सङ्गीतया ताल क्यनीगु दक्वं बाजं तालबाजं खः । गथेकि मृदङ्ग, खिं, क्वंचाखिं, मगःखिं, नाय्खिं, पछिमा, धाः, धिमय्, धोलक, दबदब, दह, क्वताः, दमोखिं, ध्वंध्वंचा, नगरा, खञ्जनि, स्वकुंलाः, ताः, बभू, झ्यालि, भुस्याः, छुस्याः, कँय्पु, सिँन्याल आदि ।
नेवाः पहःयागु शास्त्रीय सङ्गीत दापाय् थाइगु मू बाजं खिं खः । छम्हेस्यां जक थातकि याकःखिं, निम्हेस्यां थातकि ज्वःखिं, बाजनय् द्यः च्वयातलकि द्यःखिं, द्यः प्याखंया लिदबुलिं थातकि प्वंखिं, पिनेंवःगु बाजं धाये थें देसिखिं धाइगु थ्व बाजंयात ख्वपय् लालाखिं धाइ ।
तःताजि नेवाः भजन मध्यय् खिं थानाः याइगु भजनयात दापा धाइ । दापा थाइबलय् इताथिता च्वनाः मुलय् तयाः निम्हेस्यां छगू हे ताल व बोलय् निगः खिं थाइ । दापा थाइबलय् थुकिया गुहालि बाजं ताः व बभू खःसा इलय् ब्यलय् प्वंगा नं पुइगु याः । थीथी नेवाः द्यःप्याखनय् नं खिं थाइसा न्हापा न्हापाया दबू प्याखनय् (नाटक) नं मू बाजं खिं हे खः । खिंयात पौराणिक बाजं मृदङ्गया छगू रुपकथं नं कायेगु याःसा नेवाः बाजंया परम्पराय् खिंयात विशेष हनाबना तयातःगु खने दु । दापाया नियमकथं निम्हेस्यां ज्वःलाक बोल थायेमाःगु जुयाः खिं थाये थाकुगु नेवाः बाजंया धलखय् तयातःगु दु । खिं थ्यं मथ्यं ४५–५५ सेमि हाकःगु दथु भ्वरिखाःगु व फुस्लुंगु सिँग्वंया बाजं खः । थ्व बाजंया जवय् १५–१८ सेमि व खवय् २०–२४ सेमि ब्याया ह्वतय् छ्यंगुलिं भुनाः प्वः दयेका तइ । निखेंया प्वःयात छ्यंगू बालाया सतबत थें प्वताः (घेरा) दयेकाः छ्यंगू बालाया तं सायेका तइ । खिंया निखें छ्यंगुलिइ खौ इलातःगु दइ ।
खिंया छत्वाः बोल (येँ)
घें घ्नां घेंतिंऽदि नां
नां रगदिघेंदि रगतिंऽदि नां
दि रगदिघेंदि रगतिंऽदि नां
तिंना खनां खतिं रग ख्नां
डमरु (दबदब) धुंकाःया पुलांगु बाजंकथं मृदङ्गयात कयातःगु दु । शास्त्रीयकथं छताजि नस्वाःगु चा ‘मृ’ या बाजं ‘दङ्ग’ यात मृदङ्ग धयातल । महाद्यवं ताण्डव प्याखं ल्हूबलय् रावणं नन्याइगु सलं मृदङ्ग थाःगु बाखं दु । स्वर्गया जुजु इन्द्रयात यःगु व अन अप्सरापिं प्याखं ल्हुइत थाइगु बाजंयात मृदङ्ग धयातःगु दु । अथे हे महाभारतया बाखनय् भिमसेनं किचक स्याःगु सुनानं मतायेक वृहन्नला जुयाच्वंम्ह अर्जुनं तःसलं मृदङ्ग थाःगु खँ नं दु मृदङ्गया पुलांगु नां पुष्कर, मुरज, मर्दल खःसा थौंकन्हय् शास्त्रीय सङ्गीतय् थ्वयात पखावज धाइ । पखावजयात नेवाःतय्सं पखवाज धायेगु याः । पछिमा मृदङ्गया हे नेवाः स्वरुप खः । मू तालबाजंकथं पछिमा थानाः याइगु भजनयात यलय् मृदङ्ग भजन धाइ । याकःचां जक तालय् लाकाः न्ह्याःन्ह्याःगु बोल थायेज्यूगु पछिमा उप्वः थें बाँसुरी पुइबलय् तालबाजंकथं थाइगु खः । नेवाः परम्परागत सङ्गीत बाहेक यक्व आधुनिक, लोक व सिनेमाया मेय् नं पछिमाया छ्यलाबुला दु ।
छ्यंगुलिं भुनातःगु नेवाः बाजं मध्यय् तःग्वःगु पछिमा दथु भ्वरिखाःगु दुने फुस्लुंगु सिँया बाजं खः । पछिमा उप्वः थें बँय् प्यँचालय् दिकाः थाइ । पछिमाया दासु थुलि हे धयागु मदु । अथेसां थ्व बाजंया हाकः थ्यं मथ्यं ५०–६० सेमि व दथुइ ४०–५० सेमि ब्याया भ्वरि दइ । नासःपाखेया ह्वः (म्हुतु) चीचाः (१०–१५ सेमि ब्या) व मांकाःपाखे तःचाः (१५–२० सेमि) जुइ । तबलाया थें पछिमाया तं दुने थतक्वत यानाः सूर पाय्छि यायेजीकथं खुगः गट्टा बाय् लताइँ स्वचाका तइ । पछिमाया जवय् नासःपाखे खिं थें खौ इलातइसा खवय् मांकाःपाखे बाजं थायेन्ह्यः स्याःबजि, च्वकाबजि, प्वःचुं, छुचुं आदि न्हायाः तिके माः । थुकियात बाजं थातले प्याकातुं तयेमाःसा थाये म्वाःलकि सुच्चुक प्वला छ्वये माः । नासःपाखे जवगु सिकापतिं नं क्वय् तियाः मेगु स्वपतिं नं थायेगु ‘ता/चा’ बोल पछिमाया विशेष बोल खः ।
पछिमाया छत्वाः बोल
धांतिं रगधां । तिं रग धां तिं
धांति धांतिं धां । तिंधां तिंधां तिं
धांतिं दिता । ता खतिं ता(चा)
दिताखतिं धांदिता । खतिंधां दिताखतिं
धां
मृदङ्ग, पखबाजं, ताः, बभू व पँय्ताः