जनबोलिं ज्यापु धाइपिं महर्जन नेपाःगाःया आदिवासी खः । पाय्छि तथ्याङ्क मवःसां नेवाः मध्ये थुपिं बच्छिं मयाक दु धैगु विश्वास दु । येँया परम्परागत ३२ गू त्वाःया (थौंकन्हय् ६३ गू धाइ) ज्यापु कुनांया अध्ययन जूगु दु । येँ देय्यात थथु, दथु व क्वथु यानाः स्वब्व थलातःगु खनेदु । गल्कोपाखांनिसें असंतक थथु, असनं मरूतक दथु व मरूंनिसें क्वःनेतक क्वथु धाइ । महर्जन खँग्वः महत् ‘मू वंपिं’, जन ‘मनू’ ल्वाकज्यानाः पिदंगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – महत्–जन – महर्–जन [रकारीभवन] – महर्जन । येँ देय्या भलननि, भिन्द्यः, बम्र्हुत्वाः, द्वाकाधः, गल्कोपाखा, हँय्पूननि, झ्वाःबहाः, ज्यापुननि, ज्याथा, किलागल, कुमाःननि, कोबहाः, लस्कःननि, माकःगल्लि, मैतीदेवी, मखं, मरू, नाय्पाःच्व, न्यत, पाछैगल्लि, प्यंगःथां, सीघः, सुन्ताःगल्लि, तमोगल्लि, तेबहाः, तेंगल, थमेल, त्यःरः, वंघः, वतु, यतखायात पुलांगु ज्यापुत्वाः धाइ । ज्यापुत भाषिकरूपं समरूपी संस्कृति दुपिं खः । भाषिक अध्ययनकथं ज्यापुयात महर्जन, कुमाः व सुवाः यानाः स्वब्वथलेगु ज्या जूगु दु । सुवाः ख्वपं वःगु धाइ ।

ख्याः
ख्याः (१) यक्ष खँग्वलं वःगु खनेदु । थुपिं क्यपुछेँ, क्यवछेँ वंघःया लिउने च्वकाछेँय् दु । केँया अर्थ केँ (दाल), पुया अर्थ पुसा व बया अर्थ थाय् जुइ । लाखे (२) खँग्वः राक्षसं वःगु खनेदु । लाखे ज्यापु, सायमि व स्यस्यः स्वंगुलिं समाजय् दु । थुकिया अर्थ, व्युत्पत्ति छगू हे खनेदु (स्वयादिसँ; सायमि व स्यस्यः लाखे) ।

छेँ
चि व त न्हेतँसा तयाः खलःया आकार थुइकी । चीजःखलः (३) चीधंगु परिवार दुपिं ज्यापुतय्त धाइ । तःजःखलः (४) परिवार जः यक्व दुपिंत तःधंखलः वा तःजःखलः धाइ । न्हय्मू (५) न्हय्गू मूल ल्वाकज्याःपिंत धाइ । बैगःमरू (६) छेँया बइगः मरूपिंत धाइ । लाकांदेसी (७) विदेशी लाकां न्ह्याइपिं यंगालया ज्यापुतय्त धाइ दु ।

ज्या
असंकिसंमि (८) असंया किसानयात असंकिसानी धाइ । थ्व थाय् थुइकीगु खँग्वः असंलिसे किसंमि ल्वाकज्यानाः असंकिसंमि जूगु दु । असं येँ देय्या मूल बजार खः ।
काः (९) काहार खँग्वलं वःगु खनेदु । काः मनू सीबलय् व देवदेवीया जात्राबलय् पुइगु बाजा खः । थुकिया प्रक्रिया थुकथं क्यनेछिं– काहार बाजा – काहाः बाजा [क्षतिपुरक दीर्घ] – काःबाजा [महाप्राण क्षय] – काःबुजा [स्वरवृद्धि] ।
कुमाः (१०) चाया ज्या याइम्ह मनूयात धाइ । कुमाःतय्संं थलबल ज्याइगुलिं ब्रम्हाया सन्तानकथं संस्कृतभासं प्रजापति नं धाइ । प्रजापति दुने नं यक्व बिनां दुपिं दःसां बिनां मदुपिं प्रजापति नं यक्व दु । कुमाः कुम्हारया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – कुम्हार – कुमार [अल्पप्राणीकरण] – कुमाल [लकारीभवन] – कुमाः [न्तिमवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – कुमः [स्वरवृद्धि] । कुमाःतय्संं थःत ज्या स्यना बिउम्ह गुरू विश्वकर्माया बां जूगुलिं हँय्या ख्यें नइ मखु । थुकिया बाखं थथे दु– छम्ह कुमाःनं चा थल ज्यानाच्वन । थल त जक ज्याइगु, प्य हे मपुं । कुमाःनं अनेक बिचाः यात, ज्या हे मवल । उबलय् हे लाक्क हँय् छम्ह फितिफिति यानाः म्ह संकाः वल । कुमाःनं फि ति धाःगु थुइकाः चाय् फि ल्वाकछ्याना ज्यात, थल प्यपुन । उबलय्निसें हँय्यात गुरु नालाः हँय्या ला मनःगु धाइ । थ्व कवलय् कुमाःनं ज्याइगु थलया नामं कुनां छुनातःगु खनेदु । कुमाःतय्सं याइगु ज्या स्वयाः व च्वनीगु थाय्कथ कुनां छुनातःगु खनेदु ।
आपाकुमाः (११) अप्पा वा अत छीम्ह कुमाःयात धाइ । थुमित यलय् अःवाः धाइ, खँय्भासं अवाले च्वइ । क्वहिति कुमाःतय्सं अप्पा नं छीगुलिं आपाकुमाः नं धाइ । पचली भैरवया जात्राबलय् मूस्याः च्याकीपिं जूगुलिं मूस्याःकुमाः नं धाइ । गुलिसिनं मूस्याः (चिलाख) या अन्तिम दीर्घमात्रा तनाः मुस्या जूगु दु ।
गुलुपाःकुमाः (१२) भिक्षा फइगु थल गुलुपाः ज्याइम्ह त्यंगःत्वाःया कुमाःयात धाइ ।
छुस्याकुमाः (१३) छुसि मुना हइम्ह येँया क्वहिति त्वाःया कुमाःयात धाइ । क्वहिति कुमाःतय्सं अप्पा नं छीगुलिं आपाकुमाः नं धाइ । पचली भैरवया जात्राबलय् मूस्याः च्याकीपिं जूगुलिं मूस्याःकुमाः नं धाइ ।
धौभ्यगःकुमाः (१४) धौभ्यगः ज्याइम्हसित धाइ ।
मरिकसिकुमाः(१५) मरिकसि दयेकीम्ह कुमाःयात धाइ । न्हापा प्लास्टिकया थल मवःबलय् भ्वय् वनेत मरिकसिइ चाकुमरि तयाः यंकेमाः ।
मुस्याःकुमाः (१६) पचली भैरवया जात्राबलय् मूस्याः च्याकीपिं क्वहितिया कुमाःयात धाइ ।
वन्देकुमाः (१७) वन्दे त्वाःया धौभ्यगः दयेकीम्ह कुमाःयात धाइ ।
सलिंकुमाः (१८) अय्लाः तइगु सलिं ज्याइम्ह ज्याथा त्वाःया कुमाःयात धाइ ।
दगू (१९) बुँ दाइपिं ज्यापुतय्संं दंगोल च्वइ ।
दिंगः (२०) रङ्ग पाइपिं ज्यापुतय्त धाइ ।
पाछै (२१) पाछै पीपिं पाछैगल्लिया ज्यापुतय्त धाइ ।
ब्वस्यः (२२) वन, जङ्गल स्वइपिं, बिचाः याइपिंत धाइ । ब्वस्यः वा बुस्यः वनस्यः खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया प्रायोगिक अर्थ वनरक्षक वा रेञ्जर जुइ । वन बु जुइबलय् स्वरवृद्धि जुइ । थ्वहे खँग्वलय् न्हासं थ्वःगु वर्ण लोप जुयाः बु जक ल्यन । थुकिया सुत्र थथे जुइ – वन–स्यः – वं–स्यः [नासिकीकरण] बुँस्यः – [स्वर वृद्धि] – बुस्यः [नासिक्य वर्ण लुप्त] – बोस्यः [स्वरक्षय] – ब्वस्यः [श्रुति आगम]।
मुनिकार (२३) या चिहाःगु रूप मू खः (स्वयादिसँ; मू) । थुमिसं सांस्कृतिक मू दुगु तसकं नस्वाःगु स्वां पी । थ्व स्वां बुंद्यःया जात्राबलय् माः । थुपिं मैतिइ ख्वातुक दु ।
मू (२४) मुनिकारया चिहाःगु रूप खः (स्वयादिसँ; मुनिकार) । थुमिसं सांस्कृतिक मू दुगु तसकं नस्वाःगु स्वां पी ।
वासिं (२५) वा सिनीपिं ज्यापुतय्त धाइ । थुमिसं त्वाःयाम्ह द्यःया वाःपतिकं सेवा याइ । थुकियात वासि धाइ ।
सुवाः (२६) या ज्या जा थुइगु खः । थुपिं ख्वपं बाय् हिलावःपिं जूगुलिं थुमित त्वाःमरू ज्यापु (२७) नं धाइ ।

झंगः, पशु
खिचाखुँ (२८) खिचा खुयाः नःम्हसित धाइ । भजन सयेकेबलय् खा खुयाः नल कि बांलाक भजन सइ, बांलाक मे हाले सइ, बाजं थाये सइ धैगु विश्वास खनेदु । ज्यापु पुचलय् ८–१२ दँ दुम्ह मचायात वःलाः तयेमाः । वःलाः खँग्वः संस्कृतया अहोरात्रं (चच्छिन्हिच्छि) वःगु खनेदु । वःलाः तइबलय् स्वदँतक सुथ न्हापां नसंचा इलय् (चान्हसिया २।३ ताःई) दनाः बुँइ ज्या वनेमाः । थुकियात पूर्वय् लुँमधि, दक्षिण पचलि, पश्चिम स्वयम्भु, उत्तर यःपि खेलय् वनेमाः । थुलि यानाःलि जक व मचा धात्थेंया ज्यापु जुइ । थथे पक्का ज्यापु जुइधुंकूपिं मध्ये त्वालय् भजन स्यंबलय् खिचा खुल खनिं । उकिं वया नां खिचाखुँ जुल धाइ ।
झंगः (२९) आकासय् ब्वइम्ह झंगः खः। मखुगु खँ ल्हाइपिं मनूतय्त नं झंगः धाइ । झंगःखत्री (३०) झंगः मखुगु खँ ल्हाइम्ह खःसा खत्री धाल कि व स्वयाः नं चंखम्हसित धाइ । क्वः स्वयां कोइली चंख, कोइली स्वयां खत्री चंख धैगु खय्भासं छगू खँत्वाः दु । थुकियात क्वः स्वँय् ख्यें खुइम्ह धका नेवाः भासं धाइ । थुकिया अर्थ क्वः झंगः तसकं चलाख, तर वया स्वँय् थ्वयातःगु ख्यें खुइम्ह झंगः कोइली खः । उज्वःम्ह कोइली स्वयां खत्री चलाख धाइ । थन झंगः खत्री धकाः कोइली व खत्री निम्हसिया नं चंख ल्वाकछ्यानाः धाःगु खः ।
नवःचा (३१) प्वालय् सुलाः वामा नइम्ह छुँ जातिया पशु खः । थथे बाली नास जूगुलिं न्हिच्छि हे नवःचा मालाःमालाः स्याइपिंत नवःचा धाल । थुपिं ज्याबहाः त्वाःया पकुलाछिइ च्वनी ।
पशु लहीगु, जवाः जुइगु ज्यापु पुचःया छगू मूख्य पेशा खः । थुकिं वइगु धनयात पशुधन धाइ । वि.सं. १९९० साल तक ज्यापुया म्ह्याय्मचायात क्वसःकथं च्वलय्, सा, म्येय् बी । अथे बिउगु वस्तु लहीम्हेसित नां बिल, लिपा वहे कुनां जुल । पू तँसाया अर्थ लहीम्ह जुइ ।
फैपु (३२) फै लहीम्ह ज्याःबहाः ज्यापुतुंया ज्यापुयात धाइ ।
मेपू (३३) म्येय् लहीपिंत धाइ । सापु, म्येय्पु, हँय्पु खलः इतुंबहाः थुज्वःगु लःया मुहान दुगु थाय्या जःखः च्वनी । सा, म्येय्, हँय् स्वम्हसित नं लः मा हे माः ।
माकःखलः (३४) नाय्पाःच्व त्वालय् च्वनी ।
सवल (३५) सल लहीम्ह ज्यापुयात धाइ । थुपिं वलाछि त्वालय् दु ।
सलखों (३६) सल गइम्ह सइस ज्यापुयात धाइ । ख्वं खँग्वलं चातः थुइकीसां थन सल गइम्ह थुइकी । थुपिं थाय्मरू प्यंगः थामय् दु ।
सापू (३७) सा लहीपिं किलागःया ज्यापुयात धाइ ।
सिं (३८) या अर्थ जङ्गलया जुजु खः । सिंह खँग्वः सामन्ती समाजय् तःधं छुइत नांया दथुइ व लिउने तइ । थौंकन्हय् न्ह्यलुवातय्संं सिंह च्वइ । ज्यापुतय्संं महर्जन मतसे सिं च्वयाहःगु दु । आः वयाः थःपिनिगु कुनां मालाहःगु दु ।
हँय्पू (३९) हँय् लहीपिं ज्यापुयात धाइ ।

थुवाः
देसि (४०) विदेसी सामान दुपिं यंगाःया ज्यापुयात धाइ ।
धिके (४१) पुलांगु भ्वाथःगु लं फीपिं गोफलया ज्यापुतय्त धाइ ।
न्हय्दंकाः (४२) न्हय्म्हसिया दं नःपिंत धाइ । नेपालय् मस्त मदुसा सम्पत्ति लःल्हायेगु प्रथा मदु । मनुखं बाजे बराजुं बिउगु सम्पत्ति थः काय्म्ह्याय्पिन्त लःल्हायेमाः । थथे मस्त मदुसा लिक्क लाःपिं थःथितियात दं वनी । थथे न्हय्म्हसिया दं नःपिंत न्हय्दंकाः धाइ ।
लाकादेसी (४३) न्हूगु विदेसी लाकां न्ह्याइम्ह न्यत (नरदेवी)या ज्यापुयात धाइ ।

द्यः पाः
ज्यापुत बुँज्या सिधयेकाः त्वाःया द्यः, देगःया पाः च्वनी । त्वाःपतिकं गनेद्यः दइ । व द्यःया पाःलाः जुइगु थुमिगु छगू मूख्य ज्या खः । थथे पाःलाः जुइगु सुवाः खलःयात मौका दइमखु, उमि त्वाः नं दइमखु । गनेद्यःया लिसें कालिया नं पाः च्वनी । येँ देशय् परम्परागत ३२ गू त्वाः दु । ईया चाकलय् थुपिं ६३गू त्वालय् न्यनावन । थुलि जूसां ३२ गू त्वाःया गौरव तायेकी ।
भिंद्यःपालाः (४४) भिमसेनया पाःलाःयात धाइ ।
मरूकिसानी (४५) मरूगनेद्यःया पाःलाः खः । मरुकिसंमि मरुया किसानीयात धाइ । किसानी खँग्वः खँय्भासं वःगु खनेदु । थ्व थाय् थुइकीगु खँग्वः मरूलिसे किसंमि ल्वाकज्यानाः मरूकिसंमि जूगु दु । मरू लाय्कू लिक्क लाःगु थाय् खः । मरूयात येँ देय्या पिवाः धाइ ।
महा (४६), महानायः (४७) व महाने (४८) कुमारी द्यःया पाःलाः खः । थुपिं स्वखलः नं ब्रम्ह त्वालय् दु ।

नसाज्वलं
तुकंपू (४९) तुकं ह्वलीपिं तुकं बहाया ज्यापुयात धाइ ।
फकं (५०) सकि पिनाः फकं सयेकीपिन्त धाइ ।
बकं (५१) दक्व हे ज्यापुतय्सं पिउ ।
म्हुकं (५२) दक्व हे साग खः । पुलां नेवाः भासं कं धालकि केँ वा तरकारी थुइकी । नसाज्वलंया नां वःपिं वंगः जःखः क्यवछेँ, किपुछेँनिसें यतखा, पाछैगल्लि, सुन्तागल्लि, न्यत जःखः मुनाच्वंगु दु ।
कःनिमनः (५३) कःनि मनइम्ह ज्यापु खः ।
पःमाय् (५४) ह्याउँगु माय् खः । थ्व साय्मि व स्यस्यः समाजय् नं दु (स्वयादिसँ; स्यस्यः, साय्मि, पँमाय्) ।
बकुलाः (५५) किलागःया सापूया छता कुनां खः । बकुलाः स्यस्यः व सायमि कुनां नं दु (स्वयादिसँ; स्यस्यः, सायमि बकुलाः) ।
यःमरि (५६) नेवाः समाजया विशिष्ट मरि खः । थ्व जाकिचुंयात हायाः छुइगु मरि खः । थुकिया पौष्टिक मूल्य बिस्कं हे जुल । दक्षिण एसियाय् जाकि प्रचुर मात्रां दुगुया भूसांस्कृतिक चिं खः । थ्व नां दुम्हेसिया छेँय् यःमरि छूबलय् बांमलाःगु घटना जूगु दयेफु ।
लामनः (५७) ला मनइम्ह ज्यापु खः । ज्यापुया मचां न्हिच्छि ज्याय् घोंस्याइम्हं ला थुज्वःगु याकनं पोषण वइगु नसा मनल कि तसकं अजूचाःगु खँ जुइ । उकिं थ्व नां थन च्वंगु खनेदु ।
हाकुया अर्थ रंग नं खः, उकिया नापं मनय् खँ वायेकीम्ह, जालियात नं लाक्षणिककथं धाइगु बांमलाःगु खँग्वः खः ।
काउलिहाकु (५८) खलःया काउलि थ्वाकलय् हाकलं दाःगु खनेदु ।
गुफाहाकु (५९) मतिइ यक्व खँ तयाः जुइम्हसित ब्वः बीबलय् धाइ ।
फसिहाकु (६०) फसि यक्व दुम्ह हाकुम्ह मनूयात धाइ ।
भोपाहाकु (६१) भोपाहां खँग्वलं वःगु खनेदु । भोछि हे हाकुगुलिं भोपाहाकु नां जूवंगु दु ।