सज्जन हृदया भरण (ने.सं १०४०) नेपालभाषा पुनर्जागरणकालया छम्ह महारथी महाकवि सिद्धिदास महाजुं (९८७–१०५०) च्वयादीगु नीतिपरक चिनाखँ सफू खः । थ्व सफू पिदनेवं प्राचीन काव्यकथंया धार्मिक उपासना, स्तुति, तुतः, भजन व श्रृङ्गारिक म्येँय् जक लिकुनाच्वंगु नेपालभाषा काव्य ख्यः मानव समाज, जीवननाप स्वापू दुगु साहित्यया विकासनापं चकना वन । गुकिं यानाः साहित्यया सृजनाय् ह्यूपाः वयाः साहित्य साधनाया मू उद्देश्य समाजय् जीवनोपयोगी नीति, उपदेश, ज्ञानया बोध याकाः जनचेतना बीगु, समाज व देशय् ह्यूपाः हयेगुली थाय् काल । काव्ययात शान्त सुखायया नितिं मखु परान्तसुखायया नितिं छ्यलेगु जुल । नेपालभाषा पुनर्जागरण न्ह्यःयागु दयनीय परिस्थिति जुयाच्वंगु घडीइ सज्जन हृदया भरणया पिथनां खँल्हाबल्हाया भाषां साहित्य सृजना यायेज्यू अले साहित्यया भाषां खँ ल्हाये नं ज्यू धयागु खँ जनमानसय् ध्वाथुइका बिल ।
थ्यंमथ्यं न्यय्गुलिं (५०) मयाक सफू च्वयादीम्ह सिद्धिदास महाजुया थःगु जीवनकालय् पिदंगु छगुयां छगू कृति थ्व सज्जन हृदया भरण खः । दोहा चौपाइ छन्दं च्वयातःगु थीथी कथंया नैतिक उपदेश बियातःगु थ्व सफुलिइ मुक्कं प्यंगू सर्ग दु । प्यंगू सर्गमध्येय् स्वंगू सर्ग तक नैतिक उपदेशया खँ दुसा लिपांगु छगू सर्ग स्त्रीशिक्षा सम्बन्धी दु । नैतिक उपदेश दुने सुचुकुचु याना च्वनेमाः धयागु सामान्य स्वास्थ्य सम्बन्धी ज्ञान निसें धन, शिक्षा, गुरु व शिष्यया स्वापू, परोपकार यायेगु आदि आदि आपालं नैतिक उपदेश दुथ्यानाच्वंगु दुसा स्त्रीशिक्षा सर्गय् तत्कालिन मान्यताकथं स्त्रीधर्मया खँ न्ह्यथनातःगु दु । मुक्कं स्वीखुगू (३६) पौ जक दुगु चिकचाधंगू सफू खयानं थ्व सज्जनहृदयाभरण सफूया प्रकाशनं नेपालभाषा काव्यधाः प्राचीन कालं सीदयेक माध्यमिककालय् फपूगु स्पष्ट यानाबिल ।
नेपालभाषा पुनर्जागरण– कालया महारथी महाकवि सिद्धिदास महाजुं च्वयादीगु खुगू सर्ग दुगु खण्डकाव्य खः– सत्य–सती । थ्व खण्डकाव्यया निगूगु संस्करण ने.सं १०९६य् लुमन्ति खलः पाखें पिदन । थ्व खण्डकाव्य, खण्डकाव्यया शास्त्रीय नियम पालन मयासे नं खण्डकाव्यया रचना यायेफु धैगु क्यनेकथं छम्ह साधारण मिसाया जीवनीयात कयाः नानी छिं छु धयाःका धैगु न्ह्यसःया लिसः कथं धर्म तोते मखूका धकाः समस्यापूर्तिया रुपय् च्वयातःगु काव्य खः । खण्डकाव्यया मू नकिंया नामं सत्यसती धकाः शीर्षक छुनातःगु थ्व खण्डकाव्य कवि सिद्धिदासया काव्य प्रवृति जक उजागर याइगु काव्य मजुसे नेपाःया भौगालिक, सांस्कृतिक तथा तत्कालिन सामाजिक मूल्य मान्यता नं म्हसीकेबीगु काव्य खः ।
हरिभक्त माथेमा न्ह्यच्वःगु माध्यमिक ईया न्ह्यलुवाः कवि खः । तत्कालीन राणा शासकत पाखें सरदार उपाधि कायेखंम्ह हरिभक्त माथेमाया हिन्दी काव्य सफू भजन माला (ने. सं १०४९) पिदंगु दु । थ्व म्ये सफुलिइ न्हय्पु नेपालभाषाया म्ये नं दुथ्यानाच्वंगु दु । उकी मन मसिया व दुःख सिया च्वना रे ज्ञानी मय्जु, बन झा छितः नाप लाये रे थेंज्याःगु आत्मज्ञान आत्मचेतना थनेगु कथंयागु म्येँ दुथ्याःगु दु । थ्व म्ये तत्कालीन समाजय् तसकं हे लोकंह्वाःगु खनेदु ।
नेपाःया बहुभाषिक नेवाः कविपिं मध्ये सुब्बा वीरबहादुर मल्ल नं छम्ह खः । थ्वय्कःया हिन्दी, नेपाली, नेपालभाषाया म्ये दुथ्याःगु निर्गुण सागर नांगु म्येँ सफू छगू ने.सं. १०१९ य् बनारसं पिदंगु दु, गुकी निपु नेपालभाषाया म्ये दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्वय्कलं थःगु म्येय् सांसारिक जीवन खनाः वैराग्य व इलय् चेतना दयेकाः ईश्वर भजन यायेमाःगु भाव प्वंकादीगु दु । हरिया नाम लोमना वो व्यरथन फुत वो जोवन वय्कःया छपु लोकह्वाःगु म्ये खः ।
स्वामि अभयानन्द (ने.सं. ९२४–९८३) अभयानन्द विभाषी पुचलं पिदंम्ह नेपालभाषाया दकलय् न्हापांम्ह सन्त परम्परायाम्ह कवि खः । अभयानन्द प्रधानमन्त्री भीमसेन थापाया (ने.सं. ९२४–९५९) चीधिकम्ह किजा रणवीर थापा स्वामि जुइधुंकाःया नां खः । तत्कालीन नेपाःया राजनैतिक घटनां विरक्त जुयाः स्वामि जुयादीम्ह थ्वय्कलं नेपालभाषा म्ये चिनेगु ज्या नं ‘स्वामि’ जुइधुंकाः हे जक यानादीगु खः । थ्वय्कःया नेपालभाषाय् गुपु म्ये लूगु दु । वेदान्त दर्शनपाखे धेचूम्ह स्वामि अभयानन्दया अप्वः म्येय् सन्त उपदेशात्मक प्रवृत्तिं थाय् काःगु दु अथे खयां नं आत्मपरकताया नापं जीवनवादी सुधारवादी भावनां जाःगु म्येँ नं थ्वय्कलं चिनादीगु दु । गृहस्थ जीवन हनाः नं मनूतय्सं ब्रम्हाया अनुग्रह प्राप्त यायेफु, इलय् हे झी सचेत जुयाः पुण्य कर्म यायेमाः, थम्हं यानागु भूलयात हानं लिसा काये मज्यू धयागु अभयानन्दया म्येया सार खः । थुकथं वेदान्त दर्शनयात नं सरल भाषां ध्याथुइकादीम्ह कवि अभयानन्द खः । थ्वय्कःया प्रभाव लिपायापिं कवितय्त नं सिइदयेक लाःगु खनेदु । मायान केनकाव तल है जगत, हानं थथिं ज्याःगु जन्म काये दइमखु रे आदि थ्वय्कःया तसक लोकंह्वाःगु म्ये खः । थ्वय्कःया म्येँ लगं, ओमबहाःया दाफा भजनय् अप्वः हालेगु याः ।