विहार जुजु ज्योति मल्लया शासनकाल ने.सं. ७४१ पाखे निर्माण जूगु खनेदु । थुगु विहारया दातात इन्द्रवर्त महाविहार सकल शाक्य संघया पुर्खापिं श्री देवसिं बुद्धाचार्य, श्री जयसिं बुद्धाचार्य, श्री मुनि बुद्धाचार्य व श्री कुशल बुद्धाचार्यपिं खः । इन्द्रवर्त महाविहारया शाक्यत गनं वल धयागु क्वःजिक धायेमफुसां थुगु बहाःया दिगुद्यः गुहेश्वरी जूगुलिं येँ तःक्षे बहाःया सन्तान जुइफु धयागु अनुमान यायेफु ।
इन्द्रवर्त महाविहार पलिस्था जूगु छुं दँ लिपाया छगू तमसुक कथं बुद्धाचार्य देवसिंह आकाझाकां मदयावंम्ह थः काय देवदासया नामं संवत् ७५५ आषाढ १२ य् दीपंकर तथागतया सुवर्ण मूर्ति दयेकूगु खँ च्वयातःगु दु । बहिद्यः ब्वयेगु झ्वलय् थनया दीपंकर तथागतयात गोमढीया झौर बहिलिइ ब्वये यंकेगु याना वयाच्वंगु खः । अथे हे संवत् ७६३ श्रावण सुदि १० या छगू अभिलेखय् इन्द्रवर्ण महाविहार कुलदेवता स्थापना जूगु खँ उल्लेख यानातःगु दु । लिसें गुथिया दुजःत देव बुद्धाचार्य, मुनि बुद्धाचार्य, जय बुद्धाचार्य व रथन बुद्धाचार्यपिंसं नित्य कर्म पुजापाठ यायेत माःगु व्यवस्था यानाथकूगु तमसुक पत्रय् उल्लेख जुयाच्वंगु दु ।
इन्द्रवर्त महाविहारया क्वाःपाःद्यः अक्षोभ्य तथागत खः । क्वाःपाःद्यःया जवय् प्रज्ञापारमिता व खवय् अवलोकितेश्वरया मूर्ति पलिस्था यानातःगु दु । स्वतँ जाःगु द्यःछेँया मातं तल्लाय् लुँ सियातःगु पासुकाझ्याः दु । थ्व हे तल्लाया आगं क्वथाय् चक्रसंवर विराजमान याकातःगु दु । उकिं च्वय्या तल्लाय् चपाझ्याः दु । दथुझ्याःया जवंखवं सारिपुत्र, मौदगल्यानया मूर्ति दु । वयां च्वय् पंचरक्षा मूर्ति कियातःगु न्यापु त्वानाःसिँ फयेका तःगु पल्लि जुल ।
इन्द्रवर्त महाविहारया पुलांगु स्वरुप लुप्त अवस्थाय् थ्यनेधुंकूगु दु । पुलांगु सम्पदाया नामय् क्वाःपाःद्यः, गणेद्यः, मांकाःद्यः, लोकेश्वरया चैत्य व पलि च्वय्या गजू बाहेक मेगु मदयेधुंकल । इन्द्रवर्त महाविहारया दक्षिणपाखे धर्मउत्तर महाविहार (थौंकन्हय् मुनिविहार) दयेकूपिं इन्द्रवर्त महाविहार संघ खलः हे जूगुलिं निगुलिं विहारय् चूडाकर्म यायेज्यू । तर धर्म उत्तर विहार भग्नावशेषय् परिणत जुइवं इन्द्रवर्त महाविहारय् जक हे चूडाकर्म यायेगु जूवंगु दु ।
इन्द्रवर्त महाविहारया पुरोहित न्हापा चतुव्रम्ह महाविहारया बज्राचार्यत खः । तर थौंकन्हय् प्रसन्नशील महाविहारया बज्राचार्यतय्सं पुरोहितया ज्या याना वयाच्वंगु खः । थुगु विहारय् थीथी सांस्कृतिक कर्म यायेत थीथी गुथि नीस्वनातःगु दु । थुकथं गुथि नीस्वनातःगुया हुनि गुंला पारु निसें च्याचा गुन्हु तक झौरबहिलिइ बहिद्यः ब्वयेगु, निसलाः बजि छायेगु, पंचदान कुन्हु दीपंकर तथागतपिंत पुजा छायाः सर्वसंघपिंत पंचदान बिइगु ज्या थौंतक जुया वयाच्वंगु दु । थुगु विहारया संघ परिवार थ्यंमथ्यं ८०० म्ह दु । इन्द्रवर्त महाविहारयात व्यवस्थित रुपं संचालन यायेत विहार संरक्षण समिति गठन यानातःगु खनेदु ।
थौंकन्हय्या भनपा वडा नं. १० स्थित सुजमधिया सूर्यमण्डल दबूया पूर्वदक्षिणया गल्ली दुनेया चिधंगु विहारया नां आदिपद्म महाविहार खः । अभिलेखया लिधंसाय् आदीपद्म महाविहारयात तुं विहार (त्वं बहाः) धकाः म्हसीकेफु । गोपालराज वंशावली (६२ पत्र ‘क’) ने.सं. ५०३ या च्वसुइ ‘यम्ब तुं विहार’ उल्लेख यानातःगु दु । अथे हे ‘व्रतावरदान माला’ धयागु ग्रन्थय् ‘श्रीश्री जयजितामित्र मल्ल देवस्य विजयराज्य श्री भक्तपुर महानगरय् श्री वादिमास्थटाने तौलाछेँ त्वाः श्री तुंबहालया बौद्धार्य जोगनरसिंह लिखिति सम्पूर्ण श्रेषोस्तु सम्बत ७९७ श्रावणवदि ६ शुभम’ धकाः उल्लेख जूगुलिं आदीपद्म महाविहार हे तुंबहाः खः धयागु पुष्टि जू । तर वि.सं. १८९० या तः भुखाचं तुं बहालय् यक्व हे क्षति जूगुलिं विहार दुने प्रामाणिक अभिलेख मदयेधुंकल । तर विहारं पिने लिच्छविकालीन चैत्य, मांकाःद्यः दु ।
अथे हे सुजःमधिया पूर्व दिशाय् ब्रम्हायणी पीठ द्यःयाथाय् वनेगु लं जवया वाँचुहितिइ लुयावःगु १३०० दँया ल्वहंपतिइ भिक्षुणी संघ उल्लेख जुयाच्वंगुलिं तुं विहार लिच्छविकालीन विहार खः धकाः अनुमान यायेफु । अथे हे गुंलागा १३ जुगःचःह्रेकुन्हुया पञ्चदानबलय् ख्वपया दीपंकरपिं थुगु हे बहाः पिनेया सूर्यमण्डल दबू लिक्कया कुमारी फलय् तयाः पुजाविधि पूवनेवं आदिपद्म विहार दुने पञ्चदान प्रारम्भ जुयाःलि तिनि कथंहंक पंचदान जुइगु प्रचलन थौं तक ल्यना हे च्वन तिनि । थ्व सकतांया लिधंसाय् आदिपद्म विहार (तुंबहाः) ख्वपया दकलय् प्राचीन विहार खः धयागु पुष्टि जू । तुं बहाः ख्वपया चूडाकर्म याइगु बहाः मध्ये संघ परिवार म्हो जक दुगु विहार खः । थुगु बहालय् चूडाकर्म याइपिं शाक्य संघया ल्याः १० म्ह ति जक दु । थुगु विहारया पूर्वपाखे पश्चिमाभिमुख शाक्यमुनिया क्वाःपाः द्यः दु । क्वाःपाःद्यःया दुने दुरुल्वहंया धर्मधातु चैत्य दु । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने अशोक चैत्य दु । अशोक चैत्यया पश्चिमपाखे धर्मधातु चैत्य दु । अथे हे बहाःया दक्षिणपाखे गुम्बज पद्मचैत्य व लिक्क महांकाल, चैत्य, पलेस्वां, मन्दः व जज्ञशाला दु ।
आदिपद्म महाविहार व दीपंकर महाविहार दथुइ क्वातुगु स्वापू दु । आदिपद्म विहारया भण्डार स्वइम्ह चिनजु व हे बहाःया शाक्यतय्सं हे छ्वइगु खः । उकिं थुगु बहाःया दुजःतय्त पशुपति बहाःया दशनायक जुइत आचाः लुइगु सुविधा तक बियातःगु दु ।
ख्वप देश दुहां वनेगु तःधंगु ध्वाखा लिक्कया नःपुखूया पश्चिम दिशाया चकंगु भुइख्यः दथुइया विहारया नां जयकीर्ति महाविहार खः । थथुबही जयकीर्ति महाविहारया प्रचलित नां खः । वज्रयानी बहाःया वास्तुकलायुक्र थथुबहियात शुक्रवर्ण महाविहार धकाः उल्लेख यानातःगु दु । थथु बहिया छगू ल्वहंपतिइ हे जयरत्न वज्राचार्यपाखें जीर्णोद्धार जूगुलिं जयकीर्ति विहार धकाः नां छुनातःगु दु । उकिं थथुबहि जयकीर्ति महाविहार व शुक्रवर्ण महाविहार स्वंगू हे छगू विहारया थीथी नां खः धकाः थुइकेफु ।
नःपुखूया पश्चिम दिशाय् अवस्थित थथुबहि भौतिक रुपं सुरक्षित व संरक्षित बहाः खः । विहारया प्यखेरं घ्यःचाकु संल्हुया दिनस न्याम्ह दीपंकरपिं सहित सम्यक महादान याइगु भुइख्यः खः ।
थुगु विहार गुबले दयेकल धकाः प्रामाणिक रुपं धायेमफुसां जुजु जितमित्र मल्ल कालया ख्वप तःधिछेँस्थित चतुव्रम्ह महाहिवार संघ सदस्य जयरत्न वज्राचार्यपाखें ने.सं. ७९४ पौष कृष्ण पञ्चमीया दिनस थुगु विहार जीर्णोद्धार जूगु खँ बहि दुनेया शिलालेखय् उल्लेख जुयाच्वंगुलिं थथुबहिया निर्माण ने.सं. ७९४ न्ह्यः हे जूगु खः धकाः त्याजिक धायेफु ।
पूर्वाभिमुख बहिया चतुर्शाला पद्धति कथं निगू तल्लाया खः । बहिया पश्चिम दिशाय् पद्मपाणी बोधिसत्वया गन्धुरीद्यः दु । गन्धुरी द्यः न्ह्यःने चिग्वःगु चैत्य दु । गन्धुरी द्यःया गर्भगृह परिक्रमा यायेछिंक दयेकातःगु दु । अथेहे गन्धुरी द्यःया न्ह्यःनेया मूल चैत्य नापं ल्वहंया मण्डः व यज्ञमण्डल दु ।
बहि छेँया प्यखेरं चाःहिलेछिंक बार्दली सहितया निगू तल्ला यानाः दयेकातःगु दु । गर्भगृहया च्वय्या आगं क्वथाय् वज्रयोगिनी पलिस्था यानातःगु दु । थुगु क्वथा प्यपुंका दयेकातःगु क्वथाया मूल दीपंकर व दीपंकरया सामान सुरक्षित यानातःगु दु । बहि पिनेया पूर्वय् व भुइख्यःया मू ध्वाखा दुने स्वयम्भू उपत्पत्तिया आधारय् निर्मिति धर्मधातु चैत्य पलिस्था यानातःगु दु ।