चा थीथी ताजिया दु । प्रकृतिइ जमीनदुने ल्हानाच्वंगु अवस्थाय् दइगु लसादार हाकुगु चायात द्यचा धाइ । अथे हे उगु चा मुक्कं तयाः भारा छियेगु इलय् भारा तज्याइ धकाः उकी स्यूस्यू धाःगु गन्ति चा नं ल्वाकबाकः यायेमाः । गन्ति चा बुँइ बुँ यानातःगु बुँचा दुगु थासं भचा गाः म्हुयेवं तुं मस्यंगु स्यूचा पिहां वइ । कडा तर सियूगु सुनानं मस्यंकूनिगु थ्व चा भारा छियेत बांलाःगु चाकथं काइ । उकी नं मेगु पाँचा ल्वाकछ्यानाः न्ह गनेवं वा चा भारा छिनाः भचा गनेवं उकियात आकार बियेत ध्वंगःचां त्वायेमाः ।

कँचा
कँचा छगू इलय् बुँइ साःकथं छ्यलाच्वंगु चा खः । छगू ल्याखं थ्व खानी चा कडा पठ्ठर थें प्रयोग जुइ । न्हापा न्हापा रासायनिक साः मवःनिगु इलय् थुकियात चुं यानाः कृषकतय्सं बुँइ छ्यली । अथे यायेवं बाली बांलाइगु विश्वास दु । चा उब्जनीशील यायेत थुकियात छ्यलीगु खः । ख्वपया आपालं कृषकत आःतकं थथे कां गाः म्हुयाः कँ काये नं धाइपिं दनि । आः नं गनं काँचा लुयावल धाःसा गमलाय् छ्यलेत जूसां छधी निधी ज्वना वनीपिं कँचा म्हस्यूपिनि चलन दनि ।

कँचा कायेगु प्रविधि
द्यचा वा हाकुचा काये थें यानाः थ्व कँचा काइगु इलय् नं निफः स्वफः तकं दुहां वनी । ख्वपया थाय् थासय् काँगाः धकाः काँचा कयातःगु थाय् दु । गन लिपा पीच याःगु इलय् नं तःक्वः मछिं हे उगु लागाय् जमीन दुने भाँसे जूवंगु खः । काँगः म्हुयेत मनूत चां न्हिं ज्या याइगु हुनिं काँगालय् मनूत अथें ल्हानाः सीगु नं दसु दु । काँगाः म्हुयेत साइत स्वयाः पूजा यानाः गाः म्हुइ । निफः स्वफः वा प्यफः तक क्वय् गाः म्हुयाःलिं अथे हे ३०।४० फिट कुहां वनाःलिं काँचा लुयावइ । अनं धमाधम काँचा तःगाः यानाः तःचाः यानाः गाः म्हुयाः चा पालाहइ । अन दुने सासः ल्हाये थाकुइ वा अक्सिजन मगाइ ला धइगु सीकेत नं दुने च्वनेगु इलय् तुकि मत वा बताचा च्याकाः तयेगु चलन दु । थथे स्वयेबलय् काँचा कायेगु तरिका व हाकुचा वा द्यचा कायेगु तरिका नं छगू हे खः ।
हाकुचा मुक्कं कुम्हाःतय् चा भारा दयेकेगु प्रयोजनया निंतिं काइगु खः । तर कृषकतय्सं बुँइ छ्यलेत काइगु काँचा कृषि उत्पादन अप्वयेकेगु प्रयोजनया निंतिं काइगु खः । थुकिं चायात उब्जनीशील दयेकी । बुँ पाले धुंकाः पानातःगु काँचा कुचा कुचा यानाः वा नचुक ह्वलेवं उब्जनी अप्वः दइ । थ्व थौंकन्हय् आधुनिक वा रासायनिक साः वयेवं प्रयोगहीन जुयाः थुगु काँ कायेगु संस्कृति हे लोप जुइधुंकूगु दु । अथे खःसां आः नं काँ काये नंपिसं धाःसा थःपिनि काँगालय् हालेगु मे लुमंका तःगु दनि । काँचा कायेत वंम्ह थः याकःकाय् उगु काँ गालं ल्हानाः काँगाः दुनेतुं सीगु थें ज्याःगु तसकं हे कारुणिक कहानिं जाःगु बिरहया बाखंत धाःसा आः तकं कृषकतय् पुचलय् सदाबहारकथं उलि हे प्रलचनय् वयाच्वंगु दनि ।

ताकुचा
ताकुचा तुयूगु चा खः । छेँय् अंगलय् इलेत थ्व छ्यली । खास यानाः मध्यपुर थिमिया कमेरोटार, सिन्टिटार लागां थ्व लिकाइ । कँचा थें हे ताकुचा वा कमेरोमाटो लिकायेत नं गाः म्हुयाः भचा कुहां वनेमाः । तर थ्व तःगू फः दयेकाः लिकाइगु मखु । खानीइ थ्व द्यःनेसं अथें खने हे दयाच्वनी । मेमेगु ल्वाक ज्यानाच्वंगुयात चीकाः थुकियात लिकयाः गंकाः पानाः लखय् फ्वयाः मोहनिबलय् ताकिचां इलाः छेँ तुइसे च्वंकी ।

पँचा
पँचा खास यानाः खुसी जःखः दइगु फियात नचुक यलाः तयार याइगु खः । पँ ध्याक्वं खुसी वयाच्वनीगु जूगु हुनिं खुसिया सिथय् थ्व सितिकं हे कया हयेफइ । थुकिया प्रयोग चा भारा छीगु इलय् भारा भचा न्ह गनेधुंकाः उकियात सालुक दायेत, भारा छियेधुंकाः ध्यनाः काःगु भाराया प्यंयात त्वानाः माथं वंकेन्ह्यः बँय् प्यमपुंकेत अथलय् लाइ ।

बुँचा
स्वनिगः व तराई लागाया आपालं बुँ याइगु थासय् बुँ, क्यब आदि थासय् दइगु चायात बुँचा धाइ । उकी वा, छ्व, कःनि वा मेमेगु अन्न बाली व नगदे बाली नं लगे याइगु इलय् बांलाक उत्पादन जुइगु खः । पहाडी लागां चुइका हःगु कमसल चा छसिकथं नरम जुयाः बाः वनाः उकी फिफि दयेवं बुँचा जुयावनी । सुरुं भचा भचा ल्वहं, फि व पाँचा ल्वाज्याःसां लिपा उकी थीथी कथंया पात पतिंगर व साः ल्वाकज्यानाः बुँ याये योग्य जुइवं वा अन्न सइगु चा जुइवं उकियात बुँचा धाइ । स्वनिगःया वा पीगु आपालं थाय् खोकना, त्यांग्लाफाँट, मनहरा आदि लागाय् च्वंगु चा हे बुँचा खः ।

लंचा
चा भारा तयार जुइधुंकाः गंकेवं उकी छता लंचा पायेगु चलन दु । लांचा धइगु चीज भारा बांलाकेत पाइगु खः । थुगु चा नं खानी चा हे खः । लंचा सर्प वा ताहाः थें जमीन तःलय् त्याः त्याः ताताः हाकः जुयाच्वनी । यदि गाः म्हुयेगु इलय् न्हिप्यंपाखें लात धाःसा व छसिकथं तःत्याना वनी । मखुत गाः म्हुयेगु इलय् छ्यंपाखें लात धाःसा छक्वलं हे फुनावनी । थथे खानी चाकथं काइगु तसकं म्हासुसे च्वनाः बांलाइगु उगु चायात नचुक लखय् फ्वयाः गंगु भाराय् इला बियेवं उगु भारा उइबलय् ह्याउँसे च्वनाः बांलाइ । नेवाःतय् न्हापा न्हापा मिस्तय् तुतिइ चखुं बखुं मुलुं च्वयाः श्रृंगार याइगु ज्यायात लां तयेगु धाइ । आधुनिक मेहन्दीया ज्या थुकिं याइगु खः ।
ख्वपय् लँचा काइगु लागाय् छगू फल्चा दयेकातःगु दु । उगु फल्चा लाँचा फल्चाया नामं नां जाः । लिपा उगु फल्चा दुनावनेवं अन हे न्हापां टाउन प्लानिङ्ग यानाः पिनेया मनूत च्वनेत वयेवं उगु लँचा फल्चायात भत्केको पाटी धाधां थौंकन्हय् उगु लागायात हे भत्क्यापाटी धाइगु चलन सुरु जूगु दु । वास्तबय् उगु थाय् लाँचा खानी दुगु थाय् जूगु हुनिं अन लँचा फल्चा नामं फल्चा धस्वाका तःगु खः । पीदँ न्ह्यः तकं उगु फल्चा नापं ल्वहंहिति छपु नं बिराजमान जुयाच्वंगु खः । लँ तब्याकाः पीच यायेगु झ्वलय् अन तयार यानातःगु कलात्मक ल्वहंहिति अथें ल्हाकाछ्वःगु खः ।

स्यूचा
स्यूचा नं छताजि चा खः । थौंकन्हय् बँ थिलेत छ्यलीगु थ्व हे चा आः न्हापा न्हापा कुम्हाःतय् लाँचा इले थें गंगु चा भाराय् नं इलेगु यानाहःगु दु । खास यानाः बस्ती सुरु जुइवं लाँचा फल्चा जःखः अथे गाः म्हुयाः चा सितिकं कायेगु वातावरण मदया वनेवं स्यूचा वा ह्याउँगु चायात हे लाँचा थें यानाः इलाः छ्यलेगु यानाहःगु खः । थुकथं ह्याउँक बँ थिलेत छ्यलीगु थ्व चा खानी चा हे खःसां भचा गाः म्हुइवं लुइके ज्यू । ख्वपया सांगा लागाय् नापं पहाडी लागाय् थज्याःगु चा दइ ।

द्यः पलिस्था यानातगु संरचनायात देगः धकाः धाइ । देगः अप्वः यानाः खुल्लागु थासय् दयेका तइ । अथे हे ननि, बहालय्, चुकय् नं देगः दयेकातःगु दु । देगःया संरचना द्यःकथं पाइ । देगःया शैली प्यागौडा, शिखर, गुम्बज, घण्टाकार शैली आदि दु । प्यागोडा शैली (जापानया देगः दयेकेगु शैलीया नां) नाप ज्वःलाःगु नेपाःया तगिं पौ तयाः पलिइ आँय्पा वा सिजः पातां भुनाः दयेका तइगु खः । पौ च्वय् वंलिसे बुलुहुं चुलि जायाः च्वका लुयाः च्वाँमुसे च्वनाः गजू छुनातःगु जुइ । अप्वः धया थें देगलय् तःजाःगु फःया ल्याःनाप पौया स्वापू जूसां दक्व देगलय् थ्व नियम धाःसा ज्वःमलाः । स्वनिगलय् न्यातँजाःगु पौ तयाः देगः दयेकातःगु दुसा फः झितँ जाःगु तक खनेदु । प्यकुं लाःगु, आयताकार, ग्वलाःगु व च्यासिं बांलूगु पौ तया देगः दयेकातःगु खनेदु ।
मनू च्वनीगु छेँ सिबें तःखा व तःजाःगु जुजु च्वनीगु लाय्कू जुइ । लाय्कू सिबें विशेष द्यः च्वनीगु गः देगः जुइ । गुगु तसकं छाय्पियाः दयेकेगु याइ ।
ततःजाःगु देगलय् मूद्यःतक थ्यंकेत ल्वहंया त्वाथः दयेकातइ । त्वाथःया जवंखवं सिंह व मेमेगु आकृति नं तयातःगु खंकेफइ । मूद्यः तयेगु थाय्यात गर्भगृह धाइ । महाद्यः, प्यम्ह नारायणद्यः देगःया दथुइ लाक्क नीस्वना तइ व मूलुखा बाहेक मेगु ल्यं दुगु स्वंगू दिशाय् नं लुखा हे तयातइ । गुलिं गुलिं देगलय् देगःदुने हे भक्तजनपिं जक चाःहुले जीक मेगु लँपु नं दयेकातइ । उकी दुनेच्वंगु गर्भगृह दुने मूपुजारी जक दुहां वनेदइ । द्यःया मू लुखाया च्वय् त्वरं तयातइ । त्वरनय् थीथी आकृति सहित दथुइ लाक देगलय् दुने च्वंम्ह मूद्यःया चीधंगु स्वरुप तयातइ । तर थ्व फुक्क थासं लागु मजू ।
देगःया पौया कुनय् कुंआँय्पा तयातइ । फुक्क देगःया दकसिबय् च्वय् च्वंगु पलिइ गजू तयातइ ।
मेगु शिखर शैलीया देगः ल्वहंयागु वा अप्पायागु दयेकातइ । थुगु शैलीया देगलय् यदि तलय् थहां वने ज्यूसा मूद्यः न्ह्याबलें तलय् हे तयातइ । थुगु शैली बौद्ध व हिन्दू निगुलिस नं छ्यलातःगु दु । यलया लाय्कूया कृष्ण देगः, यलया महाबुद्ध देगः, ख्वपया वात्सला देगः, किपूया ल्वहं देगः शिखर शैलिं दयेकातःगु जुल । शिखर शैलीया देगलय् नं दकसिबय् च्वय् गजू तयातःगु दइ ।
गुम्बज व घण्टाकारया पौ दुगु देगः अप्वः यानाः स्थानीयतय्सं दयेकातःगु देगः जुल । उकी अप्वः यानाः महाद्यः व गनेद्यः हे विराजमान याकातःसां नं मेमेगु द्यःपिं नं पलिस्था यानातइ ।
मेगु पिगंद्यः तयाः पलिस्था यानातःगु दइ । थज्याःगु देगलय् देगः हे धकाः छुं संरचना दइ मखु । तर तान्त्रिक विद्यां साला हयातःगु धकाः चिचीग्वःगु ल्वहंत पलिस्था यानातइ । थज्याःगु द्यःया न्ह्यःने मन्दःपा तयातःगु नं खंकेफइ । थज्याःगु देगलय् न्हियान्हिथं पुजापाठ मयासे तिथिकथं दँय् छक्वः निक्वः जक पुजा यायेगु याइ ।

त्वाथः
तजाःगु देगलय् थहां वनेत देगःया मूलुखा चूलाक त्वाथः दयेका तइ । थ्व ल्वहंयागु दयेका तइ । गुलिं देगलय् थहां वनेत छगू सिबें अप्वः त्वाथः दयेका तःगु नं खंकेफइ ।

फः
देगःया फः देगःया उचाइ (जाः)कथं जुइ । चिजाःगु देगलय् छगू जक फः नं जुइफु धाःसा तजाःगु देगलय् ततःजाः जुइक यक्व फः नं दइ । स्वनिगलय् दकलय् अप्वः फः दुगु येँ लाय्कूया माजुदेगःखः, गुकी गुंगू फः दुगु जुल, फःया सिथय् ल्वहं तयाः दयेका तइ ।

थां
देगःया त्वाथः गयाः मूद्यः दुगु थासय् थ्यनकि चाःहिले जीकेत दकसिबय् च्वय् च्वंगु फःया ध्वछिं थां तयाः मूद्यःयात चाःहीकाः अंगःदुने लाकातइ । थामय् थीथी बुट्टा कियातःगु दइ । थ्व थांया क्वय् ईल्वहं अले च्वय् मेथां तयातइ ।

मेथां
थांया च्वय् काकातःगु सिँयात मेथां धाइ । थ्व जवंखवं बराबर जुइक मेस लुयाच्वंगु दइ । छगः अले फल्चाय् तयातःगु मेथानय् बुट्टा कियातःगु दइसा छेँय्
छ्यलातःगु मेथामय् बुट्टा दइमखु ।

निनाः
थामय् च्वंगु साः ताःहाकः जुयाः मेथां अले मेगु सिँ छगः नं काका तइ । थुकियात निनाः धाइ । निनालय् धलिंत दिकातइ । क्वथाया थां तब्या जुलकि निनाः दथुइ तयाः निद्या यायेत निनाः तयातइ ।

ईल्वहं
थां दिकेत छ्यलीगु ल्वहंयात ईल्वहं धाइ । थ्व दकसिबय् क्वय् च्वंगु तल्लाय् थामय् लखं लाइथाय्
छ्यलातइ । थ्व बाहेक संरचना बल्लाकेत नं ईल्वहं
छ्यलातइ । ईल्वहँतय् गाःवंकाः सिँया थांया साः थाकेगु याइ । अथे हे ईल्वहंतय् साः दयेकाः च्वय् च्वनीगु थामय् कपे यानाः थुकी दिकेगु नं याः । ईल्वहँतय् सिँया साः तयेन्ह्यः गालय् सिजः कुचा नं तयातःगु दसु मरुसतलय् दु ।

त्वरं
त्वरं वा त्वलं देगःया मुलुखा च्वय् तयातइ । थ्व बापा तिमिला (अर्धचन्द्राकार) बांलूगु जुइ । थुकी च्वय् छेपु वा ताहाः÷बि ज्वनाच्वंम्ह गरुड, दथुइ देगः दुनेयाम्ह मूद्यःया किपा वा देगलय् निराकार मूर्ति जूसां तबि साकार मूर्ति कियातइ, जःखः सहायक द्यःपिं व ल्यूने सुपाँय् वा सर्गःया लु दयेका तइ, क्वय् जःखः हितिमंगः (मकर) दुगु त्वलं पलेस्वांया पीठ कियातइसा दकलय् च्वकाय् कुसा (छत्रावलि) नापं गजू व ध्वाँय् दयेका तइ । त्वरंयात देगःया न्हाय्कं नं धाइ । त्वरनय् दइगु द्यःया प्रतिमा देगलय् दुगु मूद्यःनाप ज्वःलाकाः तयातइ । सिँया त्वलं क्वय् बालाखय् अभिलेख कियातइगु चलन नं दु । सिँया पुलांगु त्वलं द्यःने थौंकन्हय् वहः वा लीपाता वा सिजःपाताय् लुं सियाः भुनेगु नं याः । देगलय् दुहां वनाः पुज्यायेत वा द्यः भागि यायेत लकां त्वःताः वनेमाःसा त्वलंया द्यःयात पिनं हे लकां मत्वःतुसे बिन्ति वा भागि यायेगु याइ । देगःदुने छु द्यः धकाः दुहां मवंसे हे सीकेत नं अःपु ।

तुनाःसिँ
मनूया तुतिया त्वानाः थें तःहाकःगु सिँ जुयाः त्वानाःसिँ नां च्वंगु धाइ । तुनाःसिँ खँग्वलं अंगलय् तुँ नकाः पौ क्वबीगु सिँकथं तुनाःसिँ नां पाय्छि जू । निग्वलं खँग्वलं छताजि हे सिँ थुइकेगु याः । अर्थ पाःसां तबि नांकथं ज्या व हे खः । देगलय् पौया भार क्वबीत ४५ डिग्री बेताः यानाः तुनाःसिँ तयातइ । तुनासिँइ देगःया मूद्यः नापं स्वापू दुपिं द्यःपिं कियाः छाय्पिया तइ । देगःया कुंचाय् च्वंगु तुनाःसिँ दुम्ह फैचा, सल व सिंहया ख्वाः तयाः तुनाःसिँ तयातइ । पपू दुम्ह सल, न्यकू नापं सिंहया थें पंजा दुम्ह जीव थ्व लोकय् मदुम्ह शार्दूल नं कियातइ । थ्व तुनाःसिँ मेगु दिशाय् सिबें तःग्वः जुइ । निखेंया पाखाया भार कुंचाय् लाइगु जुयाः झ्यातुइगु जुयाः हे थ्व बिस्कं च्वंक दयेकातइगु खः । गुकियात कुंसल धकाः धाइ । तुनाःसिँ स्वताजि दइ । गथे– सादा, द्यः कियातःगु व कुंसल । थ्वया ब्व नं स्वंगूकथं ब्वथला तइ । च्वय्– सिमा वा सिमाकचा, मूब्व÷दथुइ – मूद्यः व क्वय् गन्धर्व, किन्नर, अप्सरा, ऋषि, जुजुपिं, नक्षत्र व सामाजिक जीवनया दृश्यत ।

छेपु
त्वलंया च्वय् तयातइगु ग्यानापुसे च्वंम्ह जीव हे छेपु खः । मिखा व न्हाय् जक दुम्ह जीव, गुम्हं ल्हाती ताहाः ज्वनातःगु म्हुतुं नयाः न्हाय्प्वालं पिहां वयाच्वंपिंं निम्ह बि क्यनातइ।

बाय्म्वह्वार वा गलःथां
देगःया गजूदुने च्वनीगु सिँ, गुकिं गजूयात तिबः बीगु याइ, थ्व सिँयात यष्ठि वा यःसिं नं धायेगु याः । थ्व सिँयात गजू सिँ धायेगु नं चलन दु ।

गलःसिँ
गजूयात तिबः बीगु सिँ गलःथांया ल्यंगु ब्व
धलिमं क्वय्तक यगानाच्वंगु चित्याःगु सिँ (यष्ठि)
हाकः खः ।

गजू
देगलय् दकसिबें पौया च्वय् लः दुहां मवयेक त्वपुइगु अलंकृत धातुया कलश वा
गंबांया छाय्पीगु ज्वलं (चाः, ल्वहं, धातु नापं लुंसियातःगु) कलात्मक ब्व खः ।
क्वचुपाखा
अंगः सिबें पिहां वःगु पौ, गुकिं अंगःयात वा वइबलय् लखं बचे याइगु क्वस्वया च्वंगु पाखा खः ।

चिलाय्÷चिलापा÷चय्ला÷चैला
छेँया पली तइगु आँय्पा गुकिया दथुइ चित्याःगु ध्वः तयातःगु दै । थुकियात चिलापा, चिलाय्, चय्ला वा चैला नं धायेगु याः ।

आँय्पा÷प्वलापा
छेँय् पलिं चीबलय् तइगु जुयाः प्वलापा धाइ । अप्पा थें यानाः चायागु पा दयेकाः मिइ छुनाः दयेकीगु पा अप्पायात आँय्पा धाइ । आँय्पां पौ चीगु जुयाः आँय्पापौ धाइगु खः । द्यतनाः तइगु जुयाः सिथय् निध्वः धुं छखे न्ह्यखतय् मेखे अखतय् धुं दयेका तइ । छपा आँय्पा पौद्यःने मेगु आँय्पा पौ द्यतनाः पौ पलिं चीगु ज्या याइ । धलिमय् क्वलापौ लायाः उकी द्यःने चा लाना पौ भुनेत आँय्पा छ्यली ।

क्वपुअप्पा÷क्वपुपा÷थत्वापा÷थपुपा
पौया सिथय् तइगु सालुगु टाइलयात हे क्वपुअप्पा धकाः धाइ । थ्व अप्पायात क्वपुअप्पा, क्वपुपा, थत्वापा व भपुपा नं धायेगु याः ।

सिलि÷ग्वंगःचा÷कुंपा
पौया सिथय् प्यंगू कुनय् तइगु अपा जुयाः वा सिलि, ग्वंगःचा वा कुंपा धायेगु याइ । पौ÷पलिया निखेंया पाखा च्वकालू थासय् तइगु थजाःगु अपाय्आपाः धया थें ग्वंगःचा दयेकाः छाय्पीगु जुयाः ग्वंगःचा नं जूगु खः ।

भौप्वाः
भुतूया च्वय् पौ ह्वःखनाः जःया निंतिं दयेकातःगु, भौ दुहांपिहां यायेत छ्यलीगु ह्वः हे भौप्वाः खः । थ्व भौप्वालं वाति मज्वयेक चाया तग्वःगु बागः भ्यगः थें जाःगु दयेकाः भौप्वाः फुसय् तइ ।
बापाध्वः
तःपाःगु पा अप्पा निखे भेसेंलुइक दथुइ कुं च्वका लुइक दयेका तःगु जुइ । थजाःगु अपा जुयाः हे बापाध्वः नां च्वंगु खः ।

भ्यासिं
पौया क्वय् मुसिँ व जंचु तिबः बीत तयातःगु सिँ खः । थ्व अंगलय् दिकाः मूथामय् न्वकाः तयातइ । भ्यसें लुइक तयातइगु जुयाः हे भ्यासिं धाःगु खः ।

जंचु
पली तइगु मुसिँयात बः बीगु व मुसिँ यातां मवंक तयातःगु हे जंचु खः । जंचुइ मुसिँ स्वानाः हाकः स्वायेबलय् दिकेगु कथं नं ज्या कायेगु याइ ।

मुसिँ
पौया झ्यातु क्वबीगु मूसिँ जुयाः मुसिँ धाःगु खः । पली धलिं मधासे मुसिँ धाइ ।

थाय्मा
मूथांया च्वय् निखें पाखाया मुसिँ दिकेत बेथां तयातःगु सिँ हे थाय्मा खः ।

मुसिबहाः
धलिंपाखाय् धलिंद्यःने च्वनीगु सिँ मुसिबहाः खः । थुकी द्यःने मुसिँ दिकेगु जुयाः मुसिँबहाः धाःगु खः ।

चलु
त्वानाःसिँ द्यःने चलु च्वनी । चलुइ धलिं वा पाखाधलिं दिकाः मुसिबहाः तयाः मुसिँयात तेका बिया तइ । चलुं चुकूया थें ज्या याइ ।

तुनाः
तुनाः वा त्वानाःसिँ छगू हे सिँयात धाइगु नां खः । गुकिं पौया झ्यातु फयाः क्वबीगु ज्या याइ ।

तुनाःत्वाकः
तुनाः दिकेगु आधार वा त्वाकः हे तुनाःत्वाकः खः ।

माकःपौ
पली चीधंगु झ्याः तयाः पौ पिकया तःगुयात हे माकःपौ धाइ ।

क्वालिझ्याः÷क्वपुझ्याः÷भौगः÷भौप्वाः
बैगलय् भुतू च्याकीबलय् कुँ पिहां वनेगु ह्वः हे क्वालिझ्याः÷क्वपुझ्याः÷भौगः÷भौप्वाः खः ।

अत
पुलांगु भाय्कथंया अप्पायात अत धाइगु खः ।

अपा÷अप्पा
थीथी बांया अप्पायात अपा वा अप्पा धाइगु खः ।

माअप्पा÷माअत
हाकः २.५ व ब्या ७ वा हाक ११ व ब्या ५ अंगू नापया परम्परागत अप्पा साइज खः ।

बाँअप्पा
थीथी कथंया बुट्टाया फ्रेमय् तयाः छिनातःगु अपायात बाँअप्पा धाःगु खः ।

कुंअप्पा
कुंचाय् तयेत छ्यलीगु अप्पा हे कुंअप्पा धाःगु खः ।

तुंअप्पा
ग्वलाःगु तुंथि दनेत छ्यलीगु ग्वलाकेत भचा चाःतूगु अप्पायात तुंअपा धाइ ।

त्वाःअप्पा
अप्पाया त्वाः वा धुकथं तयाः अंगः दनेत स्वापू जायेकेगु वा दने क्वचायेकेगु जुयाः त्वाःअप्पा धाःगु खः ।

कचिअप्पा
अप्पा दयेकाः निभालय् जक पानाः मिइ मछुसे दयेकातःगु चा रंगया अप्पा खः ।

दातिअप्पा÷दाचिअप्पा
दाचिअप्पा धकाः न्ह्यःने तब्या, दुने भचा चिब्या जूगु अप्पा खः । थ्व अप्पां छेँ वा देगःया पिब्वय् अंगः दनीबलय् न्ह्यब्वय् छ्यलेगु याइ । गुकियात म्हासुचा लानाः वा इलाः दनेगु याइ ।

दुथंअप्पा
त्वाःलाःगु वा कुचाकाचा अप्पा अंगः दुने तयेत
छ्यलीगु अप्पा खः ।
लंचा
कुचा अपां वा थीथी कथंया अपां दनातःगु अंगः पिचुक इलेत छ्यलीगु ह्यांगु चायात हे लंचा धाइगु खः ।

सिलाय्
सल्लाया सिमां वइगु थाकुराः, चिकं, कपाय् व रंग ल्वाकछ्यानाः सिलाय् दयेकेगु याइ । सिलासं ल्वहं वा अपा भुलिं लः दुहां मवंक पर्केगु ज्याय् छ्यली ।

बेपाअप्पा
अंगः दनेबलय् हाकःपाखें अप्पा तयाः अंगः दनेत तइगु पहःयात बेपाअप्पा धाइ । बेपां वा बेखां तइगु जुयाः बेपाअप्पा धाःगु खः ।