राजिवलोचन जोशी माध्यमिककालया छम्ह सशक्तम्ह कवि खः । नेपाली भाषाया नापं नेपालभाषां नं म्ये च्वयादीम्ह थ्वय्कःया केदारकल्प नांगु भजन सफू छगू वनारसं पिदंगु दु गुगु सफूया न्हापांगु संस्करण व निगूगु संस्करण (ने.सं १०२४) यानाः निगू संस्करण पिदंगु दु । थ्व सफू नेपालभाषाया भजन दुथ्याःगु छापा आखलं पिदंगु न्हापांगु सफू खः । थ्व सफुलिइ राजिवलोचन जोशीया थीथी नेपालीभाषाया म्ये नापं ञसूँ, सूँ ,सूँ जसुकाल वया नांगु नेपालभाषाया भजन म्ये छपु नं दुथ्यानाच्वंगु दु ।
रामजी प्रधानांग नं पुनर्जागरण न्ह्यःया कवितय्गु झ्वलय् छम्ह न्ह्यथनेबहम्ह कवि खः । थ्वय्कलं नेपालभाषा नापं नेपाली व हिन्दी भाषां नं चिनाखँ च्वयादीगु दु । थ्वय्कःया काव्य सम्बन्धी लुयावःगु छगू सफू खः रत्नमाला चकिइ । खय्त ला थ्वय्कः सिद्धिदास स्वयां नं लिपायाम्ह कवि खः, तर थ्वय्कःया काव्यं म्येया रूपय् मखु चिनाखँया रूपय् ज्वने धुकूसां न्हापाया भक्ति परम्परायात धाःसा हाचां मगाःनिगु खनेदु । उपदेशात्मक जूसां सिद्धिदासयागु थें नीतिमूलक मजुसे सन्त परम्परायागु थें खनेदु । उकिं थ्वय्कःयात पुनर्जागरण न्ह्यः व पुनर्जागरणकाल दथुया संक्रमण ईयाम्ह कवि कथं नं नालेछिं ।
शुक्रराज शास्त्री नेपाःया देय्या जनता शिक्षा दिक्षां बञ्चित जुयाः अन्धकारय् दुनाच्वने माःगु व मांभाय् नेपालभाषां छुं च्वयेगु नं अपराध साबित जुयाः सजाय फये मालाच्वंगु राणाकालय् निरंकुश शासनया विरुद्धय् नेपालय् प्रजातन्त्र हयेया निंतिं थःगु ज्यान पानावंम्ह छम्ह अमर शहिद खः । थथेहे वय्कः नेपालभाषाया छम्ह पुनर्जागरणया अभियन्ता नं खः । यल बुखंबहाःया जोशी कूलया कायमचा शुक्रराज शास्त्रीया जन्म ने.सं १०१३ सालया गुंपुन्हि कुन्हु बौ पं. माधवराज जोशी व मां रत्नमायाया क्वखं भारतया बनारसय् जूगु खः ।
मचाबलय् भारतय् आखः ब्वनादीम्ह वय्कःया परिवार येँय् च्वनेगु जूबलय् वय्कलं न्यागू तगिं तक दरबार हाइस्कूलय् आखः ब्वनादिल । लिपा झिंनिदँया वैंसय् वय्कः वीरगञ्जय् वनाः थःम्हं हे कमे यानाः आखः ब्वनेमाल । बौम्ह माधवराज भारतय् निर्वासित जुयादीगुलिं वय्कः नं भारतया देहरादून सिकन्दरबादया गुरुकुलय् वेदान्तय् शास्त्री परीक्षा बियाः प्रथम श्रेणीइ पास जुयादिल, गुकिं वय्कःयात ‘विद्याभूषण’ धयागु पदवी प्राप्त जुल । थबलय् निसें वय्कःया नांया ल्यूने ‘शास्त्री’ घायेगु जुल । शास्त्री पास यानाः नेपाः झायाः डि.ए.भि. स्कूलय् हेडपण्डित पदय् च्वनाः ब्वंकेगु यायां वय्कलं आइ.ए., बी.ए. नं पास यानादिल । छुं ई लिपा नेपाः झायाः वय्कलं संस्कृतया ब्रम्हसुत्र शंकर भाष्य धयागु सफू हिन्दी भासं अनुवाद यानादिल ।
शुक्रराज शास्त्रीयात शहीद धकाः आपाःस्यां स्यू तर वय्कः नेपालभाषाया लेखक नापं मांभाय्या अनुरागी धयागु खँ आपाःस्यां मस्यू । शिक्षा दिक्षां बञ्चित जुयाः अशिक्षाय् लानाच्वंपिं उगु ईया नेपाःमिपिंत चेतना थनाः जागरण हयादीम्ह वय्कः छम्ह नेपाःया राजनीतिज्ञ जक मखु नेपालभाषा साहित्य थकायेगु निंतिं आपालं योगदान बियादीम्ह साहित्यकर्मी नं खः ।
उगु इलय् तक नेपालभाषाय् व्याकरणया सफू मदुनि । थथे थःगु भाषाय् व्याकरणया सफू मदुगु खनाः राणा शासनया दमन तिव्र जुयाच्वंगु इलय् नं वय्कलं येँया नेपालभाषायात स्तरीय भाषा नालाः नेपालभाषा व्याकरणया नामं ने.सं. १०४८ सालय् नेपालभाषाया न्हापांगु ब्याकरण सफू च्वयादिल । नापं वय्कलं मस्तय्गु निंतिं शिक्षा थःगु मांभासं स्यनेमाःगु वाः चायेकाः ने.सं. १०५० सालय् नेपालभाषा वर्णमाला व नेपालभाषा रिडर भाग १–२ च्वयाः भारतय् हे छापय् यानाः हयादिल । थुकथं हे वय्कःया नेपालभाषाय् स्वंगू, नेपाली भाषाया न्यागू व हिन्दी भाषाया स्वंगू यानाः झिंछगू सफू पिदंगु दु ।
हानं नेपाः देशया जनतायात शासकपिंसं अन्याय अत्याचारया गालय् क्वफानातःगु खनाः शुक्रराज शास्त्रीजुं उगु ईया राणा सरकारया मग्यासे विरोध यानाः क्रान्ति यायेगु पाखे न्ह्यचिलादिल । गुकिं यानाः क्रान्तिया मि च्याच्यां वन । उकिं मेपिं क्रान्तिकारीत नापं वय्कःयात नं राणा सरकारं जेलय् स्वथनाबिल । थ्व हे झ्वलय् ने.सं. १०६१ सालय् सिल्ला (वि.सं. १९९७ सालया माघ १० गते) वय्कःयात टेकुइ सिमाय् यखानाः स्यात । थुकथं देश, जनतया लागि थःत पानाः बलिदान बियावंम्ह वय्कः शुक्रराज शास्त्री नेपाःया छम्ह सच्चाम्ह देशभक्त नेता नापं वैय्याकरण व मचा सफू च्वयाः नेपालभाषाया पुनर्जागरण अभियानयात सफल यानादीम्ह छम्ह मातृभाषा अनुरागी, अन्धपरम्परा अन्धविश्वासया विरुद्धय् चेतनाया जः ह्वलाः समाज सुधारया निंतिं आपालं ज्या यानावंम्ह समाज सुधारक व नारी वर्गप्रति प्रगतिशील धारणा दुम्ह छम्ह अमर शहीद खः ।
हरिभक्त माथेमा न्ह्यच्वःगु माध्यमिक ईया न्ह्यलुवाः कवि खः । तत्कालीन राणा शासकत पाखें सरदार उपाधि कायेखंम्ह हरिभक्त माथेमाया हिन्दी काव्य सफू भजन माला (ने. सं १०४९) पिदंगु दु । थ्व म्ये सफुलिइ न्हय्पु नेपालभाषाया म्ये नं दुथ्यानाच्वंगु दु । उकी मन मसिया व दुःख सिया च्वना रे ज्ञानी मय्जु, बन झा छितः नाप लाये रे थेंज्याःगु आत्मज्ञान आत्मचेतना थनेगु कथंयागु म्येँ दुथ्याःगु दु । थ्व म्ये तत्कालीन समाजय् तसकं हे लोकंह्वाःगु खनेदु ।
नेपाःया बहुभाषिक नेवाः कविपिं मध्ये सुब्बा वीरबहादुर मल्ल नं छम्ह खः । थ्वय्कःया हिन्दी, नेपाली, नेपालभाषाया म्ये दुथ्याःगु निर्गुण सागर नांगु म्येँ सफू छगू ने.सं. १०१९ य् बनारसं पिदंगु दु, गुकी निपु नेपालभाषाया म्ये दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्वय्कलं थःगु म्येय् सांसारिक जीवन खनाः वैराग्य व इलय् चेतना दयेकाः ईश्वर भजन यायेमाःगु भाव प्वंकादीगु दु । हरिया नाम लोमना वो व्यरथन फुत वो जोवन वय्कःया छपु लोकह्वाःगु म्ये खः ।
स्वामि अभयानन्द (ने.सं. ९२४–९८३) अभयानन्द विभाषी पुचलं पिदंम्ह नेपालभाषाया दकलय् न्हापांम्ह सन्त परम्परायाम्ह कवि खः । अभयानन्द प्रधानमन्त्री भीमसेन थापाया (ने.सं. ९२४–९५९) चीधिकम्ह किजा रणवीर थापा स्वामि जुइधुंकाःया नां खः । तत्कालीन नेपाःया राजनैतिक घटनां विरक्त जुयाः स्वामि जुयादीम्ह थ्वय्कलं नेपालभाषा म्ये चिनेगु ज्या नं ‘स्वामि’ जुइधुंकाः हे जक यानादीगु खः । थ्वय्कःया नेपालभाषाय् गुपु म्ये लूगु दु । वेदान्त दर्शनपाखे धेचूम्ह स्वामि अभयानन्दया अप्वः म्येय् सन्त उपदेशात्मक प्रवृत्तिं थाय् काःगु दु अथे खयां नं आत्मपरकताया नापं जीवनवादी सुधारवादी भावनां जाःगु म्येँ नं थ्वय्कलं चिनादीगु दु । गृहस्थ जीवन हनाः नं मनूतय्सं ब्रम्हाया अनुग्रह प्राप्त यायेफु, इलय् हे झी सचेत जुयाः पुण्य कर्म यायेमाः, थम्हं यानागु भूलयात हानं लिसा काये मज्यू धयागु अभयानन्दया म्येया सार खः । थुकथं वेदान्त दर्शनयात नं सरल भाषां ध्याथुइकादीम्ह कवि अभयानन्द खः । थ्वय्कःया प्रभाव लिपायापिं कवितय्त नं सिइदयेक लाःगु खनेदु । मायान केनकाव तल है जगत, हानं थथिं ज्याःगु जन्म काये दइमखु रे आदि थ्वय्कःया तसक लोकंह्वाःगु म्ये खः । थ्वय्कःया म्येँ लगं, ओमबहाःया दाफा भजनय् अप्वः हालेगु याः ।