नेपालभाषा साहित्यया प्यंगः थां धकाः चर्चा जूपिं प्यम्ह महारथिपिं मध्ये दकलय् क्वकालिम्ह छगः थां योगबीरसिं कसाः खः । वय्‌कः नेपालभाषा साहित्यया छम्ह कवि जक मखु, थःगु ईया मनूत शिक्षित यायेत कुतः यानादीम्ह शिक्षाप्रेमी, सामाजिक धार्मिक अन्धविश्वास कुरीतिया विरुद्धय् चेतना थनेगु यानादीम्ह छम्ह समाज सुधारक नं खः ।

थ्वय्‌कः योगबीरसिं कसाःया जन्म येँया केलत्वाः क्वाछेँ ननिइ ने.सं. १००६ सालया बछलाथ्व पारु कुन्हु जूगु खः । वय्‌कःया मां लक्ष्मीनानी व बौ चैत्यवीर सिंह कसाः खः । थ्वय्‌कः लजगाःया सिलसिलाय् कलकत्ता झायादीबलय् अनया बंगालीतय्‌गु मातृभाषानुराग खनाः वय्‌कःया ल्याय्‌म्ह नुगलय् थःपिंसं नं यायेमाः धैगु भावना जागृत जुल । थ्वहे कथं थःम्हं नं सयेकाः सिइकाः थःगु मातृभाषा नेपालभाषा थकायेगु निंतिं छुं याये धयागु भावना ज्वनाः थःगु लजगाया नापनापं साहित्य सृजना पाखे नं ल्हाः न्ह्याकादिल । फलतः छम्ह व्यापारीया कायमचा जुयाः नं वय्‌कःया संगत नेपाःया नांजाःपिं कविपिं नाप जुल । वय्‌कःया जनबहाःया कापः पसः कवि गोष्ठी जुइगु थाय् थें जुल । नेपालभाषाया नापं नेपाली भाषाया कविपिं गथे —सिद्धिदास, शम्भुप्रसाद ज्ञवाली, लेखनाथ पौडेल, चक्रमाणी चालिसे आदिपिं वयाः थःथःपिंसं च्वयागु कविता न्यंकेगु तथा मेपिंसं ब्वंगु कवितायात कयाः छलफल याइगु जुयाच्वन । कवि योगवीरसिंहं नेपाली भाषाया कविपिं नापं नेपाली भाषं कविता च्वइबलय् थःगु नां ‘जोगवीरसिंह उदास’ तइगु जुयाच्वन । थुकथं कविपिं मुनाः कवि गोष्ठी याइगु तत्कालिन राणा सरकारयात मनिन । कविता च्वयातःगु कापि हे लाकायंकल । थज्याःगु ज्या हाकनं यायेदइमखु धकाः अन मुनीपिं कविपिंत नसिहत बीगु यात । अय्सां सुलाः सुलाः कविपिं नापलानाः कविता गोष्ठीया नितिं कविता च्वच्वं वय्‌कः नं छम्ह पोख्तम्ह नेपालभाषाया कवि जुयाः पिदन । वय्‌कलं नेपालभाषाया नापं नेपाली व हिन्दी भाषां नं कविता च्वयादीगु दु । उगु इलय् नेपालभाषायात तसकं क्वत्यलातःगुलिं नेपालभाषा थकायेगु निंतिं मातृभाषानुरागं जाःगु कवितात च्वयादिल । थ्वहे झ्वलय् वय्‌कलं नेपालभाषा धयागु चिनाखँ च्वयादिल । ‘नेपालभाषा जीर्ण जूगु अल्सि मचासें भिंकेनु, भारतीय शास्त्र भवनं मान थ्वैत बिइकेनु’ धकाः चिनाखँया माध्यमं वय्‌कलं नेपालभाषायात थकायेत सकसितं आह्वान यानादिल । थ्व हे चिनाखँ पिदसांनिसें नेपालभाषाया पुर्नजागरण सीदयेक न्ह्याःगु खनेदत ।

थ्वया नापनापं योगवीर सिंह माधवराजजुया आर्यसमाज प्रचार, तुलसी मेहरजुया चर्खा प्रचारक महागुथिइ नं लगे जुयादीगु दु । अथेहे खाम देशं नेपाः वःम्ह क्यान्छे लामाया धर्मदेशना प्रति जयमांपिं आकर्षित जूगु खनाः गुरुजुपिं तंम्वयेकाः जय्मांपिंथाय् पुजा हे मवनाबिल । थथे उराय गुभाजुया ल्वापुइ मिलेयायेत योगवीरसिंहं महत्वपूर्ण भूमिका म्हितादिल । अथेहे वय्‌कलं थःगु नेतृत्वय् सफूकुथि चायेकेगु ग्वसाः ग्वयादिल । थुकिया निंतिं पासापिं फुक्कसित हस्ताक्षर याकाः तत्कालिन राणा प्रधानमन्त्रीयाथाय् निबेदन बीयंकादिल । थज्याःगु ज्यां यानाः वय्‌कलं तःकःमछि जेलनेलया सजाँय फयेमाल । थथे नेपालभाषाया क्रियाकलापय् संलग्न जूगु द्वपनय् सजँय फःम्ह न्हापाम्हं नेवाः थ्वय्‌कः खः । थथे हे मिसा मिस्तय्‌त आखः ब्वंकाः शिक्षित यायेमाः धयागु धारणां नारी शिक्षाय् बः बियाः थः म्ह्याय्‌पिंत नं आखः ब्वंकादिल ।

नेपालभाषा साहित्य व नेवाः समाजया निंतिं थुलिमछि ज्या यानाझाःम्ह, बुद्धधर्म व नेपालभाषा पत्रिका व पुनर्जागरण कालया नांदंम्ह कवि योगवीर सिंहया योगसुधा कविता संग्रह छगू जक पिदंगु दु । वय्‌कलं सुकुन्तला नाटक च्वयादीगु उल्लेख जुयाच्वंगु दुसां फुक्क नाटकया अध्याय पिदंगु खनेमदु । थुकथं साहित्यया सृजना नापं समाज सुधारया ज्या यायां ने.सं १०६२ सालया चौलाथ्व द्वादशीकुन्हु वय्‌कः परलोक जुयादिल ।

मानबहादुर जोशी पुनर्जागरणकाल न्ह्यःयाम्ह छम्ह च्वन्ह्याःम्ह साहित्य सर्जक खः । थ्वय्‌कःया न्यागू भाग दुगु राग माला (म्ये सफू) छगू लुयावःगु दु । थ्वय्‌कःया म्ये नं फुक्क धया थें बेदान्त दर्शनं प्रभावित जूगु दु । पद्य रचना बाहेक थ्वय्‌कलं गद्यय् नं स्वस्थानी सार, शिवरात्री महात्म्य आदि बाखं च्वयादीगु दु ।

नेपालभाषा साहित्यया पुनर्जागरण कालया नांजाःपिं महारथीपिं मध्ये दकलय् थकालिम्ह महारथी गद्य गुरु पण्डित निष्ठानन्द वज्राचार्य खः । थ्वय्‌कःया जन्म ने.सं. ९७८ थिंलाथ्व चौथिकुन्हु येँया ओमबहाः नःबहि त्वालय् जूगु खः । मचाबलय् पूजापाठ व जयमां ज्या यायेत गाक्क जक आखः सयेकाच्वंम्ह निष्ठानन्दं लिपा यक्व मेहनत यानाः आखः ब्वनाः नेपाः देय्‌या छम्ह नांजाःम्ह पण्डित जुयादिल ।

वय्‌कः छम्ह पण्डित जुयाः दुग्येक अध्ययन याना तयेधुंकूम्ह जूगुलिं थःके दुगु बौद्ध शिक्षाया ज्ञान सकसितं इनाबीत ने.सं. १०२१ सालय् जनबहालय् व ने.सं. १०२६ सालय् नःबही त्वालय् बौद्ध धर्मया ‘ललितविस्तर’, ‘भद्रकल्पावदान’ आदि बाखं कनादिल ।थुकथं येँया थासंथासय् बुद्ध जीवनीया बाखं बांलाक कनादीगुलिं बाखं न्यनेगुलि मन क्वसाःपिं आपालं दुगु वाःचायेकाः वय्‌कलं नेवाः भासं थम्हं कनागु बाखं च्वयाः पिकायेगु मती तयादिल । थुकिया लागि थः हे कलकत्ता झायाः आखःया थासा हयाः थः काय् पासा कयाः आखः कम्पोज यानाः ने.सं. १०२९ सालय् वयकलं एकविंशती प्रज्ञापारमिता ग्रन्थ पिकयादिल । थ्व नेपालभाषां थासा आखलं पिदंगु न्हापांगु ग्रन्थ खः । अथेहे वय्‌कलंं न्हिं छपौ छपौ पिकाकां ने.सं. १०३४ साल बछलागा १३ शुक्रवाः कुन्हु ललितविस्तर सफू पूवंकादिल । आपालं बौद्धधर्मया खँ दुथ्याःगु थुगु ललितविस्तर सफू गथे खँ ल्हायेगु खः अथेहे यानाः देवनागरि लिपि छ्यलाः थासा आखलं पिदंगु नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु गद्य सफू खः । थ्व सफू पिदने न्ह्यः तक सफू च्वइपिं च्वमिपिंसं तत्कालिन बोलिचालीया भाषां मखु पुलांगु भाषा व नेपाल लिपिं सफू च्वइगु खः । थथे बोलिचालिया भाषा, देवनागरी लिपि छ्यालातःगुलिं यानाः तत्कालीन बौद्धतय्‌त थ्व सफू ब्वने अःपुकाः ब्यूगु जक मखुसे लिपायापिं च्वमिपिंत नं बोलिचालिया भाषां नं सफू च्वयेज्यू धयागु स्यनाबिल। । नापं हस्तलिखित रुपय् मखु थासा आखलं पिकाःगु सफू जूगुलिं छक्वलं हे तःम्हेसिथाय् ललितविस्तर सफू थ्यंकेफत । थथे निष्ठानन्दं नेपालभाषां गद्य साहित्यया इतिहासय् न्हूगु पलाः ल्ह्वनादीगु, न्हूगु लँपु छुनादीगुलिं वय्‌कःयात नेपालभाषाया गद्यगुरु धाःगु खः ।

पण्डित निष्ठानन्द वज्राचार्यं ललितविस्तरया नापं श्री प्रज्ञापारमिता देवीयागु एकविंसति श्लोकया भाषा सहित, भद्रचरि श्लोकया भाषा व श्री बोधिज्ञान भाषा टिका आदि सफूत नं च्वयादीगु दु । ललितविस्तर बौद्धग्रन्थया प्रकाशनं नेपालय् नेपालभाषाया नापं बुद्धधर्मया पुनर्जागरणय् नं तःजिगु तिबः ब्यूगुलं वय्‌कःयात नेपाःया महायान बौद्ध धर्मया पुनरुद्धारक धकाः नं मानय् यानातःगु दु । ने.सं. १०५५ थिंलाथ्व चौथिकुन्हु वय्‌कलं थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।

मोतिलाल श्रेष्ठ स्वनिगःया पिने प्यूठानं पिदंम्ह पूर्व पुनर्जागरणकालया छम्ह सशक्त कवि खः । थ्वय्‌कःया ज्ञान भजन नांगु भजन म्ये सफू छगू ने.सं. १०३४ स वनारसं पिदंगु दु । थ्व सफू शरदचन्द्र शर्माजु वनारसं लुइका हयादीगु खः । थ्व सफुलिइ नेपालभाषाया च्यापु म्ये नापं नेपाली, हिन्दीया सछिपुं मल्याक म्ये दु । नेपालभाषाया म्येय् विभिन्न देवदेवीपिनिगु भक्ति स्तुतिया म्ये दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्वय्‌कःया म्ये विशेषतः आध्यात्मिक दर्शनपाखे ध्यय्‌चूगु व सगुण भक्ति रस भय्‌ब्यूगु जूसा तत्कालीन मेपिं कविपिनिगु भजन म्येय् थें निराशाया सः थ्वयाच्वंगु मदु । नापं ज्ञान गुणया खँ जक बिलिबिलि जायाच्वंगु नं मदु, युगानुकूल चेतनाया प्रवाह दु, न्हूगु उपमाया प्रयोग दु । स्थीर म यौवन चोनि मखु थ्वय्‌कःया थेंज्याःगु हे म्येया दसि खः ।

बखतबहादुर कवि योगवीर सिंहया समकालीन खयां नं थ्वय्‌कःया काव्य परम्परा भक्ति प्रवृत्ति पाखे क्वसाःगु दु । नेपालभाषां चिनादीगु थ्वय्‌कःया न्हय्पु म्ये फुक्क धयाथें आत्मआलोचना, आत्मनिवेदन कथंयागु जूगु दु । मायान केनकाव तल रे जगत है मैजु ज्ञानी छि जिके वःसा थामे याये कूल आदि थ्वय्‌कःया लोकंह्वाःगु म्येँ खः । बक्रोक्ति अभिव्यक्ति थ्वय्‌कःया जक मखु तत्कालीन कविपिनिगु हे छगू कथं शैलीगत विशेषता जूगु दु ।

नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् प्यंगः थांया नापनापं पिदंम्ह धर्मादित्य धर्माचार्य नं नेपालभाषा पुनर्जागरण आन्दोलनया छम्ह महारथी खः । नेपालभाषाया अनन्य सेवक समाजसेवी, सुधारवादी कवि, नेपाःया न्हापांम्ह पत्रकार अले नेपालय् बौद्धधर्म थकायेत आपालं योगदान बियाझाःम्ह वय्‌कःया जन्म ने.सं. १०२२ सालया बछलाथ्व १४ कुन्हु मां मणिथकुं व बौ वृषमानया क्वखं यल चिकंबही च्यासः त्वाःया प्रतिष्ठित वैद्य कूलय् जूगु खः । धर्मादित्य धर्माचार्यया प्रब्रजित जुइन्ह्यःया नां ‘जगतमान वैद्य’ खः ।

वय्‌कः नेपालय् म्याट्रिकुलेशन पास यानाः कलकत्ता युनिभर्सिटीइ उच्च शिक्षाया नितिं झायादीगु खः । अबलय् भारतय् स्वराज्यया भावना दना वयाच्वंगु ई खः । कलकत्ता युनिभर्सिटीया महान् आचार्यपिनिगु सत्संगतं छखे वय्‌कःया मन बौद्ध धर्मप्रति क्वसायेकाबिलसा मेखे थःगु मातृभूमि व मांभाय् प्रतिया ममतां देजायेका बिल ।

कलकत्ताय् ब्वनाच्वनादीम्ह वय्‌कः छकः गर्मीया विदाय् नेपाः झाःबलय् ज्वनाझाःगु बौद्ध धर्म सम्बन्धि आपालं किपात येँया मरुत्वालय् प्रदर्शनी यानादिल । थ्व प्रदर्शनीं यानाः नेपाःमि सकसिनं स्वांया पुन्हिया महत्व थुल ।

थीथी विद्याया आपालं शैक्षिक उपाधि हासिल यानादीम्ह धर्मादित्य धर्माचार्यं नेपालभाषाय् दकलय् न्हापां बुद्धधर्म पत्रिका पिकयाः नेपालभाषाया नापं नेपाःया हे न्हापांम्ह पत्रकार जुयादीगु खः । उगु ईया राणा सरकारया कुदृष्टिं बचे जुइत वय्‌कलं स्वंगू अंक तक बुद्धधर्म धकाः नां तयाः पत्रिका पिकयादिलसा लिपा तत्कालिन नेवाः युवातय्‌गु माग कथ प्यंगू अंकं निसें झिगूगु अंक तक बुद्धधर्म व नेपालभाषाया नामं पत्रिका पिकयादिल । ने.सं. १०४५ सालं निसें १०५० यानाः न्यादँया दुने झिगू अंक तक थ्व पत्रिका पिकायेत वय्‌कः ताःलात ।

वय्‌कलं बुद्धधर्म व नेपालभाषा पत्रिका पिकयाः नेपालभाषा व बुद्ध धर्मया प्रचारप्रसारय् आपालं योगदान बियादीगु दु । वय्‌कलं थ्वहे पत्रिका मार्फत् न्हिं घौछि नेपालभाषाया नितिं ई बीगु लागि सकल नेवाःतय्‌त आह्वान यानादीगु खः । थथे नेपालभाषा पुनर्जागरणया निंतिं दकलय् न्हापां थथे तप्यंक आह्वान यानादीम्ह न्हापांम्ह व्यक्ति थ्वय्‌कः हे खः । थ्व पत्रिकाय् गुलि नं गद्य रचना पिदन फुक्क धयाथें धर्मादित्यया च्वसां हे पिदंगु खः ।

धर्मादित्य धर्माचार्यजुं बुद्धधर्म व नेपालभाषा पत्रिका पिकायेगुया नापनापं नेपालभाषा थकायेगु निंतिं ने.सं. १०४६ सालय् कलकत्ताय् नेपालभाषा साहित्य मण्डल, ने.सं. १०४९ सालय् नेपाल गुथि नीस्वनादिल । अथेहे थ्वय्‌कलं ने.सं. १०४६ सालय् इलाहाबादय् जूगु पण्डिततय्‌गु बौद्ध महासभाय् नेपालभाषा व थ्वया साहित्य धयागु कार्यपत्र न्ह्यब्वयादिल । लिपा थ्व कार्यपत्र बुद्धधर्म व नेपालभाषा पत्रिकाय् पिकयादिल । अथेहे नेपालभाषा सुचिग्रन्थ धयागु नेपालभाषाया प्राचीन सफूया धलः नं थ्वहे पत्रिकाय् पिथना दिल ।

अथेहे धर्मादित्य धर्माचार्यं कलकत्ताया विश्व–विद्यालयय् मेमेगु मातृभाषायात थाय् बियातःथें नेपालभाषायात नं भर्नाकुलर विषय कथं दुथ्याके बीकेगु निंतिं आपालं कुतः यानादिल । थुकिया निंतिं नेपाली विद्यार्थीपिनिगु नेतृत्व यानाः उगु ईया भाइस चान्सलर आसुतोष मुखर्जीयाथाय् डेलिगेशन नं झायादिल ।

धर्मादित्य धर्माचार्यं नेपालभाषा उत्थानया नितिं जक मख नेपालय् स्थविरवाद ब्वलंकेगु, स्वांयाः पुन्हि हनेगु, लुम्बिनीइ मायादेवीयाथाय् पशुबलि बिइगु दिकेगु, जीर्ण जुयाच्वंगु किन्दोल विहार जिर्णोद्धार यायेगुलिइ तःधंगु भूमिका म्हितादीगु दु । थ्वहे कथं वय्‌कलं बुद्धधर्म प्रचारप्रसारया निंतिं नेपालय् हे बुद्धधर्म उद्धार संघ, बुद्धोपासक संघ, बुद्धोपासिका संघ’ स्थापना यानादिल । थथेहे भारतय् बुद्धधर्म प्रचारया निंतिं थः हे सेक्रेटरि जुयाः अल इण्डिया बुद्धिष्ट कन्फरेन्स यानादिल । नेपाः देशय् उदाय् गुभाजुया ल्वापु जुयाः गुभाजुतय्‌सं लामा भागि याःपिं उदाय्‌तय्‌सं पतिया मकायेकं पूजा याःवये मखु धाःबलय् लामा भागि यानाः छुकिया पतिया धयागु सुधारवादी च्वसु च्वयाः बुद्धधर्म पत्रिकाय् पिकयादिल ।

विद्धान धर्मादित्य धर्माचार्ययागु थज्याःगु भाषासेवा नापं थीथी ज्यायात कदर यासें वय्‌कःयात च्वसापासां भाषाजवाः धर्मोदय सभां धर्मानुशासक पदं छाय्पिउगु दु । थुकथं थःगु मातृभाषा नेपालभाषा साहित्य, संस्कृति व बौद्धधर्म उत्थानया निंतिं ज्या यायां ने.सं. १०८३ सालया दिल्लागा ३० कुन्हु वय्‌कः परलोक जुयादिल ।

नेपालभाषा साहित्यया प्यंगःथां मध्ये छगः थां जुयादीम्ह सिद्धिदास महाजु नेपालभाषा साहित्य सेवाय् थःगु जीवन पानाझाःम्ह, झी सकलसित मांभाय् सेवा यायेगु पाठ स्यनाझाःम्ह महारथी खः । वय्‌कःया जन्म ने.सं. ९८७ साल ञंलागा कुन्हु येँया क्वाछेँ त्वालय् जूगु खः । वय्‌कःया मां हर्षलक्ष्मी व अबु लक्ष्मी नारायण अमात्य खः ।

न्यादँ दुबलय् थः बौयापाखें आखः सयेकादीम्ह वय्‌कलं झिंन्यादँया वैंशय् संस्कृत भाषाया नापं ज्योतिष शास्त्र नं सयेकादिल । थुबलय् हे वय्‌कःया बौनं वय्‌कःयात थापाथली च्वंगु नगदी तहबिल धयागु अद्दाय् ज्या याकादिल । थ्व जागीर छुं ई लिपा मन्त । थ्व जागीर मदयेवं वय्‌कःया अबुं वय्‌कःयात जनबहालय् कापः पसः तयेकल । अन वय्‌कलं प्रेमसागर धयागु सफूया नेपालभाषा अनुवाद यानादिल । अथेहे भचा लिलातकि सफू च्वयेगु ज्या यानादिल । पसः नं चले यायेमफुसेंलि साहुपिनिगु ज्या ज्वनाः खुदँ न्हय्दँ वीरगंजय् च्वनादिल । अन नं सफू च्वयेगु ज्या त्वतामदी । अन च्वनादीबलय् वय्‌कलं सज्जनहृदयाभरण (ने.सं १०४०) धैगु सफू च्वयाः बेतियाय् वनाः छापे याकाहल । वीरगंजं लिहां झायाः वय्‌कः असं कमलाछिया वैद्य मूधरानन्दया वासः पसलय् ज्या यानादिल ।

थुकथं जीवन हहं खुइनिदँ (६२) या वैशय् भचाभचा उसाँय् मदुगुलिं व वय्‌कःया लिपायाम्ह कलाः लगःधगः मदुम्ह जूगुलिं वय्‌कःया थः केहेँ लिलावतियाथाय् च्वंझाल । अन तःन्हु च्वने मलावं हे वय्‌कःया आग्रह कथं केहेँ लिलावतिं थः दाजुयात पशुपतिइ यंकाबिल । अन यंकाः न्हय्न्हु दुकुन्हु ने.सं. १०५० सालया कछलागा त्रयोदशी सोमवाःकुन्हु वय्‌कलं संसार त्वःता झाल । थौं वय्‌कः झीगु न्ह्यःने मदयेधुंकूसां वय्‌कलं यानादीगु मांभाय्‌या सेवां वय्‌कःयात अमर जुइकातःगु दु ।

न्यय्‌गुलिं मल्याक थीथी विधाया सफू च्वयाथकादीम्ह सिद्धिदास महाजुं थःगु जीवनकालय् छगू हे जक सफू सज्जनहृदयाभरण पिकायेफत । वय्‌कःया पिदनेधुंकूगु सफू— ‘सज्जनहृदयाभरण’, ‘सत्यसति,’ ‘संवाद’ ‘शुकरम्भा संवाद’ व ‘रम्भा सुक सम्वाद’, ‘सिद्धिदास थःगु मिखाय् व शिवबिलास’ ‘सिद्धिरामायण (किष्कीन्धाकाण्ड)’ ‘सरल छन्द बोध’, ‘सुक्ष्म छन्द’, ‘संचय’, ‘कर्मयागु योगु धयागु छु’, ‘सनातन धर्म’, ‘सर्वबन्धु’, ‘संसार दुःखया खँ’, ‘सत्यमदन’, ‘सप्तस्तुति’ आदि खः । थुकथं वय्‌कलं सफू च्वयेगुया नापं अबलय्‌या युवा विद्यार्थीतय्‌त गथे— सिद्धिचरण श्रेष्ठ, ठाकुरलाल मानन्धर आदिपिंत कविता च्वयेगु स्यनाः नेपालभाषाय् न्हूगु पुस्ताया कविपिं पिकयादीगु दु । नापं सलंसःदँ निसें नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् न्ह्यानाच्वंगु गीतिकाव्य परम्पराया थासय् चिनाखँया परम्परा न्ह्याकादिल । थथे नेपालभाषाया काव्य ख्यलय् चिनाखंयाँ परम्परा न्ह्याकादीम्ह वय्‌कः न्हापांम्ह कवि खः । उकिं नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् वय्‌कःयात नेपालभाषाय् न्हापां चिनाखँया प्रयोग याःम्ह कवि कथं मानय् यायेबहः जू ।

चिनाखँया नापनापं वय्‌कलं आधुनिक बाखं, आधुनिक निबन्धया पूर्वाभास बीगु शिवविलास थेंज्याःगु बाखं, सर्ववन्धु थेंज्याःगु च्वखँ च्वयाः आधुनिक गद्य साहित्य ब्वलंकेगुली नं तिबः बियादीगु दु । थुकथं तत्कालिन राणा सरकारया ख्याच्वःयात नं चिउताः मतसे नेपालभाषां विविध विषयय्, विविध विधाया सफू च्वयाः नेपालभाषाया पुनर्जागरण आन्दोलन सफल जुइकेगु ज्याय् महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह यानादीगु दु ।

थज्याःम्ह नेपालभाषा सेवी महाकविया विषयलय मालेज्या यानाः चित्तधर हृदयजुं ‘नेपाल’ पत्रिकाय् ‘सिद्धिदास स्मृति अंक’ पिकयादिलसा सत्यमोहन जोशीजुं ‘सिद्धिदास’ नाटक च्वयादिल । अथेहे ने.सं. १०८७ सालय् च्वसापासां सिद्धिदास १०० दँ बुंदिं भव्यरुपं हनसा वि.सं. २०३७ साल वैशाख १ गते श्री ५ या सरकारं ३० गः वंगु हुलाक टिकट पिकाल । थथेहे वय्‌कःया भाषा सेवायात कदर यानाः रत्नपार्कया दुवातय् वय्‌कःया सालिक तल । अथेहे मंकाः खलःपाखें दँय्दसं वय्‌कःया बुन्हिकुन्हु नसंचा उलेगु व थीथी ज्याझ्वः न्ह्याकेगु यानाच्वंगु दु ।

पिदने धुंकूगु सफू :

सज्जन हृदयाभरण (ने.सं. १०४०), सत्यसती (ने.सं. १०३५), संवाद (ने.सं. १०३७), सिद्धिरामायण (ने.सं. १०३०–१०३५) शुक रम्भा सम्वाद (ने.सं.१०४२), सिद्धिदास थःगु मिखाय् व शिवविलास बाख (ने.सं.१०८७), सरल छन्द वोध, संचय (ने.सं. ११०२), सनातन धर्म (ने.सं.१०८७), सर्ववन्धु (ने.सं. १११२), संसार दुःखया खँ (ने.सं.१११३ ), सत्य मदन (ने.सं.१११५), सप्त स्तुति (ने.सं.१११८), स्वदेश वस्त्र (ने.सं.१११८), स्वंगू ऋण (ने.स.११२०), रम्भा शुकसम्वाद (ने.सं १०४३), सत्य मदन (ने.सं.१०४५), सप्ततुति (ने.सं.१०८५), सरल छन्द बोध व शूक्ष्म छन्द बोध (ने.सं.१०४६), सिद्धिरामायण अयोध्या काण्ड व अरण्य काण्ड (ने.सं.११३२), सिद्धिरामायण किष्किन्धा काण्ड (ने.सं.१०८७) सिद्धि–रामायण बालकाण्ड (ने.सं. ११०३), सिद्धिरामायण सुन्दर काण्ड (ने.सं.११३२)

पिदने मानिगु सफू :

प्रेम सागर (ने.सं.१०३५), सिद्धिरामायण (ने.सं.१०३०–१०३५) शारदा भजन (ने.सं.१०३५), सत्य ऋण (ने.सं.१०३५), सरल श्रुतिबोध (ने.सं१०३५), सज्जन कण्ठाभरण (ने.सं१०३५), सुःख दुःख (ने.सं१०३६), विजुली (ने.सं.१०३६), संग दोष (ने.सं.१०३६), साधारण धर्म (ने.सं.०३६), सर्वभक्ति (ने.सं.१०३६), सदां लिलाः (ने.सं.१०३६), सत् नीति (ने.सं.१०३७), सप्त विवाद (ने.सं.१०३६), सकतां श्लोक (ने.सं.१०३७), सल्हा साहुति (ने.सं.१०३८), संग सुमन (ने.सं.१०३९), स्वंगू गुण (ने.सं.१०३९), सकतां माः (ने.सं.१०३९), समाचार (ने.सं.१०४१), सर्वकर्म (ने.सं.१०४३), सिद्धिव्याकरण (ने.सं. १०४६), शिव पिनास (ने.सं. १०४९) आदि । मेगु झिंनिगू सफूया नां लुइके मफुनि ।

थुपिं सफूमध्ये सिद्धिव्याकरण, सिद्धिदास थःगु मिखाय्, शिवविलास बाखं व शिव पिनास सफू जक गद्यं च्वयातःगु दुःसा मेगु फुक्क पद्यभाषं च्वयातःगु दु ।

मानलाल मास्के नेपालभाषाया पुनर्जागरण ईया कवित सिद्धिदास, योगवीरसिंह आदिपिनि समकालीन खयां नं थ्वय्‌कःया काव्य प्रवृत्ति धाःसा न्ह्यच्वःगु माध्यमिककालया कविपिनिगु प्रवृत्तिनाप ज्वलाःगु दु । थ्वय्‌कलं चिनादीगु नेपालभाषाया गुपु म्येय् गनं वार्णिक छन्दसा गनं मात्रिक छन्द, गनं गजल छन्द छ्यलादीगुलिं मानलालजु छन्दया छ्यलाय् गाक्क निपूण धयागु सीदु । धिक धिक भी जनम थ्वय्‌कःया छपु नांजाःगु म्ये खः । थ्वय्‌कःया म्येँय् छखे उपदेशात्मक प्रवृत्ति खनेदुसा मेखेर जीवन व जगत प्रतिया दृष्टिकोण नं यचुक सीदु । झीसं इलय् हे थःगु कर्तव्य पूवंकेमाः, कर्म यायेमाः धयागु थ्वय्‌कःया म्येया मू सन्देश जूगु दु ।

नेपालभाषा साहित्यया प्यंगः थां मध्ये छगः धिसिलाःगु थां मास्टर जगतसुन्दर मल्ल नं खः । मांभासं आखः ब्वंसा मथां आखः सइ धयागु उद्गार व्यक्त यासें मस्तय्‌त मांभासं शिक्षा बिइमाः धयागु सिद्धान्त कथं थःम्हं हे स्कूल चायेकाः नेपालभाषाया माध्यमं न्हापां शिक्षाया प्रचार प्रसार यानादीम्ह व्यक्ति जगतसुन्दर मल्ल खः । थ्वय्‌कःया जन्म ने.सं. १००३ कौलागा पंचमिकुन्हु बौ विष्णुधर व मां जगतलक्ष्मी मल्लया क्वखं ख्वपया खौमा त्वालय् जूगु खः । नेपालय् शिक्षाया जः हे पिज्वये मलाःनिगु इलय् अंग्रेजीं शिक्षा प्राप्त यानाः जनसाधारणया मचातय्‌त मांभासं शिक्षा बियादीम्ह जगतसुन्दर मल्लं येँया दरबार हाइस्कूलय् मेट्रिक कक्षा तक ब्वनाः कलकत्ताया स्कटिस चर्चेज कलेजं इन्ट्रेन्स पास यानादिल । इन्ट्रेन्स पास जुइवं वय्‌कलं दकलय् न्हापां ख्वपया खौमा त्वालय् नेपालभाषां अंग्रेजी ब्वंकेगु स्कूल चायेकादिल । लिपा थ्वय्‌कः येँया बालकुमारीइ च्वं झायाः अन हे चिकिचाधंगु स्कूल चायेकाः अनया मस्तय्‌त नेपालभाषां अंग्रेजी ब्वंकेगु यानादिल । थबलय् निसें थ्वय्‌कः मास्टर साहेबया नामं परिचित जूगु खः । नापं नेवाः भासं आखः ब्वंकेगु जूबलय् छखे नेवाः विद्यार्थीतय्‌सं याकनं शिक्षा हासिल यानाकायेफतसा मेखे नेवाः भाय्‌या प्रचारप्रसार जुल । थुकथं जगतसुन्दर मल्ल मांभासं आखः ब्वंकेमाः धकाः बः बिसें थःम्हं नं मांभाय् नेवाः भासं आखः ब्वंकाः नेवाः भाय्‌या प्रचारप्रसार यानादीम्ह महान् व्यक्तित्व खः । वय्‌कलं थःम्हं जक नेपालभाषा ब्वंकेगु यानादीगु मखु, नेपालभाषाया प्रचारप्रसार यायेगु निंतिं थः शिष्यपिंत आखः ब्वंकुब्वंकु आखः ब्वंकेगु ज्याया नं तालिम बियाः इमित नं आखः ब्वंकेबिल ।

जगतसुन्दर मल्लं नेवाः भासं आखः ब्वंकेगु नापं नेवाः मचातय् लागिं अंग्रेजी भाय्‌या अर्थ नेवाः भाय् व खँय् भासं तयाः अंग्रेजीया खँग्वःधुकू पिथनादीगु दुसा ‘इंग्लिस ग्रामर इन पर्बतिया’ नामं सफू नं च्वयाः पिकयादीगु खः । तर वय्‌कःया थुगु सफू न्ह्याक्व हे ज्याख्यलय् दुगु जूसां सरकारी स्कूलय् चले यानामबिल । थ्वहे सफूया कभर पृष्ठय् ‘नेपाली अंग्रेजी फस्ट बुक’, ‘गोर्खा अंग्रेजी फस्ट बुक’, ‘गोर्खाली भाषाका इसपका कथाहरू’, ‘सुगम बोध गणित’ आदि वय्‌कलं च्वयाः छापय् यायेत प्रेसय् छ्वयातःगु दु धकाः च्वयातःगु दु । तर थुपिं सफूत प्रकाशनय् वःगु खनेमदु । वय्‌कलं विद्यार्थीतय्‌गु निंतिं पाठ्यसफूया नापं गोमय्‌जुया बाखं नं च्वयाः पिकयादिल । अथेहे विश्व साहित्यय् पिदंगु बाखंत नेपालभाषां हीकाः पेटर पार्लि व ने.सं. १०३५ सालय् इसपं दयेकातःगु बाखंया नामं निगू सफू पिकयादियाः नेपालभाषीपिंत विश्व साहित्यनाप नं परिचित याकादिल ।

थुकथं जगतसुन्दर मल्लं उगु इलय् शिक्षा प्राप्त याकेत मार्गदर्शक जुयादीम्ह शिक्षाविद्, अथेहे बौद्धिक व्यक्तित्वया नापं नेपालभाषाया सफूत छेँय्छेँय् थ्यंकेबियाः नेपालभाषाया प्रचारप्रसारय् तिब्रता हयादिल । थुकिया निंतिं थम्हं च्वयागु सफू मियाः व ध्यबा मदु धाःपिंत सितिं बियाः नेपालभाषा ल्यंकेगु अभियान हे न्ह्याकादिल । थुकथं जगतसुन्दर मल्ल थःगु जीवन मांभाय् नेपालभाषाया सेवा व प्रचारप्रसारय् लगे जुजुं ने.सं १०७३ सालया गुंलाथ्व सप्तमि कुन्हु परलोक जुल ।

थौं वय्‌कः झीगु न्ह्यःने मदयेधुंकूसां वय्‌कलं यानादीगु मांभाय्‌या सेवा व नेपालभाषाया प्रचार प्रसारया कदर यासें वय्‌कःया नामं ने.सं. ११११ य् नेपालभाषाया माध्यमं ब्वंकीगु जगतसुन्दर ब्वनेकुथि नीस्वंगु दुसा ख्वपया खौमा त्वालय् थ्वय्‌कःया शालिक स्थापना जूगु दु।

माध्यमिककालया अज्ञात कविपिं मध्ये रत्नलाल ‘रत्न’ नं छम्ह खः । थ्वय्‌कःया नेपालभाषां च्वयातःगु निपु म्ये संगीत चन्द्रोदय (ने.सं. १०३३) य् दुथ्यानाच्वंगु दु । थुपिं म्ये तत्कालिन भजन खलःयात हालेछिंक च्वयातःगु खनेदु । थिर जुइ मखु थुगु जोवन, स्वव स्वव कृष्णजुया चाला थ्वय्‌कःया म्ये खः ।