महाकवि चित्तधर ‘हृदय’जुं थुलिंचा (ने.सं १०७४) धकाः नां तयादीगु थ्व कविता संग्रहया नेपालभाषा काव्य ख्यलय् छगू बिस्कंगु थाय् दु । महाकवि चित्तधर हृदयजुं वैकुण्ठप्रसाद लाकौल व वय्‌कःया पासापिं अर्थात् नेपालभाषां कविता च्वयेगु अभ्यास यानाच्वंपिं थुगु इलय्‌या मातृभाषा प्रेमी युवा विद्यार्थीपिंत  थुलिंचा पुचः धकाः नां बियादीगु खः । थ्व हे थुलिंचा पुचःया काव्य साधनाया उपज खः थ्व थुलिंचा कविता संग्रह । थथे थ्वय्‌कःपिसं उगु इलय् च्वःगु आपाल. कविता तत्कालिन राणाशासकपिनिगु डर त्रासं गुलिं थःपिसं हे छ्वयेका छ्वलसा गुलिं सुचुकेगु यायां थुखेलाः उखेलाः मदयावन । लिपा प्रजातन्त्र स्थापना जुसेंलि चित्तधर हृदयजुं थ्व थुलिंचा पुचःया उखें थुखें लानाः ल्यनाच्वंगु ल्यंपुल्यंगु कविता मुनाः थुलिंचाया नामं तारा लाकौल येँ पाखें पिकयादिल । थुलिंचा पुचःया हे छम्ह मत्यवं मदुम्ह पासा कृष्णलाल डंगोल (१०२६–१०४७)या स्मृतिइ समर्पण यानातःगु थ्व सफूयात निद्याय् ब्वथलातःगु दु । न्हापांगु द्याय् वैकुण्ठप्रसाद लाकौलया झिंच्यापु कविता दुथ्यानाच्वंगु दुसा सफूया निगूगु द्याय् वय्‌कःया पासापिं कृष्णलाल, शंकरलाल श्रेष्ठ, विक्रमानन्द वैद्य, गोरक्षबहादुर, भवानीभक्त सिंह, चूडानन्द वैद्य, बद्रीमान (इन्दुनाद), व पूर्णनारायण प्रधानजुपिनिगु कविता दुथ्याना च्वंगु दु । बांलाक ह्वयेमलाकं झ्वाःजुया उख्यंथुख्यं लाःपि तत्कालिन मातृभाषा प्रेमी युवा विद्यार्थीपिं — श्री बद्रिमानजु, श्री विक्रमानन्द, श्री गोरक्षबहादुर, श्री चूडानन्द, श्री पूर्णनारायण, श्री भवानीभक्तसिंह आदिपिनिगु कविताय् नं पृथक विशेषता जा दैगु हे जुल, परन्तु शंकरलालजुयागु सुकुमार भावनां पाठकपिन्त विशेष आकर्षित याः । थथे हे मातृभाषा अनुराग, सुधारवादी भावना, देशभक्ति, उपदेशात्मक प्रवृति थुगु काव्यया छगू पक्ष जूगु दुसा सौन्दर्य उपासना कल्पनाशीलता स्वतन्त्र विषय चयन आदि मेगु पक्ष जूगु दु । थ्वहे कथं थ्व थुलिंचा कविता संग्रह नेपालभाषा साहित्यया वर्तमान युगया काव्य लिसे योगवीरसिं कालया उदेशात्मक प्रवृत्ति विद्यमान जूगु संक्रमणकालया कविता संग्रह खः ।

बखतबहादुर कवि योगवीर सिंहया समकालीन खयां नं थ्वय्‌कःया काव्य परम्परा भक्ति प्रवृत्ति पाखे क्वसाःगु दु । नेपालभाषां चिनादीगु थ्वय्‌कःया न्हय्पु म्ये फुक्क धयाथें आत्मआलोचना, आत्मनिवेदन कथंयागु जूगु दु । मायान केनकाव तल रे जगत है मैजु ज्ञानी छि जिके वःसा थामे याये कूल आदि थ्वय्‌कःया लोकंह्वाःगु म्येँ खः । बक्रोक्ति अभिव्यक्ति थ्वय्‌कःया जक मखु तत्कालीन कविपिनिगु हे छगू कथं शैलीगत विशेषता जूगु दु ।

शुक्रराज शास्त्रीयात शहीद धकाः जक फुक्कस्यां म्हस्यू तर नेपालभाषाया छम्ह् वैय्‌याकरणविद् धकाः म्हो जकस्यां स्यू । नेपालभाषा व्याकरण शुक्रराज शास्त्रीं ने.सं १०४८ स पिकयादीगु व्याकरणया सफू खः गुगु नेपालभाषां च्वयातःगु न्हापां पिदंगु नेपालभाषाया व्याकरण सफू खः । थ्व व्याकरण सफूया मू तातुना खः — व्याकरणया नियमं चिनाः नेपालभाषायात छगू स्तरीय भाषा कायम यायेगु, समकालिन चलन चल्तीया नेपालभाषाया लिधंसाय् व्याकरण दयेकेगु, नेपालभाषाया स्वरुप विशेषता कायम जुइकथं व्याकरणया नियम दयेकेगु, समकालिन चलन चल्तिया नेपालभाषायात काव्य शास्त्र व ब्वने सफू आदि च्वयेगु निंतिं परिस्कृत माध्यम दयेकेगु आदि । थ्व हे तातुना कथं शुक्रराज शास्त्रीजुं येँ देया नेपालभाषायात स्तरीय भाषा नालाः येँ देशय् छ्यलीगु खँग्वः हिज्जे, पदावली वाक्य गठन कथं थ्व व्याकरणया रचना यानादीगु दु । अथेहे विषय कथं थ्व व्याकरणयात वर्ण विचार, शव्द विचार, वाक्य विन्यास, छन्द विचार धकाः प्यब्वय् थलातःगु दु । थ्व व्याकरणय् अंग्रेजीया नेसफिल्ड, संस्कृतया पाणिनिया व्याकरणया प्रभाव गाकं लाःगु दयाः नं नेपालभाषाया प्रकृति स्वरुपयात नं उलि मनन् यानातःगु व्याकरण खः ।

नेपालभाषाया पुनर्जागरणकाल धकाः ने.सं १०२९–१०६० तकया समयावधियात कायेगु यानातःगु दुगुगु समयावधि नेपालभाषाया माध्यमिककाल (ने.सं ९६७—१०६०) या समयावधि दुने लाः । पुनर्जागरणया शाब्दिक अर्थ खः हानं दनेगु । थ्व शव्द दकलय् न्हापा १४ गू गु शदी रेनाँ सा (Renaissance) या नामं इटालीइ तत्कालीन मनूतय्के ईश्वर व धर्मय् जक अति मोह दयाच्वंगुया विरोधय् मानबीय र्सिजनाप्रति आस्था देजाइगु सांस्कृतिक सामाजिक जागरणयात कयाः छ्यःगु खः । अथे हे भारतय् ने.सं ९९८—१०२० तक भारतेन्दु हरिश्चन्द्रया नेतृत्वय् राष्ट्रियता, सामाजिक सुधार, भाषिक सुधार व समृद्धिया ज्याखँ छगू आन्दोलन कथं गुगु न्ह्यात थुकियात भारतया पुनर्जागरण आन्दोलन नालेगु याःगु दु । थ्व आन्दोलन पाखें नेपाःया तत्कालिन युवात नं प्रभावित जूगु जुयाच्वन । फलत थ्व युवातय्‌सं थःथःगु व्यक्तिगत कुतलं थःपिनिगु भाषा साहित्य थकायेगु युगान्तकारी ज्या यात । थुकियात हे नेपालभाषाया पुनर्जागरण कथं काःगु खः ।

नेपालभाषाया प्राचीनकाल अर्थात् मल्लकालय् म्ये, प्याखं तथा बाखं आदिं सम्पन्न जुइधुंकूगु नेपालभाषा साहित्य राणाकालय् वयाः थ्वया अस्तित्व तकं न्हनावनीगु अवस्थाय् थ्यंवन । थुकिया मू कारण खः —छखे नेपालभाषा साहित्ययात ईया माग कथं न्ह्याकेमफु खःसा मेखेर राणा शासकपिनिगु दमन नीतिं नं खः । चन्द्रशम्शेरमा पालय् ने.सं. १०२६ स नेपालभाषां च्वयातःगु भांयात मान्यता मबिइगु जुलसा, लिपावनाः छपु निपु सिलः तुतः च्वपिंततकं ज्वनाः कुनाः ख्याच्वः बियाः नेपालभाषां च्वयेगु ब्वनेगु धैगु हे गैरकानुनी थें यानाबिल । मेखेर ने सं १०२९ न्ह्यः तक नेपालभाषां गुलि नं सफू च्वयेगु जुल फुक्क हस्तलिखित रुपय् जक जुल व नं प्राचीन नेपाललिपिं हे जक च्वयेगु जुल । तर शाह जुजुपिनिगु उदयलिसे चलन चल्तिइ देवनागरी लिपि छ्यलेगु जूगुलिं थुगु इलय् थ्यंबलय् सर्वसाधारणं प्राचीन नेवाः लिपि ब्वने मसया वनेधुंकल । न्हापा न्हापा सफू च्वयावंपिसं नं चलनचल्तीया नेवाःभाय् मखु पुलांगु हे नेपालभाषा छ्यलाः च्वयावंगु जुयाच्वन। फलत सर्वसाधारणं सफू च्वयेगुला गन अमिसं च्वयातःगु सफू तकं ब्वनेमफैगु जुयाबिल ।

तर इलं निष्ठानन्द वज्राचार्य, सिद्धिदास अमात्य, जगतसुन्दर मल्ल, योगवीरसिंह, धर्मआदित्य धर्माचार्य, शुक्रराज शास्त्री आदि थेंज्याःपिं युगपुरुषत बुइकूगु जुयाच्वन । नेपालभाषाया थज्याःगु दयनीय अवस्थायात वाचायेकाः थ्वय्‌कः महारथीपिंसं मरणान्त स्थिति थ्यनेत्यंगु नेपालभाषायात मृत्यु सन्जीवनी बुटी त्वके थें तत्कालीन वस्तुस्थिति आवश्यकतायात नं मनन यासे नेपालभाषाया पुनर्उत्थानया ज्या न्ह्याकल ।

पं. निष्ठानन्द वज्राचार्य (ने.स.९८७–१०५५) हस्तलिखित परम्पराय् लिकुनाच्वंगु नेपालभाषायात छापा आखलं सफू पिकायेगु परम्परा ब्वलंकाः नेपालभाषायात प्रचार प्रसार जुइके बिल सा देवनागरी लिपि, बोलिचालिया भाषां सफू च्वयेगु थेंज्याःगु क्रान्तिकारी पलाः न्ह्याकाः नेपालभाषायात जनग्राह्य जनरुचिया विषय जुइके बिल । महाकवि सिद्धिदास अमात्यं (ने.स.९८७– १०५०) ५० मयाक विविध विधा तथा विषयया सफू च्वयाः नेपालभाषा साहित्ययात छगू स्तरीय साहित्य दुगु भाषा जुइके बिल । साहित्य श्वान्त सुखायया नितिं मखु परान्त सुखाय परहितया नितिं जुइके बिल । नीति उपदेश हे थुगु समयावधिया साहित्यया मूल लक्ष्य जूवन । अथे हे मास्टर जगतसुन्दर मल्लं (ने.स.१००३–१०७३) मातृभाषा शिक्षा बिइगु संस्कार स्वनाबिलसा, योगवीरसिंहं (ने.स.१००६–१०६२) कविताया माध्यम मातृभाषा अनुराग तथा सामाजिक जागरण व सुधारया सः प्रतिध्वनित यात । नेपालभाषा जिर्ण जुगु, अल्सि मचासे भिकेनु, धकाः नेपालभाषायात हान थनेगु जक मखु, थ्वयात अझ विकास यायेगु निति शंखनाद यात । शुक्रराज शास्त्री (ने.स.१०१३– १०६१) नेपालभाषा वर्णमाला, नेपालभाषा व्याकरण सफू च्वयाः नेपालभाषायात स्तरीयता विइगु कुतः यात ।

धर्मादित्य धर्माचार्यं (ने.स १०२२.– १०८३) बुद्ध धर्म व नेपालभाषा (ने.सं १०४५–१०५०) पत्रिका पिकयाः भाषिक साहित्यिक चेतनाया जः हवलेगुया नापं पत्रकारिता नीस्वनेगु ज्या यात । भाषिक साहित्यिक उत्थानया ज्याय् संगठनात्मक रुपं पला. न्ह्याकेगु कुतः यात । नेपालभाषा व थ्वया साहित्य नांगु अन्वेषनात्मक लेख च्वयाः नेपालभाषायात स्वदेशय् जक मखु विदेशय् नं म्हसिइके बिइगु यात । थ्व समयावधी साहित्यिक माध्यमं जक भाषिक चेतना जागरण हयेगु मजुसे धर्म संगीतया माध्यमं नं तत्कालिन जनमानसय् भाषिक अनुराग थनेगु ज्या जूगु दु । तत्कालीन बौद्ध विद्वानपिसं बौद्ध धर्मया महायानी ग्रन्थयात नेपालभाषां हिलाः धर्मया शील व पवित्रताया ज समाजय् खयेकेगु यातसा तत्कालिन जागरुक युवात पाखें ज्ञानमाला भजन खलः (ने.सं १०५५) नीस्वनाः भजन पाखें जनमानसय् मातृभाषाया प्रचार नापं सुधारया चेतना ह्वलेगु यात । पुनर्जागरणकालया अन्त पाखे पिदंपिं चित्तधर हृदय, वैकुण्ठप्रसाद लाकौल, फत्तेबहादुर आदिपिंसं नं थः अग्रजपिंसं ल्ह्वंगु भाषा साहित्य जागरणया पलाःयात अझ तिबः बीगु यात । थुगु इलय् पिदंगु साहित्य न्हापाया स्वयाः पाःगु जक मजुसे गुलि नं रचना थुगु इलय् पिदन व फुक्कय्सनं जागरणया सः मातृभाषानुराग दु, नेपालभाषायात न्ह्यज्याकेगु आतुरता दु । उकि ने.सं. १०२९ निसें ने.सं. १०६० या समयावधियात पुनर्जागरणकाल कथं कयातःगु खः । थथे थ्व समयावधियात पुनर्जागरणकाल धकाः नां छुइगु ज्या न्हापा यानादीम्ह विद्वान डा. कमलप्रकाश मल्ल खः । अनंलि मेपिसं नं थुगु न्हूगु हिउपाः वःगु ईयात नेपालभाषाया पुनर्जागरणकाल धायेगु यात ।

नेपालभाषा साहित्यय् दकले न्हापांगु तःम्ह कविपिनिगु कविता मुनाः पिदंगु सफू नेपाली विहार कविता संग्रह (१०५९) खः । थुकिया संग्रहकर्ता व सम्पादक फत्तेबहादुर सिंह खः । थ्व कविता मुनायात निगू खण्डय् ब्वथलातःगु दु । थुकी यलया मल्ल जुजु श्रीनिवास मल्लयागु छपु कविता प्राचीनकालयागु दु धाःसा मेगु माध्यमिक कालयापिं थीथी कविपिनिगु पद्य दुथ्याः । प्रथम खण्डय् गुपु (९) व द्वितीय खण्डय् च्यापु (८) याना झिंन्हय्पु (१७) पद्य दुथ्याः । थुकी दुथ्याःपिं कविपिं व कविता क्वय् न्ह्यथनाकथं दु । –

१. सिद्धिचरण श्रेष्ठ – राष्ट्रीय गान, वर्षा, गंगु खुसी, २). पुर्णबहादुर नेवाः – धर्मया मर्म ३) फत्तेबहादुर सिंह – स्वां व कं, स्त्री शिक्षा, सफलताया नियम, प्रभाति (ब्यहां चुलि), बांमलागु चाल ४) श्रीनिवास मल्ल – सुदामा चरित्र, ५). सिद्धिदास अमात्य – काल चक्र, ६.) योगवीर सिंह – किर्तियात, जिगु मनया उदगार (अशान्त हृदय) नामं, ७) वैकुण्ठप्रसाद लाकौल – ह्वयेत्यंगु स्वांयात, विनय (तारा) नामं), ८.) हरिकृष्ण – नेपालभाषा साहित्य, ९) धम्र्म आदित्य धम्र्माचार्य – जन्मभूमि नेपाल, १०.) सुप्रभात – रत्न, ११) शुभदिन प्रकाश – कीर्ति फत्तेबहादुर सिंहं थ्व नेपाली विहार सफू राणाशासनया निरंकुशता चरम स्थिती थ्यनाच्वंगु इलय् अति सहास यानाः पिकयादीगु खः । थथे नेपालय् राणाशासनया निरंकुशताया चरम परिस्थितिइ नं नेपाली विहार सम्पादन याना पिकायेगु धयागु सरासर तत्कालिन शासकपिंत छगू कथं हाथ्याब्यूगु खः । थ्व हे कथं झिंछम्ह कविपिनिगु झिंन्हय्पु कविताया संग्रह थ्व नेपाली विहार सफूया सम्पादक फत्तेबहादुर सिंहं सफू पिकाःगु द्वपनय् सर्वश्वहरणया नापं जन्मकाःछिं कैदया सजाय फयेमाल धाःसा थुकी कविता दुथ्याःपिं कविपिं –सिद्धिचरण श्रेष्ठ, योगवीरिसिंहपिंत नं जेलय् स्वथनेगु यात । थथे सफू पिकायेगु जोश ल्याय्‌म्हम्ह फत्तेबहादुर सिंहयात छखे तत्कालिन जागरुक युवातय्‌गु भूमिगत राणाविरोधी गतिविधिया प्रभावस्वरुप वःगु खःसा मेखेर ‘मांभाय्‌या सेवा यायेगु नं मांयाःगु सेवा यायेगु बराबर खः’ धकाः फत्तेबहादुरयात सान्त्वना ब्यूम्ह (मां मदुथाय् बिचाः वःम्ह) फत्तेबहादुरया पाजुबाज्या सिद्धिदास महाजुया हःपालं नं खः मधासें मगाः । थ्व खँ फत्तेबहादुर सिंहं थःगु नेपाली विहार सफूया भूमिकाय् न्ह्यथनादीगु दु । महाकवि सिद्धिदासया सल्लाह कथं हे फत्तेबहादुर सिंहं थ्व सफू भारतया बेतियाय् वनाः १००० प्रति छापेयाकाः हयादीगु खः, तर न्यासःगूति पिहांवने धुंकाः तत्कालिन सरकारं जफत यानाबिल । लिपा हानं प्रजातन्त्र पश्चात् ने.सं १०९६स थ्व सफूया मेगु संस्करण पिकायेगु ज्या जुल ।

जुजु श्रीनिवास मल्लया प्राचीन काव्यंनिसें माध्यमिक कालया कविपिं सिद्धिदास महाजु, योगवीर सिंह, धर्मादित्य धर्माचार्यया कविता नापं नेपालभाषा काव्य साहित्यय् स्वच्छन्दवादया शुरुवात यानादीम्ह वैकुण्ठप्रसाद लाकौल व सिद्धिचरण श्रेष्ठया कविता दुथ्याःगु थ्व सफू तत्कालीन ईया निंतिं छगू महत्वपूर्ण व तःजिगु सफू ला जु हे जुल, उकिया नापनापं थ्व नेपाली विहार कविता संग्रहलं माध्यमिककाल व प्रारम्भिक आधुनिककालया काव्यया सेतु कथं ज्या याःगु दु । छखे भाषानुराग, उपदेशात्मक प्रवृत्ति थेंज्याःगु माध्यमिककालिन काव्य विशिष्टता दुगु काव्य दुथ्यानाच्वंगु दुस मेखेर स्वतन्त्र विषय चयन, कल्पनाशीलता, सौन्दर्यया उपासना आदि थेंज्याःगु प्रारम्भिक आधुनिककालया स्वच्छन्दवादी कविता नं लानाच्वंगु दु । थथे हे थ्व नेपाली विहार सफुलिइ दुथ्याःगु कविता गुलि महत्वपूर्ण जू अझ व स्वयाः नं थ्व सफूया भूमिका म्हो महत्वपूर्ण मजू । नेपाली विहार सफूया भूमिकाय् केवल सफू सम्पादन यानादीम्ह फत्तेबहादुरया भाषिक सजगता, मातृभाषा अनुराग जक ल्यहेंपुयाच्वंगु मखु भूमिकाया रुपय् फत्तेबहादुरं नेपालभाषाया गद्ययात स्वतःस्फूर्त रुपं गुगु वेग, स्वच्छन्दता बिल थ्व स्वयाः न्ह्यः थज्याःगु गद्य नेपालभाषाय् पिदंगु मदुनि । थ्व हे कथं नेपालभाषाया गद्यय् नं स्वचछन्दवाद थ्व हे सफुलिइ छ्यलातःगु गद्यं न्ह्याकूगु दु ।

नेपालभाषा साहित्यय् दकलय् न्हापांगु तःम्ह कविपिनिगु कविता मुनाः पिदंगु सफू ‘नेपाली–विहार’ कविता संग्रह (१०५९) खः । थुकिया संग्रहकर्ता व सम्पादक फत्तेबहादुर सिंह खः । थ्व कविता मुनायात निगू खण्डय् ब्वथलातःगु दु । थुकी यलया मल्ल जुजु श्रीनिवास मल्लयागु छपु कविता प्राचीनकालयागु दुसा मेगु माध्यमिककालयापिं थीथी कविपिनिगु काव्य दुथ्याः । प्रथम खण्डय् गुपु व द्वितीय खण्डय् च्यापु यानाः झिंन्हय्‌पु काव्य दुथ्याः । थुकी दुथ्याःपिं कविपिं व कविता क्वय् न्ह्यथनाकथं दु । –

सिद्धिचरण श्रेष्ठ – राष्ट्रीय गान, वर्षा, गंगु खुसी ।

पुर्णबहादुर नेवाः – धर्मया मर्म ।

फत्तेबहादुर सिंह – स्वां व कं, स्त्री शिक्षा, सफलताया नियम, प्रभाति (ब्यहां चुलि), बांमलागु चाल ।

श्रीनिवास मल्ल – सुदामा चरित्र ।

सिद्धिदास अमात्य – काल चक्र ।

योगवीर सिंह – किर्तियात, जिगु मनया उदगार (अशान्त हृदय) नामं ।

वैकुण्ठप्रसाद लाकौल – ह्वय्‌त्यंगु स्वांयात, विनय (तारा) नामं ।

हरिकृष्ण – नेपालभाषा साहित्य ।

धम्र्म आदित्य धम्र्माचार्य – जन्मभूमि नेपाल ।

सुप्रभात – रत्न ।

शुभ दिन प्रकाश – कीर्ति ।

फत्तेबहादुर सिंहं नेपाली विहार सफू राणाशासनया निरंकुशता चरम स्थितिइ थ्यनाच्वंगु इलय् अति साहस यानाः पिकयादीगु खः । थथे नेपालय् राणाशासनया निरंकुशताया चरम परिस्थितिइ नं नेपाली विहार सम्पादन यानाः पिकायेगु धयागु सरासर तत्कालीन शासकपिंत छगू कथं हाथ्या बीगु खः । झिंछम्ह कविपिनिगु झिंन्हय्‌पु कविताया संग्रह नेपाली विहार सफूया सम्पादक फत्तेबहादुर सिंहं सफू पिकाःगु द्वपनय् सर्वश्वहरणया नापं जन्मकाःछिं कैदया सजाय फयेमाल धाःसा थुकी कविता दुथ्याःपिं कविपिं –सिद्धिचरण श्रेष्ठ, योगवीर सिंहपिंत नं जेलय् स्वथनेगु यात । थथे सफू पिकायेगु जोश ल्याय्‌म्हम्ह फत्तेवहादुर सिंहयात छखे तत्कालिन जागरुक युवातय्‌गु भूमिगत राणाविरोधी गतिविधिया प्रभावस्वरुप वःगु खःसा मेखेर मांभाय्‌या सेवा यायेगु नं मांयाःगु सेवा यायेगु बराबर खः धकाः फत्तेबहादुरयात सान्त्वना ब्यूम्ह (मां मदुथाय् बिचाः वःम्ह) फत्तेबहादुरया पाजुबाज्या सिद्धिदास महाजुया हःपालं नं खः मधासें मगाः । थ्व खँ फत्तेबहादुर सिंहं थःगु नेपाली विहार सफूया भूमिकाय् न्ह्यथनादीगु दु । महाकवि सिद्धिदासया सल्लाह कथं हे फत्तेबहादुर सिंहं थ्व सफू भारतया बेतियाय् वनाः १००० प्रति छापे याकाः हयादीगु खः, तर न्यासःगूति पिहांवने धुंकाः तत्कालिन सरकारं जफत यानाबिल । लिपा हानं प्रजातन्त्र पश्चात् ने.सं १०९६ य् थ्व सफूया मेगु संस्करण पिकायेगु ज्या जुल ।

जुजु श्रीनिवास मल्लया प्राचीन काव्यंनिसें माध्यमिक कालया कविपिं सिद्धिदास महाजु, योगवीर सिंह, धर्मादित्य धर्माचार्यया कविता नापं नेपालभाषा काव्य साहित्यय् स्वच्छन्दवादया शुरुवाट यानादीम्ह वैकुण्ठप्रसाद लाकौल व सिद्धिचरण श्रेष्ठया कविता दुथ्याःगु थ्व सफू तत्कालीन ईया निंतिं छगू महत्वपूर्ण व तःजिगु सफू ला जु हे जुल, उकिया नापनापं थ्व नेपाली विहार कविता संग्रहलं माध्यमिककाल व प्रारम्भिक आधुनककालया काव्यया सेतु कथं ज्या याःगु दु । छखे भाषानुराग, उपदेशात्मक प्रवृत्ति थेंज्याःगु माध्यमिककालिन काव्य विशिष्टता दुगु काव्य दुथ्यानाच्वंगु दुसा मेखेर स्वतन्त्र विषय चयन, कल्पनाशीलता सौन्दर्यया उपासना आदि थें ज्याःगु प्रारम्भिक आधुनिककालया स्वच्छन्दवादी कविता नं लानाच्वंगु दु ।

थ्व सफुलिइ दुथ्याःगु कविता गुलि महत्वपूर्ण जू अझ व स्वयाः नं थ्व सफूया भूमिका महत्वपूर्ण जू । नेपाली विहार सफूया भूमिकाय् केवल सफू सम्पादन यानादीम्ह फत्तेबहादुरया भाषिक सजगता, मातृभाषा अनुराग जक ल्यहेँपुंयाच्वंगु मखु भूमिकाया रुपय् फत्तेबहादुरं नेपालभाषाया गद्ययात स्वतस्फूर्त रुपं गुगु वेग, स्वच्छन्दता बिल थ्व स्वयाः न्ह्यः थज्याःगु गद्य नेपालभाषाय् पिदंगु मदुनि । थ्व हे कथं नेपालभाषाया गद्यय् नं स्वचछन्दवाद थ्व हे सफुलिइ छ्यलातःगु गद्यं न्ह्याकूगु दु ।

२००७ सालया खुल्ला वातावरणं छखे लेखकपिंत च्वयेगु ब्वनेगुली जाँगर व उत्साह थनाबिलसा मेखेर न्हापा थें खुयाः सुचुकाः ब्वनेमाःगु अवस्था मदुसेंलि लेखकपिंत पिनेयागु साहित्य नाप नं परिचित जुइगु मौका दत । रेडियो नेपालं दैनिक नेपालभाषाया समाचार प्रसारण नापं वालय् छकः जीवन दबूया सांस्कृतिक कार्यक्रमया व्यवस्था जुल । थ्व बाहेक भाषा साहित्य उत्थानया नितिं नं तःगू संघसंस्थाया स्थापना जुल गथे च्वसापासा,नेपालभाषा परिषद् , साहित्य मन्दिर, विराट साहित्य सम्मेलन गुथि आदि । अथे हे थौंकन्ह, नेपाल, पासा, झी, सितु, नेपालभाषा थेंज्याःगु पत्रपत्रिका पिदन । च्वमिपिंत हःपाः बीगु व न्हून्हू सफू पिकायेगु उद्देश्यं श्रेष्ठ सिरपा, श्रेष्ठ प्रकाशनया स्थापना जुल । च्वसापासां स्वन्हुयंकं हनुमानध्वाखाय् साहित्य सम्मेलन भव्य रुपं न्यायेकल । अथेहे स्कूलय् जक मखु कलेजयया आइ.ए., बी.ए.या पाठ्यक्रमय् नं नेपालभाषा छगू ऐच्छिक विषयया रुपय् दुथ्यात । साहित्य सिर्जनाय् नं न्हापा स्वयाः विविधता व्यापकता खनेदत , न्हापा खनेमदुगु न्हून्हूगु साहित्य विधाया नी जुल।

काव्य विधाय् सिद्धिदासकालीन नीति, उपदेशमूलक प्रवृतिपाखें मुक्तगु स्वच्छन्दवादी काव्य प्रवाह न्ह्याकेगु ज्याय् सिद्धिचरण समूहया कविपिं बाहेक मेमेपिं कविपिं नं न्ह्यचिल । नारायणदेवी श्रेष्ठया मुखूस्वां, दुर्गालालया, झसुकाः, लिसः, गिरिजाप्रसाद जोशीया पालिख्वाँयय् रमापतिराज शर्माया जिगु म्ये, चित्तरञ्जन नेपालीया प्रतिक्रिया आदि थुकिया दसु खः । देशय् वःगु सामाजिक राजनैतिक परिवर्तन नापं साहित्यय् नं विस्तारं न्हून्हूगु आयामत खनेदयावल । फलतः नेपालभाषा काव्य नं स्वच्छन्दवादी घेराय् जक सीमित मजुल । सामाजिक यथार्थवाद, वहिर्मुखी प्रवृति, समष्टिगत चेतना आदिं नं नेपालभाषा काव्यय् थाय् कयाहल । केदारमान ‘व्यथित’या छ्वास, रेवतिरमणानन्दया मलख काव्य थुकिया दसु खः । अथेहे पुर्जजागरणकालया कविपिं गथे योगवीर सिंहया योगसुधा, सिद्धिदासया सत्यसती थेंज्याःगु काव्यया सफू नं पिकायेगु ज्या जुल । महाकाव्य खण्डकाव्यया ख्यलय् नं धर्मरत्न ‘यमी’या अर्हत्नन्द महाकाव्य, सँदेया लिसः खण्डकाव्य, सत्यमोहन जोशीया जयप्रकाश महाकाव्य, मदनमोहन मिश्रया सीतहरण व रामराज्य थेंज्याःगु खण्डकाव्य पिदन ।

ने.सं १०७४ स धुस्वांया मिसा उपन्यासया प्रकाशनं नेपालभाषाय् नं उपन्यास विधाया पदार्पण जुल । धुस्वांया गंकी थेंज्याःगु उपन्यासं नेपालभाषाया उपन्यासया स्तर छतं च्वन्ह्याकाबिल । मेम्ह उपन्यासकार धर्मरत्न यमिया ऐतिहासिक उपन्यास भृकुटी, ईश्वरानन्दया मनोवैज्ञानिक उपन्यास ख्वाउँहि पिदन । सत्यमोहन जोशीं गौत्तमबुद्ध थेंज्याःगु छधाः प्याखं पुचः पिकयाः छधाः प्याखंया अभावपूर्ति यानादिलसा सुदर्शन श्रामण्ोरं अम्वपाली, बिम्वसार आदि थेंज्याःगु पूधाः प्याखं च्वयाः नेपालभाषाय् नं पूर्णांकी नाटकया विकास जुइकेबिल । थ्व हे दशकय् नाटक ख्यलय् थःगु छेँ, फसंपू लप्ते, पसूका थेंज्याःगु इब्सनवादी नाटक च्वयाः ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यं नेपालभाषाय् नं समस्यामूलक नाटकया परम्परा न्ह्याकल ।

खड्गसिद्धि थेंज्याःगु ऐतिहासिक नाटक नं थ्व हे समयावधीइ खनेदत । निबन्ध विधाय् नं न्हून्हूगु प्रयोगत खनेदत । मोतिलक्ष्मीया मोतिमाः, संघ, रत्नध्वज जोशीया निबन्ध छपुचः, निबन्ध निपुचः थेंज्याःगु विषयपरक निबन्ध बाहेक प्रेमबहादुर कसाःया न्हूपुखू, पद्मरत्न तुलाधरया बुलुमि थेंज्याःगु आत्मपरक निबन्ध प्रकाशित जुल । विषयगत रुपं सांस्कृतिक निबन्ध ख्यः चकंकेगु ज्या फणिन्द्ररत्न वज्राचार्यं स्वां सिन्हः, निबन्ध संग्रह पिकयाः यानादिल । फलतः सांस्कृतिक, अनुसन्धात्मक निबन्ध, स्वच्छन्दवादी, आत्मगत, वैचारिक, नियात्रा आदि कथंया निबन्धत खनेदत । समालोचना विधाय् नं चित्तधर ‘हृदय’या झीगु साहित्य रत्नध्वजया सम्पादनय् साहित्यया सुलचं थेंज्याःगु ग्यसुग्यंगु सफू पिदन । समालोचनाया ख्यलय् माधवलाल कर्माचार्य, कमलप्रकाश मल्ल, माणिकलाल श्रेष्ठ थेंज्याःपिं श्रष्टापिनिगु प्रवेशं पाश्चात्य समीक्षा पद्धति नं नेपालभाषा समालोचनाय् दुथ्यन ।

बाखं विधाय् पूर्ण पथिकया अपराधी व छपाःचित्र, माधवलाल कर्माचार्यया थःछेँ, आशाराम शाक्यया हिलाबुला, प्रेमबहादुर कसाःया ती, प्रकाशकुमारी प्रधानया मस्यांगपाः, तीर्थलाल नघःभनिया ब्वघासा थेंज्याःगु न्हूचिहाःबाखं पिदनसा धुस्वां साय्मिया मूस्वां थेंज्याःगु चीबाखं (लधुकथा) नं थ्वहे समयावधीइ पिदन । बाखं विधाय् थ्वय्‌कःपिनिगु प्रवेशं नेपालभाषाय् यथार्थवादी, मनोवैज्ञानिक बाखंया विकासय् तिबः बिल ।

बुद्धधर्म व नेपाल भाषा नेपालभाषा पुनर्जागरण कालया छम्ह महारथी, नेपालभाषाया न्हापांम्ह पत्रकार धर्मादित्य धर्माचार्यया सम्पादनय् ने.सं १०४५ निसें १०५० तक पिदंगु बुद्धधर्म व नेपाल भाषा पत्रिकाया फुक्क अंक छथाय् मुनाः सम्पादन यानाः पिकयातःगु सफू खः । थ्व सफूया सम्पादक तथा प्रकाशक कवि शिरोमणी वैकुण्ठप्रसाद लाकौल खः । वय्‌कलं थ्व सफू स्व. धर्मादित्य धर्माचार्ययात देछायाः बुद्ध जयन्तीया लसताय् १०९२ स पिकयादीगु खः । नेपालभाषाया न्हापांगु पत्रिका बुद्धधर्म व नेपाल भाषा ने.सं १०४५ वैशाखपुन्हि कुन्हुनिसें पिदनाः बुद्ध धम्र्मया नामं निगू अंक अनंलि बुद्ध धम्र्म नेपाल भाषा धकाः छगू अंक अले हानं बुद्धधर्म व नेपाल भाषा धयागु नामं न्हय्‌गू  अंक यानाः न्यादँ तकया दुने जम्मा झिक्वः प्रकाशित जूगु पत्रिका खः ।

झिगू अंकजक प्रकाशित जूगु जूसां छगुलिइ हे आपालं अंक ल्वाकछ्यानाः पिकाःगु ल्याखं १९ अंक थ्यंगु खः । थथे थ्व पत्रिकाया १९ अंक फुक्क उखेलाः थुखेलाः मजुइमा, लिपाया पुस्तां नं थ्व पत्रिका ब्वनेखनेमा धकाः फुक्क अंक छथासं मुनाः लाकौलजुं सफूया रुपय् पिकयादीगु खः ।

वय्‌कलं थ्व सफुलिइ बुद्धधर्म व नेपालभाषा पत्रिकाया थीथी अंकया संकलन जक दुथ्याकेगु मयासे धर्मादित्य धर्माचार्यया जीवनी व योगदान लिसें वैकुण्ठप्रसाद लाकौल सहित तत्कालीन च्याम्ह विद्वानपिनिगु वुद्धधर्म व नेपालभाषा पत्रिका सम्बन्धी ओजपूर्ण मन्तव्य नं दुथ्याकादीगुलिं थ्व सफूया महत्ता अझ च्वन्ह्याःगु दु ।

नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् प्यंगः थांया नापनापं पिदंम्ह धर्मादित्य धर्माचार्य नं नेपालभाषा पुनर्जागरण आन्दोलनया छम्ह महारथी खः । नेपालभाषाया अनन्य सेवक समाजसेवी, सुधारवादी कवि, नेपाःया न्हापांम्ह पत्रकार अले नेपालय् बौद्धधर्म थकायेत आपालं योगदान बियाझाःम्ह वय्‌कःया जन्म ने.सं. १०२२ सालया बछलाथ्व १४ कुन्हु मां मणिथकुं व बौ वृषमानया क्वखं यल चिकंबही च्यासः त्वाःया प्रतिष्ठित वैद्य कूलय् जूगु खः । धर्मादित्य धर्माचार्यया प्रब्रजित जुइन्ह्यःया नां ‘जगतमान वैद्य’ खः ।

वय्‌कः नेपालय् म्याट्रिकुलेशन पास यानाः कलकत्ता युनिभर्सिटीइ उच्च शिक्षाया नितिं झायादीगु खः । अबलय् भारतय् स्वराज्यया भावना दना वयाच्वंगु ई खः । कलकत्ता युनिभर्सिटीया महान् आचार्यपिनिगु सत्संगतं छखे वय्‌कःया मन बौद्ध धर्मप्रति क्वसायेकाबिलसा मेखे थःगु मातृभूमि व मांभाय् प्रतिया ममतां देजायेका बिल ।

कलकत्ताय् ब्वनाच्वनादीम्ह वय्‌कः छकः गर्मीया विदाय् नेपाः झाःबलय् ज्वनाझाःगु बौद्ध धर्म सम्बन्धि आपालं किपात येँया मरुत्वालय् प्रदर्शनी यानादिल । थ्व प्रदर्शनीं यानाः नेपाःमि सकसिनं स्वांया पुन्हिया महत्व थुल ।

थीथी विद्याया आपालं शैक्षिक उपाधि हासिल यानादीम्ह धर्मादित्य धर्माचार्यं नेपालभाषाय् दकलय् न्हापां बुद्धधर्म पत्रिका पिकयाः नेपालभाषाया नापं नेपाःया हे न्हापांम्ह पत्रकार जुयादीगु खः । उगु ईया राणा सरकारया कुदृष्टिं बचे जुइत वय्‌कलं स्वंगू अंक तक बुद्धधर्म धकाः नां तयाः पत्रिका पिकयादिलसा लिपा तत्कालिन नेवाः युवातय्‌गु माग कथ प्यंगू अंकं निसें झिगूगु अंक तक बुद्धधर्म व नेपालभाषाया नामं पत्रिका पिकयादिल । ने.सं. १०४५ सालं निसें १०५० यानाः न्यादँया दुने झिगू अंक तक थ्व पत्रिका पिकायेत वय्‌कः ताःलात ।

वय्‌कलं बुद्धधर्म व नेपालभाषा पत्रिका पिकयाः नेपालभाषा व बुद्ध धर्मया प्रचारप्रसारय् आपालं योगदान बियादीगु दु । वय्‌कलं थ्वहे पत्रिका मार्फत् न्हिं घौछि नेपालभाषाया नितिं ई बीगु लागि सकल नेवाःतय्‌त आह्वान यानादीगु खः । थथे नेपालभाषा पुनर्जागरणया निंतिं दकलय् न्हापां थथे तप्यंक आह्वान यानादीम्ह न्हापांम्ह व्यक्ति थ्वय्‌कः हे खः । थ्व पत्रिकाय् गुलि नं गद्य रचना पिदन फुक्क धयाथें धर्मादित्यया च्वसां हे पिदंगु खः ।

धर्मादित्य धर्माचार्यजुं बुद्धधर्म व नेपालभाषा पत्रिका पिकायेगुया नापनापं नेपालभाषा थकायेगु निंतिं ने.सं. १०४६ सालय् कलकत्ताय् नेपालभाषा साहित्य मण्डल, ने.सं. १०४९ सालय् नेपाल गुथि नीस्वनादिल । अथेहे थ्वय्‌कलं ने.सं. १०४६ सालय् इलाहाबादय् जूगु पण्डिततय्‌गु बौद्ध महासभाय् नेपालभाषा व थ्वया साहित्य धयागु कार्यपत्र न्ह्यब्वयादिल । लिपा थ्व कार्यपत्र बुद्धधर्म व नेपालभाषा पत्रिकाय् पिकयादिल । अथेहे नेपालभाषा सुचिग्रन्थ धयागु नेपालभाषाया प्राचीन सफूया धलः नं थ्वहे पत्रिकाय् पिथना दिल ।

अथेहे धर्मादित्य धर्माचार्यं कलकत्ताया विश्व–विद्यालयय् मेमेगु मातृभाषायात थाय् बियातःथें नेपालभाषायात नं भर्नाकुलर विषय कथं दुथ्याके बीकेगु निंतिं आपालं कुतः यानादिल । थुकिया निंतिं नेपाली विद्यार्थीपिनिगु नेतृत्व यानाः उगु ईया भाइस चान्सलर आसुतोष मुखर्जीयाथाय् डेलिगेशन नं झायादिल ।

धर्मादित्य धर्माचार्यं नेपालभाषा उत्थानया नितिं जक मख नेपालय् स्थविरवाद ब्वलंकेगु, स्वांयाः पुन्हि हनेगु, लुम्बिनीइ मायादेवीयाथाय् पशुबलि बिइगु दिकेगु, जीर्ण जुयाच्वंगु किन्दोल विहार जिर्णोद्धार यायेगुलिइ तःधंगु भूमिका म्हितादीगु दु । थ्वहे कथं वय्‌कलं बुद्धधर्म प्रचारप्रसारया निंतिं नेपालय् हे बुद्धधर्म उद्धार संघ, बुद्धोपासक संघ, बुद्धोपासिका संघ’ स्थापना यानादिल । थथेहे भारतय् बुद्धधर्म प्रचारया निंतिं थः हे सेक्रेटरि जुयाः अल इण्डिया बुद्धिष्ट कन्फरेन्स यानादिल । नेपाः देशय् उदाय् गुभाजुया ल्वापु जुयाः गुभाजुतय्‌सं लामा भागि याःपिं उदाय्‌तय्‌सं पतिया मकायेकं पूजा याःवये मखु धाःबलय् लामा भागि यानाः छुकिया पतिया धयागु सुधारवादी च्वसु च्वयाः बुद्धधर्म पत्रिकाय् पिकयादिल ।

विद्धान धर्मादित्य धर्माचार्ययागु थज्याःगु भाषासेवा नापं थीथी ज्यायात कदर यासें वय्‌कःयात च्वसापासां भाषाजवाः धर्मोदय सभां धर्मानुशासक पदं छाय्पिउगु दु । थुकथं थःगु मातृभाषा नेपालभाषा साहित्य, संस्कृति व बौद्धधर्म उत्थानया निंतिं ज्या यायां ने.सं. १०८३ सालया दिल्लागा ३० कुन्हु वय्‌कः परलोक जुयादिल ।

नेपालभाषा साहित्यया प्यंगःथां मध्ये छगः थां जुयादीम्ह सिद्धिदास महाजु नेपालभाषा साहित्य सेवाय् थःगु जीवन पानाझाःम्ह, झी सकलसित मांभाय् सेवा यायेगु पाठ स्यनाझाःम्ह महारथी खः । वय्‌कःया जन्म ने.सं. ९८७ साल ञंलागा कुन्हु येँया क्वाछेँ त्वालय् जूगु खः । वय्‌कःया मां हर्षलक्ष्मी व अबु लक्ष्मी नारायण अमात्य खः ।

न्यादँ दुबलय् थः बौयापाखें आखः सयेकादीम्ह वय्‌कलं झिंन्यादँया वैंशय् संस्कृत भाषाया नापं ज्योतिष शास्त्र नं सयेकादिल । थुबलय् हे वय्‌कःया बौनं वय्‌कःयात थापाथली च्वंगु नगदी तहबिल धयागु अद्दाय् ज्या याकादिल । थ्व जागीर छुं ई लिपा मन्त । थ्व जागीर मदयेवं वय्‌कःया अबुं वय्‌कःयात जनबहालय् कापः पसः तयेकल । अन वय्‌कलं प्रेमसागर धयागु सफूया नेपालभाषा अनुवाद यानादिल । अथेहे भचा लिलातकि सफू च्वयेगु ज्या यानादिल । पसः नं चले यायेमफुसेंलि साहुपिनिगु ज्या ज्वनाः खुदँ न्हय्दँ वीरगंजय् च्वनादिल । अन नं सफू च्वयेगु ज्या त्वतामदी । अन च्वनादीबलय् वय्‌कलं सज्जनहृदयाभरण (ने.सं १०४०) धैगु सफू च्वयाः बेतियाय् वनाः छापे याकाहल । वीरगंजं लिहां झायाः वय्‌कः असं कमलाछिया वैद्य मूधरानन्दया वासः पसलय् ज्या यानादिल ।

थुकथं जीवन हहं खुइनिदँ (६२) या वैशय् भचाभचा उसाँय् मदुगुलिं व वय्‌कःया लिपायाम्ह कलाः लगःधगः मदुम्ह जूगुलिं वय्‌कःया थः केहेँ लिलावतियाथाय् च्वंझाल । अन तःन्हु च्वने मलावं हे वय्‌कःया आग्रह कथं केहेँ लिलावतिं थः दाजुयात पशुपतिइ यंकाबिल । अन यंकाः न्हय्न्हु दुकुन्हु ने.सं. १०५० सालया कछलागा त्रयोदशी सोमवाःकुन्हु वय्‌कलं संसार त्वःता झाल । थौं वय्‌कः झीगु न्ह्यःने मदयेधुंकूसां वय्‌कलं यानादीगु मांभाय्‌या सेवां वय्‌कःयात अमर जुइकातःगु दु ।

न्यय्‌गुलिं मल्याक थीथी विधाया सफू च्वयाथकादीम्ह सिद्धिदास महाजुं थःगु जीवनकालय् छगू हे जक सफू सज्जनहृदयाभरण पिकायेफत । वय्‌कःया पिदनेधुंकूगु सफू— ‘सज्जनहृदयाभरण’, ‘सत्यसति,’ ‘संवाद’ ‘शुकरम्भा संवाद’ व ‘रम्भा सुक सम्वाद’, ‘सिद्धिदास थःगु मिखाय् व शिवबिलास’ ‘सिद्धिरामायण (किष्कीन्धाकाण्ड)’ ‘सरल छन्द बोध’, ‘सुक्ष्म छन्द’, ‘संचय’, ‘कर्मयागु योगु धयागु छु’, ‘सनातन धर्म’, ‘सर्वबन्धु’, ‘संसार दुःखया खँ’, ‘सत्यमदन’, ‘सप्तस्तुति’ आदि खः । थुकथं वय्‌कलं सफू च्वयेगुया नापं अबलय्‌या युवा विद्यार्थीतय्‌त गथे— सिद्धिचरण श्रेष्ठ, ठाकुरलाल मानन्धर आदिपिंत कविता च्वयेगु स्यनाः नेपालभाषाय् न्हूगु पुस्ताया कविपिं पिकयादीगु दु । नापं सलंसःदँ निसें नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् न्ह्यानाच्वंगु गीतिकाव्य परम्पराया थासय् चिनाखँया परम्परा न्ह्याकादिल । थथे नेपालभाषाया काव्य ख्यलय् चिनाखंयाँ परम्परा न्ह्याकादीम्ह वय्‌कः न्हापांम्ह कवि खः । उकिं नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् वय्‌कःयात नेपालभाषाय् न्हापां चिनाखँया प्रयोग याःम्ह कवि कथं मानय् यायेबहः जू ।

चिनाखँया नापनापं वय्‌कलं आधुनिक बाखं, आधुनिक निबन्धया पूर्वाभास बीगु शिवविलास थेंज्याःगु बाखं, सर्ववन्धु थेंज्याःगु च्वखँ च्वयाः आधुनिक गद्य साहित्य ब्वलंकेगुली नं तिबः बियादीगु दु । थुकथं तत्कालिन राणा सरकारया ख्याच्वःयात नं चिउताः मतसे नेपालभाषां विविध विषयय्, विविध विधाया सफू च्वयाः नेपालभाषाया पुनर्जागरण आन्दोलन सफल जुइकेगु ज्याय् महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह यानादीगु दु ।

थज्याःम्ह नेपालभाषा सेवी महाकविया विषयलय मालेज्या यानाः चित्तधर हृदयजुं ‘नेपाल’ पत्रिकाय् ‘सिद्धिदास स्मृति अंक’ पिकयादिलसा सत्यमोहन जोशीजुं ‘सिद्धिदास’ नाटक च्वयादिल । अथेहे ने.सं. १०८७ सालय् च्वसापासां सिद्धिदास १०० दँ बुंदिं भव्यरुपं हनसा वि.सं. २०३७ साल वैशाख १ गते श्री ५ या सरकारं ३० गः वंगु हुलाक टिकट पिकाल । थथेहे वय्‌कःया भाषा सेवायात कदर यानाः रत्नपार्कया दुवातय् वय्‌कःया सालिक तल । अथेहे मंकाः खलःपाखें दँय्दसं वय्‌कःया बुन्हिकुन्हु नसंचा उलेगु व थीथी ज्याझ्वः न्ह्याकेगु यानाच्वंगु दु ।

पिदने धुंकूगु सफू :

सज्जन हृदयाभरण (ने.सं. १०४०), सत्यसती (ने.सं. १०३५), संवाद (ने.सं. १०३७), सिद्धिरामायण (ने.सं. १०३०–१०३५) शुक रम्भा सम्वाद (ने.सं.१०४२), सिद्धिदास थःगु मिखाय् व शिवविलास बाख (ने.सं.१०८७), सरल छन्द वोध, संचय (ने.सं. ११०२), सनातन धर्म (ने.सं.१०८७), सर्ववन्धु (ने.सं. १११२), संसार दुःखया खँ (ने.सं.१११३ ), सत्य मदन (ने.सं.१११५), सप्त स्तुति (ने.सं.१११८), स्वदेश वस्त्र (ने.सं.१११८), स्वंगू ऋण (ने.स.११२०), रम्भा शुकसम्वाद (ने.सं १०४३), सत्य मदन (ने.सं.१०४५), सप्ततुति (ने.सं.१०८५), सरल छन्द बोध व शूक्ष्म छन्द बोध (ने.सं.१०४६), सिद्धिरामायण अयोध्या काण्ड व अरण्य काण्ड (ने.सं.११३२), सिद्धिरामायण किष्किन्धा काण्ड (ने.सं.१०८७) सिद्धि–रामायण बालकाण्ड (ने.सं. ११०३), सिद्धिरामायण सुन्दर काण्ड (ने.सं.११३२)

पिदने मानिगु सफू :

प्रेम सागर (ने.सं.१०३५), सिद्धिरामायण (ने.सं.१०३०–१०३५) शारदा भजन (ने.सं.१०३५), सत्य ऋण (ने.सं.१०३५), सरल श्रुतिबोध (ने.सं१०३५), सज्जन कण्ठाभरण (ने.सं१०३५), सुःख दुःख (ने.सं१०३६), विजुली (ने.सं.१०३६), संग दोष (ने.सं.१०३६), साधारण धर्म (ने.सं.०३६), सर्वभक्ति (ने.सं.१०३६), सदां लिलाः (ने.सं.१०३६), सत् नीति (ने.सं.१०३७), सप्त विवाद (ने.सं.१०३६), सकतां श्लोक (ने.सं.१०३७), सल्हा साहुति (ने.सं.१०३८), संग सुमन (ने.सं.१०३९), स्वंगू गुण (ने.सं.१०३९), सकतां माः (ने.सं.१०३९), समाचार (ने.सं.१०४१), सर्वकर्म (ने.सं.१०४३), सिद्धिव्याकरण (ने.सं. १०४६), शिव पिनास (ने.सं. १०४९) आदि । मेगु झिंनिगू सफूया नां लुइके मफुनि ।

थुपिं सफूमध्ये सिद्धिव्याकरण, सिद्धिदास थःगु मिखाय्, शिवविलास बाखं व शिव पिनास सफू जक गद्यं च्वयातःगु दुःसा मेगु फुक्क पद्यभाषं च्वयातःगु दु ।