नेपालभाषा साहित्यय् प्राचीनकाल धुंकाः आधुनिककाल शुरुजुइ न्हयः अर्थात् ने.सं ९६७ —१०६० समयावधियात माध्यमिक काल मानेयानातःगु दु । लेखन प्रवृत्ति व राजनीतिक हिउँपाःया लिधंसाय् धायेगु खःसा जङ्गबहादुर राणाया उदय जूगु साल अर्थात् ने.सं. ९६८ (वि.सं. १९०३) माध्यमिक कालया उद्गम विन्दु खः । थुगु ईनिसें जेलकाल सुरु जुइन्ह्यः अर्थात् ने.सं. १०६१ (वि.सं. १९९७) सालन्ह्यःया ईयात नेपालभाषा साहित्यया माध्यमिककालकथं कयातःगु दु । नेपालभाषा साहित्यिक उपलब्धिया दृष्टिकोणं महत्वपूर्ण ई ‘पुनर्जागरणकाल’ (१०२९–१०६०) दुथ्याःगु थ्व माध्यमिक काल तस्सकं महत्वपूर्ण जू । मल्लकालय् साहित्य सृजनाया ज्याय् लायकू खलकं अप्व सक्रियता क्यनेगु यातसा थुगु माध्यमिककालया प्रारम्भिक इलय् अप्वः लायकुलिइ दुथ्याःपिं भाइभारदारपिसं काव्य सृजनाय् ब्वति कायेगु यात । नेपाःया लायकुलिइ शासक खलकय् थःथवय् शासन शक्ति ल्हाति लाकेगु नियतं जूगु भयानक कोटपर्व तथा विविध कथंया षडयन्त्रपाखे त्रसित जूपिं उगु ईया भारदारपिसं थःपिनिगु सृजना प्रवृत्ति अप्वः भक्तिकाव्य पाखे न्ह्याकल । थथे खयाः नं प्राचीनकालया कविपिनिगु भक्ति प्रवृत्ति व थुगु ईया कविपिनिगु भक्ति प्रवृत्ति सिइदयेक हे पाःवन । उपास्य देव देवीपिनिगु स्तुति आराधनाया पलेसा सन्त उपदेशात्मक प्रवृतिं जाःगु काव्य थुगु ईया कविपिसं सृजना यात । साधु सन्तया रुपय् थुमिसं निर्गुण भक्तिकाव्यया धाः न्ह्याकल । अध्यात्मिक चिन्तन व परलोकया चिन्ता थुमित अप्वः प्रभावित यात । रामजी प्रधानांग (ने.स ९९४ – १०६६), बखतबहादुर (ने स ९९५–१०७१), मानलाल मास्के (ने.स ९९७–१०३७), रत्नलाल ’रत्न’ आदि थुगु प्रवृतिया स्रष्टापिं खः। भक्ति हे थुमिगु काव्यया मू विषय जूगुलिं थुपिं कविपिंत नेपालभाषाय् ‘भक्त कविपिं’ नं धायेगु याः । थ्व काव्य प्रवृत्तियात पुनर्जागरणकाल न्ह्यायेधुंकाः नं गुलिखे कविपिसं न्ह्याकां च्वन ।

राणा शासन शुरु जुइ न्ह्यःतक नेपालभाषा व थुकिया साहित्ययात प्रत्यक्ष रूपं दमन यायेगु कुतः मजू । तर राणा शासन बल्लायेवं नेपालभाषा साहित्ययात राज्यपाखें हे प्रत्यक्ष रूपं क्वत्यलेगु, न्हंकेगु कुतः जुयावल । ने.सं १०२६ स नेवाःभाषं च्वयातःगु दसि प्रमाणया भों छुं अड्डा अडालतय् ज्यालगय् मजू धैगु बन्देज तयाबिसेंलि नेपालभाषाया प्रयोजन म्हो जुइगु स्वभाविक हे जुल । उकीसनं सफूती च्वयातःगु भाय् व न्हि न्हिं ल्हाइगु भाय् पाःगु, प्राचीन सफू फुक्क नेपाल लिपिं च्वयातइगु जूबले सर्वसाधारण मनुखं सफू ब्वने मफइगु जुलसा मेखेर पुलां पुलांगु ग्रन्थ फुक्क हस्तलिखित जूबले थुकिया प्रचार प्रसार सीमित जुइगु जुल । थथे छखे सरकारया दमन नीति मेखेर ईकथं साहित्ययात न्हयाकेमफुगु तत्कालिन वस्तुस्थितिं नेपालभाषाया अवस्था झन सिथिल जुजु वन । तर इलं थःगु मातृभाषा व साहित्ययात जूगु दमन व असमान व्यवहारया विरोधय् प्रतिरोध याइपिं तथा थःगु भाषा साहित्ययात न्ह्यज्याकेत ई कथं न्ह्याकेमाः धैगु चेत दुपिं युगपुरुषत— पं. निष्ठानन्द बज्राचार्य (ने.सं. ९७८–१०५५),महाकवि सिद्धिदास अमात्य (ने.सं. ९८७–१०५०),मास्टर जगतसुन्दर मल्ल (ने.सं. १००३–१०७३), कवि योगवीरसिंह (ने.सं. १००६–१०६२), सहिद शुव्रmराज शास्त्री (ने.सं. १०१३–१०६१), धर्मआदित्य धर्माचार्य (ने.सं. १०२२–१०८३)आदि बुइकल । थ्व युवातयसं केवल नेपालभाषा साहित्यया धुकूजक जायेकेगु याःगु मखुसे थ्वया प्रवाह प्रवृत्तिइ हे सीदयेक थःथःगु वैयक्तिक कुतलं ह्यूपाः हयाः न्हूगु युगया शुरुवाट जुइकेविल ।उकिं ने.सं १०२९—१०६० तकया समयावधियात नेपालभाषाया पुनर्जागरणकाल मानेयानातःगु दु । हस्तलिखित परम्पराय् लिकुनाच्वंगु नेपालभाषायात छापा आखलं सफू पिकायेगु व बोलिचालिया भाषां सफू च्वयेगु परम्परा पं. निष्ठानन्द बज्राचार्यंजु शुरु यानादिल । ललितविस्तर ग्रन्थ. (ने.सं १०३४) थुकिया दसु खः । महाकवि सिद्धिदास अमात्यं ‘सज्जन हृदयाभरण’ काव्य, ‘सत्यसती’ खण्डकाव्य, ‘सिद्धिरामायण’ थेंज्याःगु महाकाव्य च्वयाः साहित्यय् मौलिकता विविधता हयाः नेपालभाषायात छगू तःगू विधा तथा विषयं सम्पन्नगु साहित्य दुगु भाषा जुइके बिल । अथे हे मास्टर जगतसुन्दर मल्लं मातृभाषां शिक्षा बिइगु परम्परा न्हयाकेत थम्हं हे नेवाःभाय्‌या स्कूल चायेकाः मचातय्‌त आखः ब्वंकेगु यानादिलसा ‘इसपं दयेकूगु बाखं’ थेंज्याःगु विश्वप्रसिद्ध बाखं नेपालभाषां अनुवाद यानाः मेमेगु देय्‌या बाखं नाप परिचित जुइकेबिल । योगवीरसिंहजुं तत्कालिन जनमानसय् कविताया माध्यमं मातृभाषा अनुराग तथा सामाजिक जागरण व सुधारया सः प्रतिध्वनित यानादिल ।

शुव्रराज शास्त्रीजुं ‘नेपालभाषा व्याकरण’ (ने.सं १०४८) थेंज्याःगु व्याकरणया सफू च्वयाः नेपालभाषायात स्तरीयता बिइत कुतः यानादिल । धर्मआदित्य धर्माचार्यं ‘बुद्ध धर्म व नेपालभाषा’ पत्रिका पिकयाः भाषिक साहित्यिक चेतनाया जः ह्वलेगुया नाप पत्रकारिता परम्परा न्ह्याकेगु यानादिल । ‘नेपालभाषा व थ्वया साहित्य’ (ने.सं १०४७) नांगु अनुसन्धानात्मक च्वसु पिकयाः नेपालभाषा, थ्वया साहित्य लिपि आदियात स्वदेश विदेशय् म्हसीकेबिल । थुगु कालय् साहित्यिक माध्यमं जक भाषिक चेतना, जागरण हयेगु ज्या जूगु मखुसे, धर्मं संगीतया माध्यम नं तत्कालीन नेवाः जनमानसय्, भाषिक अनुराग थनेगु ज्या नं जुल । थज्याःगु हे भाषिक जागरणं चित्तधर हृदय’ यात पद्यनिकुञ्ज (ने.सं १०५३), हृदय कुसुम (ने.सं १०५३) कविता संग्रह कलकत्तां छापेयाकेत उत्प्रेरित यात तर थुपिं सफू भन्सारय् हे जफत जुल । अथे हे मातृभाषा अनुरागं फत्तेबहादुर सिंहयात ‘नेपाली विहार’ (ने.सं १०५९) नामं कविता संग्रह पिकायेत उर्जा विल तर राणा सरकारं सफू जक जफत याःगु मजुसे व सफुती दुथ्याःपिं फुक्क कविपिंत नं जेलय् स्वथना बिल।

थ्व माध्यमिककालया चाहे भक्त कविपिनिगु जुइमा बा पुनर्जागरणकालया च्वमिपिनिगु जुइमा नीती उपदेश हे मूलभूत साहित्यिक प्रवृति जूगु दुसा स्वान्त सुखायया थासय् परान्त सुखाय् व परहित हे साहित्य सिर्जनाया मू लक्ष जूगु दु । थ्व माध्यमिककालय् खनेदुगु प्रमुख साहित्यिक विधा खः —काव्य (भजन, फुटकर कविता, गजल, खण्डकाव्य, महाकाव्य) बाखं, च्वखँ, प्याखं आदि ।

मानलाल मास्के नेपालभाषाया पुनर्जागरण ईया कवित सिद्धिदास, योगवीरसिंह आदिपिनि समकालीन खयां नं थ्वय्‌कःया काव्य प्रवृत्ति धाःसा न्ह्यच्वःगु माध्यमिककालया कविपिनिगु प्रवृत्तिनाप ज्वलाःगु दु । थ्वय्‌कलं चिनादीगु नेपालभाषाया गुपु म्येय् गनं वार्णिक छन्दसा गनं मात्रिक छन्द, गनं गजल छन्द छ्यलादीगुलिं मानलालजु छन्दया छ्यलाय् गाक्क निपूण धयागु सीदु । धिक धिक भी जनम थ्वय्‌कःया छपु नांजाःगु म्ये खः । थ्वय्‌कःया म्येँय् छखे उपदेशात्मक प्रवृत्ति खनेदुसा मेखेर जीवन व जगत प्रतिया दृष्टिकोण नं यचुक सीदु । झीसं इलय् हे थःगु कर्तव्य पूवंकेमाः, कर्म यायेमाः धयागु थ्वय्‌कःया म्येया मू सन्देश जूगु दु ।

नेपालभाषा साहित्यया प्यंगः थां मध्ये छगः धिसिलाःगु थां मास्टर जगतसुन्दर मल्ल नं खः । मांभासं आखः ब्वंसा मथां आखः सइ धयागु उद्गार व्यक्त यासें मस्तय्‌त मांभासं शिक्षा बिइमाः धयागु सिद्धान्त कथं थःम्हं हे स्कूल चायेकाः नेपालभाषाया माध्यमं न्हापां शिक्षाया प्रचार प्रसार यानादीम्ह व्यक्ति जगतसुन्दर मल्ल खः । थ्वय्‌कःया जन्म ने.सं. १००३ कौलागा पंचमिकुन्हु बौ विष्णुधर व मां जगतलक्ष्मी मल्लया क्वखं ख्वपया खौमा त्वालय् जूगु खः । नेपालय् शिक्षाया जः हे पिज्वये मलाःनिगु इलय् अंग्रेजीं शिक्षा प्राप्त यानाः जनसाधारणया मचातय्‌त मांभासं शिक्षा बियादीम्ह जगतसुन्दर मल्लं येँया दरबार हाइस्कूलय् मेट्रिक कक्षा तक ब्वनाः कलकत्ताया स्कटिस चर्चेज कलेजं इन्ट्रेन्स पास यानादिल । इन्ट्रेन्स पास जुइवं वय्‌कलं दकलय् न्हापां ख्वपया खौमा त्वालय् नेपालभाषां अंग्रेजी ब्वंकेगु स्कूल चायेकादिल । लिपा थ्वय्‌कः येँया बालकुमारीइ च्वं झायाः अन हे चिकिचाधंगु स्कूल चायेकाः अनया मस्तय्‌त नेपालभाषां अंग्रेजी ब्वंकेगु यानादिल । थबलय् निसें थ्वय्‌कः मास्टर साहेबया नामं परिचित जूगु खः । नापं नेवाः भासं आखः ब्वंकेगु जूबलय् छखे नेवाः विद्यार्थीतय्‌सं याकनं शिक्षा हासिल यानाकायेफतसा मेखे नेवाः भाय्‌या प्रचारप्रसार जुल । थुकथं जगतसुन्दर मल्ल मांभासं आखः ब्वंकेमाः धकाः बः बिसें थःम्हं नं मांभाय् नेवाः भासं आखः ब्वंकाः नेवाः भाय्‌या प्रचारप्रसार यानादीम्ह महान् व्यक्तित्व खः । वय्‌कलं थःम्हं जक नेपालभाषा ब्वंकेगु यानादीगु मखु, नेपालभाषाया प्रचारप्रसार यायेगु निंतिं थः शिष्यपिंत आखः ब्वंकुब्वंकु आखः ब्वंकेगु ज्याया नं तालिम बियाः इमित नं आखः ब्वंकेबिल ।

जगतसुन्दर मल्लं नेवाः भासं आखः ब्वंकेगु नापं नेवाः मचातय् लागिं अंग्रेजी भाय्‌या अर्थ नेवाः भाय् व खँय् भासं तयाः अंग्रेजीया खँग्वःधुकू पिथनादीगु दुसा ‘इंग्लिस ग्रामर इन पर्बतिया’ नामं सफू नं च्वयाः पिकयादीगु खः । तर वय्‌कःया थुगु सफू न्ह्याक्व हे ज्याख्यलय् दुगु जूसां सरकारी स्कूलय् चले यानामबिल । थ्वहे सफूया कभर पृष्ठय् ‘नेपाली अंग्रेजी फस्ट बुक’, ‘गोर्खा अंग्रेजी फस्ट बुक’, ‘गोर्खाली भाषाका इसपका कथाहरू’, ‘सुगम बोध गणित’ आदि वय्‌कलं च्वयाः छापय् यायेत प्रेसय् छ्वयातःगु दु धकाः च्वयातःगु दु । तर थुपिं सफूत प्रकाशनय् वःगु खनेमदु । वय्‌कलं विद्यार्थीतय्‌गु निंतिं पाठ्यसफूया नापं गोमय्‌जुया बाखं नं च्वयाः पिकयादिल । अथेहे विश्व साहित्यय् पिदंगु बाखंत नेपालभाषां हीकाः पेटर पार्लि व ने.सं. १०३५ सालय् इसपं दयेकातःगु बाखंया नामं निगू सफू पिकयादियाः नेपालभाषीपिंत विश्व साहित्यनाप नं परिचित याकादिल ।

थुकथं जगतसुन्दर मल्लं उगु इलय् शिक्षा प्राप्त याकेत मार्गदर्शक जुयादीम्ह शिक्षाविद्, अथेहे बौद्धिक व्यक्तित्वया नापं नेपालभाषाया सफूत छेँय्छेँय् थ्यंकेबियाः नेपालभाषाया प्रचारप्रसारय् तिब्रता हयादिल । थुकिया निंतिं थम्हं च्वयागु सफू मियाः व ध्यबा मदु धाःपिंत सितिं बियाः नेपालभाषा ल्यंकेगु अभियान हे न्ह्याकादिल । थुकथं जगतसुन्दर मल्ल थःगु जीवन मांभाय् नेपालभाषाया सेवा व प्रचारप्रसारय् लगे जुजुं ने.सं १०७३ सालया गुंलाथ्व सप्तमि कुन्हु परलोक जुल ।

थौं वय्‌कः झीगु न्ह्यःने मदयेधुंकूसां वय्‌कलं यानादीगु मांभाय्‌या सेवा व नेपालभाषाया प्रचार प्रसारया कदर यासें वय्‌कःया नामं ने.सं. ११११ य् नेपालभाषाया माध्यमं ब्वंकीगु जगतसुन्दर ब्वनेकुथि नीस्वंगु दुसा ख्वपया खौमा त्वालय् थ्वय्‌कःया शालिक स्थापना जूगु दु।