मनूया सृष्टिकालनिसें मनूतय्त माःगु कथंया चायागु थीथी थलबल नापं कलाकृतिया सिर्जना याना वयाच्वंगुलिं चाया ज्या याइपिंत प्रजापति धाःगु धाइ । संस्कृत भासं चायागु लः तयेगु धम्पयात कुम्भ धाइसा कुम्भकारं दयेकुलिं चायागु थलयात कुम्भ धाल । कुम्भकारया अप्रभंश जुयाः कुम्हार, कुम्हाल, कुम्हाः नं कुमाः जूगु खः। कुमाःतय्सं थःपिं ब्रम्हाया वंश धकाः धायेगु नं याः । नेपालय स्वंगू थरिया कुमाःत खनेदु । न्हापांगु तराई मधेसी मूलयाःपिं कुम्भकार, कुमाल व पण्डित थरयापिं खः । मेगु पश्चिम थीथी पहाडी जिल्लाय् च्वनीपिं कुमालत खः । मेगु थरिया कुम्हारत नेवाः जातया कुम्हातय्सं थःत प्रजापति धायेगु याः । येँया कुम्हाःत ज्यापु वर्ग खयां नं ३२ गू त्वाःया लगतय् दुमथ्यापिं खलः मध्ये कुम्हाः नं खः । ३२ गू त्वाः नाप स्वापू मदुसां कुम्हाः खलकय् थःने व क्वःने थीथी पुचः थुकथं खनेदु –
थथु वा थःने पुचः
ज्याथा कुम्हा (अय्लिं मय्लिं काःवनेथाय् व पूजाज्वलं भाराछीपिं)
यल कुम्हाः÷त्यंघः कुम्हाः (भ्यगः, सलाःपाः व ततःग्वःगु भारा छीपिं)
जमः कुम्हाः (जनबहाःद्यः करुणामय गुथि नाप स्वापू दुपिं) ।
क्वथु वा क्वःने पुचः
क्वहिति कुम्हाः (मुस्या कुम्हाः, द्यः, भारा)
तः ननि कुम्हाः (धौभ्यगः भारा)
वन्दे कुम्हाः–धौभ्यगः, भारा, हाकुभारा)
थुगु कथं थःने व क्वःने यानाः निथि पुचःया कुम्हाः खलकय् नं थीथी कथंया ज्या ब्वथलातःगु खनेदु । स्वनिगलय् येँय् जक मखु यल, ख्वप, थिमि स्वनिगलं पिने भ्वँत, नाला व पन्तिइ नं कुम्हाःत दु । ऐतिहासिक व परम्परागत पेशा म्वाका तयेगुलि थिमि व ख्वपया प्रजापतितय् तःधंगु योगदान खनेदु । ने. सं. ७०९ या हाडिगां (नरः) मय् लूगु शिलापत्रय् जिकुश प्रजापतिं ल्वहं हितिनापं फल्चा तःगु खँ कियातःगु दु । अप्वः धयाथें प्रजापतितय्सं हिन्दूनापं बौद्धधर्म मिश्रित रूपं माने याना वयाच्वंगु खनेदु । नेवाः समाजय् बुसां निसें सीबलय् तकया थीथी संस्कारय् कुम्हाःतय्सं दयेकूगु थीथी कथंया चाया थलबलत छ्यला
वयाच्वंगु दु ।

नेवाः दुनेया छगू जात खुसः खः । वा सुया जाकि दयेकीपिंत खुसः धाइगु खः । खुसःतय् बसोबास स्वनिगः खःसां यलया कोन्ति थुमिगु मू लागा व ऐतिहासिक थाय् खः । खुसःतय् परम्परागत लजगाः जाकि दयेकेगु खः । नापं काहा बाजा पुइगु व नाय्तय् पुरोहित जुइगुयात नं थुमिगु लजगाःकथं कायेफु । खुसःत बुद्ध धर्मया अनुयायी खः । थुमिगु गोत्र काश्यप खः ।

छ थरी श्रेष्ठ मध्ये छगू थर जोशी नं खः । ज्योतिष शास्त्र व संस्कृतिया विशेषज्ञ जोशी स्यस्यःत स्वनिगलय् यँे, यल, ख्वप, थक्वाः, किपू, तोखा, सक्व, थिमिइ प्राचीन लाय्कूया जःखः बसोवास यानाच्वंगु खनेदु । तिथिमिति, ज्योतिषशास्त्रया व्यवस्थापन निर्णय जोशीतय्सं यानावयाच्वंगु दु । जोशीत वैदिक, बौद्ध तन्त्र तिब्बती पात्र (पात्रो)या ज्ञाता खः । थुमिसं ज्योतिषशास्त्रया अध्ययन याइगु व याकीगु, जातः च्वयेगु, जातः स्वयेगु व थीथी संस्कारय् साइत स्वया बीगु नं याइ । जोशीतय्सं अप्वःसिनं हिन्दू धर्म माने याइसा गुम्ह गुम्हेसिनं शैव, वैष्णव व बौद्धधर्म माने याःगु नं खनेदु । ने.सं. ४४४ पाखे भारतया कर्णाटक वंशया जुजु हरिसिंहदेव मुस्मातय्गु आक्रमण बचे जुइत थः इष्टदेव तलेजु भवानी ज्वनाः भारदारत लिसें सिमरौनगढ जुयाः नेपाः उपत्यकाय् दुहां वःबलय् जोशीं द्यः ज्वनावःगुलिं ख्वप लाय्कू लिक्क थांछे तःगु व तलेजुया नाइके दयेकल । जोशीत स्वनिगलं पिने नेपाःगाःया थीथी थासय् बसोबास यानाच्वंगु खनेदु ।

नेवाः समाज दुनेया छगू तःधंगु जात ज्यापु खः । ज्यापुत स्वनिगःया भूमिपुत्र वा आदिवासी खः । थुमिगु मू थाय् स्वनिगः खः । स्वनिगः दुने थुपिं येँ, यल, ख्वप, थिमि, किपू, सक्व आदि सकभनं दु । मेमेगु जात स्वयां थुपिं स्वनिगलं पिने म्हो हे जक दु । थुमिगु परम्परागत लजगाः बुँज्या खः । तर थौंकन्हय् मेमेगु ज्याय् नं संलग्न जुयाच्वंगु दु । थुपिं बौद्ध धर्मावलम्बी खः । ज्यापु दुने नं थीथी थर व कुनां दु ।
अवाः
छेँ दनेगु अप्पा छीपिंत अवाल वा अवाः धाइ । थ्व ज्यापु दुनेया छगू थर खः ।

यलया श्री वसुवर्ण महाविहार, नागबहाः इतिल्हनेय् (योगाम्बर चक्र, पथु), न्यागू जोग १) आश्विनशुक्ल पुन्हि ) अश्विनी नक्षत्र (३) आइतवाः चन्द्रग्रहण (४) हर्षन योग (५) संल्हू संगमलिसे चूडामणि योग चूलाःकुन्हु वृषावतार वोधिसत्व नीलथुदेव (दोहंचा) सिद्ध जूगुलिं थज्याःगु न्यागू योग चूलातकि कौलाथ्व पुन्हि (कतिंपुन्हि) व कौलागा पारु चच्छि न्हिछि दीपंखा याः हनी ।
नीलथुदेव ग्वलय् च्वंगु पशुपतिं लिहां वःबलय् थाय्थासय् चाःचाःहिलाः वःगु थाय् धकाः येँ व यल देय्या महाद्यः, पीगंद्यः (अजिमा), गणेद्यः, भिन्द्यः, नारायणद्यः, चैत्य, बहाःबही, करुणामय, योगिनी, मञ्जुश्री, मांकाःद्यः, नाग, हैमाःद्यः, बसुन्धरा, भैलःद्यः, गोरखनाथ आदि द्यःयाथाय् सकसिनं गुता बीबः (तुयुगु हाम्वः दुगु) व दक्षिणा मदयेक मगाः । अथे हे श्रद्धा, गच्छेकथं सिजः, लुँ, वहःया दोहंचा, थीथी सिसाबुसा, मरिचरि, हलः आदि १४१ गू भाग ५३ थासय् छायेमाः । दकलय् न्हापां कौलाथ्व चतुर्दशीकुन्हु नागबहाःया नीलथूदेवयात दीपंखा यात्राय् ब्वति कायेत किसली छायेमाः । सुथन्हापां ४ ताः इलय् नीलथूदेवयात ग्वसाःखलःया गुरुजुं बौद्ध परम्पराकथं महायान विधिं सप्तविधानुत्तर पूजाकर्म याइ, थाय् थासय् द्यःपिंत अर्घ यानाः द्यः पुज्यानावनी । ल्यूल्यू ब्वति काःपिं लखंलख मनूतय्सं द्यःयात छानाः द्यः दर्शन यानावनी । स्वयम्भूइ न्हिनय्पाखे पालं याइ । खास्तिइ बाय् च्वनी । कौलागा पारु सुथय् नित्यकर्म सिधयेवं याः न्ह्याइ । वटुक भैरवय् ल्यंदुगु दक्वं छानाः, महालक्ष्मी पीगमय् थ्यनेवं छेँजःपिंसं सगं बीवं दीपंखा याः पूवनी । थुगु याःबलय् थ्यंमथ्यं ७० कि.मि. न्यासि वनाः पूवंकेमाः । मफुसा दथुइ त्वःतूसां ज्यू, तर दथुं वने मज्यू धाइ । ब्वति काःपिंसं संसारय् च्वंपिं सकल प्राणीया सुख, शान्ति समृद्धिया कामना याइ । थम्हं तयागु पलाखय् पलाःपतिकं लुँदान यानागु पूण्य प्राप्त जुइ धाइ । परापूर्वकालंनिसें न्ह्यानाच्वंगु जात्रा ३८ दँ लिपा २०६२ धुंकाः वि.सं. २०६८ इ पूवने धुंकूगु दु ।

नेवाःतय् थःगु हे ऐतिहासिक थाय्बाय् दु, थुगु थाय्बाय्स आदिकालंनिसें च्वनावयाच्वंपिं नेवाःत थनया आदिवासी खः । प्राचीन इलय् नेवाःतय्त हे नेपाल जाति धाइगु खः । थुगु नेपाल जातिया नामं हे नेपाल देसया नां च्वंगु खः धैगु इतिहासकारपिनि धापू दु ।
नेवाःतय् आदिभूमिया म्हसीका नेपाल खःसां कालक्रमय् राज्यसत्ता विस्तारया झ्वलय् नेपाल देसया भौगोलिक लागा गबलें अतिकं तचाः जुयाः सँदेय्या कुति अले क्वदेय्या बंगाल व इलाहावादतक नं थ्यंगु खनेदु । तर नेपाल देय्या थातं न्ह्यानावंगु राज्यसत्ताया लागायात नेपालमण्डल कथं नालातःगु दु । छगू कथं थ्वहे राजनीतिक व भौगोलिक लागा नेवाःतय् ऐतिहासिक थाय्बाय् वा आदिभूमि खः ।
नेपाल देय् कथं नां म्हसीकेगु ज्या निद्वःदँसिबें न्ह्यः हे जुइधुंकल । लिच्छवि जुजु जयदेवया शासनकाल (ई. ७१२–७३३) य् येँया ज्ञानेश्वरय् धस्वाकातःगु शिलालेखय् दकले न्हापां नेपालमण्डल नां न्ह्यथनातःगु खः । अथेला ईस्वीया १५ औं शताब्दिपाखे च्वयातःगु नेपाल महात्म्य सफुतिइ नेपालमण्डलया भौगोलिक लागा स्पष्ट याना तःगु दु ।
थुगु सफुतिइ न्ह्यथनातःगु वर्णन कथं पूर्वया तामकोशीपारी रामेछाप, दुम्जा, पश्चिमय् त्रिशुली अले उत्तरपाखे सिलु क्षेत्र खःसा दक्षिणय् मकवानपुर, टिष्टुङ्ग, पालुङ्गतक नेपालमण्डल खः । मेगु हिमवत्खण्ड सफुलिइ च्वयातः कथं नेपालमण्डल लागा दुने ६४ शिवलिङ्ग दु गुगु दोलखा, रामेछाप, भ्वँत, धौख्यः, यल, ख्वप, येँ, मकवानपुर, रसुवा, नुवाकोट दुने लाः ।
प्राचीनकालय् न्ह्यानाच्वंगु पाञ्चाली शासन प्रणाली कथं थ्व स्थानीय स्वायत्तता दुगु राज्य व्यवस्था खः । थ्व ल्याखं यँेयात केन्द्र नालाः छगू मण्डलया स्वरुपय् यल, ख्वप, दोलखायात स्वशासित इकाई दयेकातःगु खः । उकिं नेपालमण्डल भौगोलिक लागा जक मखुसें स्वशासित शासन प्रणालीया छगू स्वरुप नं खः ।

क्षेत्री (नेवाः क्षत्री) खँग्वः अप्रभंश जुयाः छथरी जूगु खः । ६ थरी श्रेष्ठ दुने मास्के, प्रधान, राजभण्डारी, जोशी, अमात्य व आचाजु दुथ्याः । थुमिसं ब्रम्हुतय्सं थें जनै चीगु याइ । मास्केयात माय्केँ नं धायगु याः । हिन्दू धर्म माने याइपिं मास्केत राज्यसतानाप सत्तिक च्वनाः व्यापार, उद्योग, राजनीति, प्रशासन आदि लजगाः यानाच्वंगु खनेदु । थुपिं विशेष यानाः ख्वप, थिमि, येँय्, यल आदि थासय् बसोवास यानाच्वंगु खनेदु ।

६ थरी श्रेष्ठत मध्ये राजभण्डारी नं छगू खः । मल्लकालय् लायकुलिइ थीथी भण्डारया जिम्मेवारी काइपिं भन्ती, भंडेल (भण्डारी)या सन्तानयात राजभण्डारी धायेगु यात । जुजुया धुकतिइ मुली जुयाः ज्या याइपिं स्यस्यःत राजभण्डारी पशुपति महाद्यःया देगः व मेमेगु देगलय् नं धुकूया जिम्मा कयाः ल्याःचाः (हिसाब किताब) तइपिं
खः । थुपिं हिन्दूधर्म माने याइपिं येँया ग्वलय्, यल, ख्वप, तोखा, सक्व, किपू आदि थासय् बसोबास यानाच्वंगु दु ।

न्हापा वज्राचार्य शब्द गुणबोधक विशेषण खः । वज्रयान चर्या यानाच्वंम्ह आचार्य हे वज्राचार्य खः । लिपा वज्राचार्यया मचा वज्राचार्य जुइगु जुल । वज्राचार्यतय्गु मूल वासस्थान येँ, यल, ख्वपया थःथःगु बिहार व बही खः । बहाःबहिलिइ च्वनेत थाय् मगासेंलि पिने च्वं वनेगु जुल। अले थुपिं देश विदेशय् न्यनावन । पुरोहितया ज्या वज्राचार्यतय्गु परम्परागत लजगाः खः । गुलिस्यां पण्डित जुयाः बाखं कनेगु व सफू च्वयेगु नं याः । ज्योतिष, वैद्यया ज्या याइपिं नं दु ।

येँ, यल, ख्वप, थिमि, किपू आदि नेवाःतय् प्राचीन वस्ती गुज्वःगु थासय्, गुकथं विकसित जुल धैगु दुवालेबले दक्कले उप्वः च्यूताः पिनें वयाः हयेकाः वइपिं महितातय्पाखें मानवीय वस्तीयात गुकथं सुरक्षित याना तयेगु धैगु पक्षयात गाक्कं ध्यान बियातःगु खंकेफु । सुरक्षाया ल्याखं बिचाः यानाः पुलांगु फुक्क धैथें नेवाः वस्तीत ततःजाःगु माथू (समथल, थलि), च्व (डाँडा) वा द्वँ (डोल) लागाय् विस्तारित जुयाच्वंगु दु । च्वय्लाःगु थासं क्वय्पाखे छु जुयाच्वन, सु वयाच्वन, धैगु बांलाक व अःपुक खंकेफु । नापनापं सुं नं मभिं ज्या यायेत स्वइपिं छक्वलं च्वय् थ्यंकेत थाकुइगु नं जुल । युद्ध रणनीति कथं क्वय् सिबें च्वय थथ्याः लागा गाक्कं सुरक्षित धकाः धाइ । शत्रु पक्षयात च्वं आक्रमण, प्रतिआक्रमण यायेत नं उलि हे अःपुइगु जुल ।