‘कालकठोरी’ शव्द नेपालभाषाया जेलकालिन साहित्यनाप स्वापू दुगु खँग्वः खः । नेपालय् ने.सं १०५० निसें तत्कालिन निरंकुश राणा शासन विरोधी चहल पहल विस्तारं खनेदत । राणा शासनयात वांछ्वयेगु तातुनाः टंकप्रसाद आचार्य व धर्मभक्त माथेमाया नेतृत्वय् ने.सं १०५६ स नेपाल प्रजापरिषद्या भूमिगतरुपं स्थापना जुल । हरिकृष्ण श्रेष्ठ, गणेशमान आदिपिं थुकिया सदस्यपिं खः । अथे हे नेपाली जनताया मौलिक अधिकार पूर्णरुपं हनन् जूगु वाःचायेकाः उकिया विरोधय् देशवासीतय्‌त सचेत यायेगु तातुनाः शुक्रराज शास्त्रीया नेतृत्वय् ने.सं १०५७ स नेपाली नागरिक अधिकार समितिया भूमिगतरुपं गठन जुल । शहिद गंगालाल श्रेष्ठ, केदारमान व्यथित, मुरलीधर आदि थ्व नागरिक अधिकार समितिया सक्रिय सदस्यपिं खः । अथे हे नेपालभाषाया मेम्ह कवि हरिकृष्णं मेपिं पासापिं नाप जानाः नेपाल प्रजापरिषद्या आह्वानय् निरंकुश राणा शासनया विरुद्धय् ने.सं १०६० इ पर्चा ह्वलेगु ज्या यानादिल । थ्व ज्यां राणा शासकत तसकं आतंकित जुल । फलतः तत्कालिन राजनैतिक कार्यकर्तात जक मखु साहित्यकार, पत्रकार, कलाकार, संगीतकार आदि फुक्क बुद्धिजिवीतय्‌त ज्वनाः जेलय् स्वथना बिल । नेपालभाषाया जेलकालया प्रमुख कविपिं — चित्तधर ‘हृदय’, सिद्धिचरण श्रेष्ठ, फत्तेबहादुर सिंह, धर्मरत्न ‘यमि’ केदारमान ‘व्यथित’, हरिकृष्ण श्रेष्ठ आदिपिं नं थ्व हे प्रहारया शिकार जुल । तत्कालिन राणा शासकत मेमेपिं बन्दीत स्वयाः राजनैतिज्ञ, लेखक, कलाकार आदि बुद्धजिवी बन्दीत खनाः अप्वः ग्याःगु जुयाच्वन । फलतः उमित थः परिवारनाप जक नापलाके मब्यूगु मखुसे जेल दुने नं अझ मेगु जेल दयेकाः फुक्कसित छथाय् हे कुनेगु यात । थ्व हे जेल दुनेया मेगु जेल गन बृद्धिजिवीत कुनेगु याःगु खः व हे जेलयात ‘कालकठोरी’ धाःगु खः । थ्व कालकठोरी दुने लाःपिं बन्दीत मध्ये साहित्यकार, संगीतकार, कलाकार, अंग्रेजी भाषाया विद्वानपिं लिसें राजनैतिक चेतनां जाःपिं ल्याय्‌म्हत नं दुगु खः । उमि दथुइ जुइगु न्हियान्हिथंया अन्तरक्रियां कालकठोरीया वातावरणं जिवन्त रुप काल । अगःचा मालां देगःचा लू धाःथें फुक्क बौद्धिक वर्गत छथाय् हे लाःबलय्, मखंक खुयाः खुयाः सफू दुतहयेगु, दुहांवःगु सफू पालंपाः ब्वनेगु, छम्हेस्यां मेम्हसित स्यनेकने यायेगु, छम्हेस्यां मेम्हेसित प्रेरणा हौसला बिइगु ज्या जुल गुकिं यानाः यक्वस्यां यक्व हे सयेके सीके खन । थ्व कालकठोरी ला यातनागारया थासय् विविध ज्ञानया अन्तक्र्रिया जुइगु खुला विश्वविद्यालय थें जुल । फलतः नेपालभाषाया कविपिनिगु नितिं नं थ्व कालकठोरी छगू साहित्य साधनागार थें जुल । न्हापा च्वयाच्वपिं कविपिं चित्तधर ‘हृदय’, फत्तेबहादुर, सिद्धिचरणपिंसं च्वयेगु नापं कवि मखुपिं केदरमान ‘व्यथित’, हरिकृष्ण श्रेष्ठ धर्मरत्न ‘यमि’ आदिपिंत नं प्रोत्साहन व प्रशिक्षण बियाः च्वकेबीगु यात । फलतः थ्वय्‌कःपिं थ्व हे कालकठोरी दुनें कवि जुयाः पिदन ।

चित्तधरया सुगत सौरभ महाकाव्य, धर्मरत्न ‘यमि’या अर्हत्नन्द महाकाव्य थ्व हे कालकोठरीइ रचना जूगु साहित्य रत्नत खः । थ्वय्‌कःपिं जेलं मुक्त जूबलय् थ्व कालकठोरीइ रचना जूगु थःथःगु सफू ज्वनाः पिहांझाल । नेपालभाषाया ख्यलय् कालकोठरीई प्यदँया दुने गुलि सफू च्वज्या जूगु खः व स्वयां न्हापा गुबलें जूगु मदुनि ।