नेपालभाषा साहित्यया प्यंगःथां मध्ये छगः थां जुयादीम्ह सिद्धिदास महाजु नेपालभाषा साहित्य सेवाय् थःगु जीवन पानाझाःम्ह, झी सकलसित मांभाय् सेवा यायेगु पाठ स्यनाझाःम्ह महारथी खः । वय्कःया जन्म ने.सं. ९८७ साल ञंलागा कुन्हु येँया क्वाछेँ त्वालय् जूगु खः । वय्कःया मां हर्षलक्ष्मी व अबु लक्ष्मी नारायण अमात्य खः ।
न्यादँ दुबलय् थः बौयापाखें आखः सयेकादीम्ह वय्कलं झिंन्यादँया वैंशय् संस्कृत भाषाया नापं ज्योतिष शास्त्र नं सयेकादिल । थुबलय् हे वय्कःया बौनं वय्कःयात थापाथली च्वंगु नगदी तहबिल धयागु अद्दाय् ज्या याकादिल । थ्व जागीर छुं ई लिपा मन्त । थ्व जागीर मदयेवं वय्कःया अबुं वय्कःयात जनबहालय् कापः पसः तयेकल । अन वय्कलं प्रेमसागर धयागु सफूया नेपालभाषा अनुवाद यानादिल । अथेहे भचा लिलातकि सफू च्वयेगु ज्या यानादिल । पसः नं चले यायेमफुसेंलि साहुपिनिगु ज्या ज्वनाः खुदँ न्हय्दँ वीरगंजय् च्वनादिल । अन नं सफू च्वयेगु ज्या त्वतामदी । अन च्वनादीबलय् वय्कलं सज्जनहृदयाभरण (ने.सं १०४०) धैगु सफू च्वयाः बेतियाय् वनाः छापे याकाहल । वीरगंजं लिहां झायाः वय्कः असं कमलाछिया वैद्य मूधरानन्दया वासः पसलय् ज्या यानादिल ।
थुकथं जीवन हहं खुइनिदँ (६२) या वैशय् भचाभचा उसाँय् मदुगुलिं व वय्कःया लिपायाम्ह कलाः लगःधगः मदुम्ह जूगुलिं वय्कःया थः केहेँ लिलावतियाथाय् च्वंझाल । अन तःन्हु च्वने मलावं हे वय्कःया आग्रह कथं केहेँ लिलावतिं थः दाजुयात पशुपतिइ यंकाबिल । अन यंकाः न्हय्न्हु दुकुन्हु ने.सं. १०५० सालया कछलागा त्रयोदशी सोमवाःकुन्हु वय्कलं संसार त्वःता झाल । थौं वय्कः झीगु न्ह्यःने मदयेधुंकूसां वय्कलं यानादीगु मांभाय्या सेवां वय्कःयात अमर जुइकातःगु दु ।
न्यय्गुलिं मल्याक थीथी विधाया सफू च्वयाथकादीम्ह सिद्धिदास महाजुं थःगु जीवनकालय् छगू हे जक सफू सज्जनहृदयाभरण पिकायेफत । वय्कःया पिदनेधुंकूगु सफू— ‘सज्जनहृदयाभरण’, ‘सत्यसति,’ ‘संवाद’ ‘शुकरम्भा संवाद’ व ‘रम्भा सुक सम्वाद’, ‘सिद्धिदास थःगु मिखाय् व शिवबिलास’ ‘सिद्धिरामायण (किष्कीन्धाकाण्ड)’ ‘सरल छन्द बोध’, ‘सुक्ष्म छन्द’, ‘संचय’, ‘कर्मयागु योगु धयागु छु’, ‘सनातन धर्म’, ‘सर्वबन्धु’, ‘संसार दुःखया खँ’, ‘सत्यमदन’, ‘सप्तस्तुति’ आदि खः । थुकथं वय्कलं सफू च्वयेगुया नापं अबलय्या युवा विद्यार्थीतय्त गथे— सिद्धिचरण श्रेष्ठ, ठाकुरलाल मानन्धर आदिपिंत कविता च्वयेगु स्यनाः नेपालभाषाय् न्हूगु पुस्ताया कविपिं पिकयादीगु दु । नापं सलंसःदँ निसें नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् न्ह्यानाच्वंगु गीतिकाव्य परम्पराया थासय् चिनाखँया परम्परा न्ह्याकादिल । थथे नेपालभाषाया काव्य ख्यलय् चिनाखंयाँ परम्परा न्ह्याकादीम्ह वय्कः न्हापांम्ह कवि खः । उकिं नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् वय्कःयात नेपालभाषाय् न्हापां चिनाखँया प्रयोग याःम्ह कवि कथं मानय् यायेबहः जू ।
चिनाखँया नापनापं वय्कलं आधुनिक बाखं, आधुनिक निबन्धया पूर्वाभास बीगु शिवविलास थेंज्याःगु बाखं, सर्ववन्धु थेंज्याःगु च्वखँ च्वयाः आधुनिक गद्य साहित्य ब्वलंकेगुली नं तिबः बियादीगु दु । थुकथं तत्कालिन राणा सरकारया ख्याच्वःयात नं चिउताः मतसे नेपालभाषां विविध विषयय्, विविध विधाया सफू च्वयाः नेपालभाषाया पुनर्जागरण आन्दोलन सफल जुइकेगु ज्याय् महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह यानादीगु दु ।
थज्याःम्ह नेपालभाषा सेवी महाकविया विषयलय मालेज्या यानाः चित्तधर हृदयजुं ‘नेपाल’ पत्रिकाय् ‘सिद्धिदास स्मृति अंक’ पिकयादिलसा सत्यमोहन जोशीजुं ‘सिद्धिदास’ नाटक च्वयादिल । अथेहे ने.सं. १०८७ सालय् च्वसापासां सिद्धिदास १०० दँ बुंदिं भव्यरुपं हनसा वि.सं. २०३७ साल वैशाख १ गते श्री ५ या सरकारं ३० गः वंगु हुलाक टिकट पिकाल । थथेहे वय्कःया भाषा सेवायात कदर यानाः रत्नपार्कया दुवातय् वय्कःया सालिक तल । अथेहे मंकाः खलःपाखें दँय्दसं वय्कःया बुन्हिकुन्हु नसंचा उलेगु व थीथी ज्याझ्वः न्ह्याकेगु यानाच्वंगु दु ।
पिदने धुंकूगु सफू :
सज्जन हृदयाभरण (ने.सं. १०४०), सत्यसती (ने.सं. १०३५), संवाद (ने.सं. १०३७), सिद्धिरामायण (ने.सं. १०३०–१०३५) शुक रम्भा सम्वाद (ने.सं.१०४२), सिद्धिदास थःगु मिखाय् व शिवविलास बाख (ने.सं.१०८७), सरल छन्द वोध, संचय (ने.सं. ११०२), सनातन धर्म (ने.सं.१०८७), सर्ववन्धु (ने.सं. १११२), संसार दुःखया खँ (ने.सं.१११३ ), सत्य मदन (ने.सं.१११५), सप्त स्तुति (ने.सं.१११८), स्वदेश वस्त्र (ने.सं.१११८), स्वंगू ऋण (ने.स.११२०), रम्भा शुकसम्वाद (ने.सं १०४३), सत्य मदन (ने.सं.१०४५), सप्ततुति (ने.सं.१०८५), सरल छन्द बोध व शूक्ष्म छन्द बोध (ने.सं.१०४६), सिद्धिरामायण अयोध्या काण्ड व अरण्य काण्ड (ने.सं.११३२), सिद्धिरामायण किष्किन्धा काण्ड (ने.सं.१०८७) सिद्धि–रामायण बालकाण्ड (ने.सं. ११०३), सिद्धिरामायण सुन्दर काण्ड (ने.सं.११३२)
पिदने मानिगु सफू :
प्रेम सागर (ने.सं.१०३५), सिद्धिरामायण (ने.सं.१०३०–१०३५) शारदा भजन (ने.सं.१०३५), सत्य ऋण (ने.सं.१०३५), सरल श्रुतिबोध (ने.सं१०३५), सज्जन कण्ठाभरण (ने.सं१०३५), सुःख दुःख (ने.सं१०३६), विजुली (ने.सं.१०३६), संग दोष (ने.सं.१०३६), साधारण धर्म (ने.सं.०३६), सर्वभक्ति (ने.सं.१०३६), सदां लिलाः (ने.सं.१०३६), सत् नीति (ने.सं.१०३७), सप्त विवाद (ने.सं.१०३६), सकतां श्लोक (ने.सं.१०३७), सल्हा साहुति (ने.सं.१०३८), संग सुमन (ने.सं.१०३९), स्वंगू गुण (ने.सं.१०३९), सकतां माः (ने.सं.१०३९), समाचार (ने.सं.१०४१), सर्वकर्म (ने.सं.१०४३), सिद्धिव्याकरण (ने.सं. १०४६), शिव पिनास (ने.सं. १०४९) आदि । मेगु झिंनिगू सफूया नां लुइके मफुनि ।
थुपिं सफूमध्ये सिद्धिव्याकरण, सिद्धिदास थःगु मिखाय्, शिवविलास बाखं व शिव पिनास सफू जक गद्यं च्वयातःगु दुःसा मेगु फुक्क पद्यभाषं च्वयातःगु दु ।
मानलाल मास्के नेपालभाषाया पुनर्जागरण ईया कवित सिद्धिदास, योगवीरसिंह आदिपिनि समकालीन खयां नं थ्वय्कःया काव्य प्रवृत्ति धाःसा न्ह्यच्वःगु माध्यमिककालया कविपिनिगु प्रवृत्तिनाप ज्वलाःगु दु । थ्वय्कलं चिनादीगु नेपालभाषाया गुपु म्येय् गनं वार्णिक छन्दसा गनं मात्रिक छन्द, गनं गजल छन्द छ्यलादीगुलिं मानलालजु छन्दया छ्यलाय् गाक्क निपूण धयागु सीदु । धिक धिक भी जनम थ्वय्कःया छपु नांजाःगु म्ये खः । थ्वय्कःया म्येँय् छखे उपदेशात्मक प्रवृत्ति खनेदुसा मेखेर जीवन व जगत प्रतिया दृष्टिकोण नं यचुक सीदु । झीसं इलय् हे थःगु कर्तव्य पूवंकेमाः, कर्म यायेमाः धयागु थ्वय्कःया म्येया मू सन्देश जूगु दु ।
नेपालभाषा साहित्यया प्यंगः थां मध्ये छगः धिसिलाःगु थां मास्टर जगतसुन्दर मल्ल नं खः । मांभासं आखः ब्वंसा मथां आखः सइ धयागु उद्गार व्यक्त यासें मस्तय्त मांभासं शिक्षा बिइमाः धयागु सिद्धान्त कथं थःम्हं हे स्कूल चायेकाः नेपालभाषाया माध्यमं न्हापां शिक्षाया प्रचार प्रसार यानादीम्ह व्यक्ति जगतसुन्दर मल्ल खः । थ्वय्कःया जन्म ने.सं. १००३ कौलागा पंचमिकुन्हु बौ विष्णुधर व मां जगतलक्ष्मी मल्लया क्वखं ख्वपया खौमा त्वालय् जूगु खः । नेपालय् शिक्षाया जः हे पिज्वये मलाःनिगु इलय् अंग्रेजीं शिक्षा प्राप्त यानाः जनसाधारणया मचातय्त मांभासं शिक्षा बियादीम्ह जगतसुन्दर मल्लं येँया दरबार हाइस्कूलय् मेट्रिक कक्षा तक ब्वनाः कलकत्ताया स्कटिस चर्चेज कलेजं इन्ट्रेन्स पास यानादिल । इन्ट्रेन्स पास जुइवं वय्कलं दकलय् न्हापां ख्वपया खौमा त्वालय् नेपालभाषां अंग्रेजी ब्वंकेगु स्कूल चायेकादिल । लिपा थ्वय्कः येँया बालकुमारीइ च्वं झायाः अन हे चिकिचाधंगु स्कूल चायेकाः अनया मस्तय्त नेपालभाषां अंग्रेजी ब्वंकेगु यानादिल । थबलय् निसें थ्वय्कः मास्टर साहेबया नामं परिचित जूगु खः । नापं नेवाः भासं आखः ब्वंकेगु जूबलय् छखे नेवाः विद्यार्थीतय्सं याकनं शिक्षा हासिल यानाकायेफतसा मेखे नेवाः भाय्या प्रचारप्रसार जुल । थुकथं जगतसुन्दर मल्ल मांभासं आखः ब्वंकेमाः धकाः बः बिसें थःम्हं नं मांभाय् नेवाः भासं आखः ब्वंकाः नेवाः भाय्या प्रचारप्रसार यानादीम्ह महान् व्यक्तित्व खः । वय्कलं थःम्हं जक नेपालभाषा ब्वंकेगु यानादीगु मखु, नेपालभाषाया प्रचारप्रसार यायेगु निंतिं थः शिष्यपिंत आखः ब्वंकुब्वंकु आखः ब्वंकेगु ज्याया नं तालिम बियाः इमित नं आखः ब्वंकेबिल ।
जगतसुन्दर मल्लं नेवाः भासं आखः ब्वंकेगु नापं नेवाः मचातय् लागिं अंग्रेजी भाय्या अर्थ नेवाः भाय् व खँय् भासं तयाः अंग्रेजीया खँग्वःधुकू पिथनादीगु दुसा ‘इंग्लिस ग्रामर इन पर्बतिया’ नामं सफू नं च्वयाः पिकयादीगु खः । तर वय्कःया थुगु सफू न्ह्याक्व हे ज्याख्यलय् दुगु जूसां सरकारी स्कूलय् चले यानामबिल । थ्वहे सफूया कभर पृष्ठय् ‘नेपाली अंग्रेजी फस्ट बुक’, ‘गोर्खा अंग्रेजी फस्ट बुक’, ‘गोर्खाली भाषाका इसपका कथाहरू’, ‘सुगम बोध गणित’ आदि वय्कलं च्वयाः छापय् यायेत प्रेसय् छ्वयातःगु दु धकाः च्वयातःगु दु । तर थुपिं सफूत प्रकाशनय् वःगु खनेमदु । वय्कलं विद्यार्थीतय्गु निंतिं पाठ्यसफूया नापं गोमय्जुया बाखं नं च्वयाः पिकयादिल । अथेहे विश्व साहित्यय् पिदंगु बाखंत नेपालभाषां हीकाः पेटर पार्लि व ने.सं. १०३५ सालय् इसपं दयेकातःगु बाखंया नामं निगू सफू पिकयादियाः नेपालभाषीपिंत विश्व साहित्यनाप नं परिचित याकादिल ।
थुकथं जगतसुन्दर मल्लं उगु इलय् शिक्षा प्राप्त याकेत मार्गदर्शक जुयादीम्ह शिक्षाविद्, अथेहे बौद्धिक व्यक्तित्वया नापं नेपालभाषाया सफूत छेँय्छेँय् थ्यंकेबियाः नेपालभाषाया प्रचारप्रसारय् तिब्रता हयादिल । थुकिया निंतिं थम्हं च्वयागु सफू मियाः व ध्यबा मदु धाःपिंत सितिं बियाः नेपालभाषा ल्यंकेगु अभियान हे न्ह्याकादिल । थुकथं जगतसुन्दर मल्ल थःगु जीवन मांभाय् नेपालभाषाया सेवा व प्रचारप्रसारय् लगे जुजुं ने.सं १०७३ सालया गुंलाथ्व सप्तमि कुन्हु परलोक जुल ।
थौं वय्कः झीगु न्ह्यःने मदयेधुंकूसां वय्कलं यानादीगु मांभाय्या सेवा व नेपालभाषाया प्रचार प्रसारया कदर यासें वय्कःया नामं ने.सं. ११११ य् नेपालभाषाया माध्यमं ब्वंकीगु जगतसुन्दर ब्वनेकुथि नीस्वंगु दुसा ख्वपया खौमा त्वालय् थ्वय्कःया शालिक स्थापना जूगु दु।