धार्मिक व सांस्कृतिक महत्वं जाःगु ऐतिहासिक बस्ती किपुल्चा खः । प्राचीनकालंनिसें थःगु बिस्कं अस्तित्व दुगु थ्व बस्ती येँनं १० किलोमिटर योतापाखे लाः । थ्व थाय्यात आः महादेवस्थान बस्ती दुने दुथ्याकातःगु जुल । चन्द्रागिरी नगरपालिका दुने लाःगु थ्व बस्तीं वतापाखे बलम्बु व सतुंगः, योतापाखे धादिङ्गया सिमाना, यंताय् थानकोट अले यिताय् मातातीर्थ बस्ती दु । किपुल्चायात किसिपिडी नं धाः । थ्व बस्ती लिच्छविकालंनिसें विकास जुया वःगु खः । थन उबलेया अभिलेखत लुया वःगु दु । लिच्छविकालय् थ्वयात
‘बिचप्रिचिङ्गग्राम’ धाइगु जुयाच्वन । मध्यकालय् वयाः ‘किसिपिडी’ धायेगु चलन वल । उबले थ्व थाय्यात किसिप्पण्डे, किसिपिण्ड, किसिप्रे, किशपेर व किसप्येदे सम्बोधन यानातःगु दु । थुपिं नां दथुइ छुं भिन्नता खनेदुसां व फुक्कं नांयागु भावार्थ किसिपिडी हे धायेत्यंगु खनेदु । किपुल्चायात ‘हस्तिनापुर’ नं धायेगु याः । किसिपिडी नां किसिनाप स्वाःगु खनेदु । न्हापा थ्व थासय् यक्व किसि लहिना तइगु खः । दरवारय् लहिना तइपिं किसिया निंतिं नं माक्व घाँय् थनं हे यंकीगु खः । वहे कारणं थ्वयात किपुल्चा (किसिपिडी) धयातःगु खः ।
थन नेवाःतय्सं न्यायेकीगु मू जात्रा कालिकामाई व भैलद्यःया खः जात्रा खः । थ्व जात्रा चौलाथ्व (चैत्र शुक्ल) पारु कुन्हु तःजिक न्यायेकी । दँय्दसं गुंलागा पारु कुन्हु हनीगु सायाःयात थन धंयाः धायेगु चलन दु ।

मानव समुदायया दथुइ थवंथवय् ग्वाहालिया भावना ब्वलंकाः ज्या यानावनेगु हेतुं नीस्वंगु मनूतय्गु पुचःयात गुथि धकाः थुइकी । चिचीधंपिं, बमलाःपिं तःम्ह मनू मुनाः आपत विपतय् ग्वाहालि कायेत दयेकातःगु संगठन गुथि खः । गुथि छुं उद्देश्य दुपिं मनूतय्गु जीवनस्तर थकायेत दयेकातःगु व्यवस्थित संस्था खः । संस्कृत खँग्वः ‘गोष्ठी’या अपभ्रंश गुथि खः । ‘गोष्ठी’या अर्थ सभा÷समूह जुइ । बुँज्या अले वनय् सा जयाः जीवन निर्वाह याइगु इलय् सा जइपिं सापूत मुनाच्वनीगु थाय् (गोष्ठ)यात गोष्ठी धाल । थ्व हे गोष्ठी शब्द अपभ्रंश जुयाः तद्भव शब्दया रुपय् नेपालभाषाय् ‘गुथि’ जुल, अले गुथिया अर्थ–विकास जुयाः छगू उद्देश्य कयाः छथाय् मुनाः थवंथवय् ग्वाहालि यानाः ज्या यायेगु जुल । अंग्रेजीं a trust, association, नेपाली भाषाय् समाज धयातःगु गुथिं निश्चित ज्या पूवंकेत समूह दयेकाः उकी दुने च्वनाः थवंथवय् जानाः ज्या क्वचायेकेत नीस्वनातःगु मनूतय् पुचः वा समूह थुइकी । निश्चित ज्या पूवंकेधुंकाः उकिया संरक्षण, रेखदेख व ताः ईतक ल्यंकातयेत बुँ, जग्गा स्रोतकथं तयाः स्वनातःगु पुचः गुथि खः । ई.पू. खुगू सदिइ बैशालीया लिच्छवि गणराज्यय् गुथिया अभ्यास जूगु खनेदु । मगधं बारम्बार आक्रमण यानाः बैशालीयात त्याके मफुत । थुकिया कारण बैशालीया लिच्छवि गणराज्यय् गोष्ठी परम्परा तसकं क्वातुगुलिं खः । लिपा मगधया जुजु अजातशत्रुं थः मन्त्री वर्षाकारयात बैशालीया गोष्ठी परम्परा स्यंके बीकल । वयां लिपा जक मगधं बैशालीयात त्याकूगु खः । बैशालीपाखें नेपालय् शरण काःवपिं लिच्छवितय्सं लिपा थन नं गुथि परम्परा न्ह्याकूगु खनेदु । गुथियात जग्गा तयातःगु दसु लिच्छवि अभिलेखय् लुयावःगु दु । उबलय् धार्मिक, शैक्षिक, स्वास्थ्य व लौकिक ज्या यायेत गोष्ठी नीस्वनातःगु खः । आःतक लूगु लिच्छविकालया २०० गू अभिलेखमध्ये थ्यंमथ्यं ४८ गू अभिलेखय् गुथिया खँ न्ह्यथनातःगु दु । लेलेया शिवदेव अंशुवर्माया संवत् ५२६ या अभिलेखपाखें लौकिक जीवनय् गोष्ठीया महत्ता न्ह्यब्वःगु दु । गुथिं मध्यकालय् व्यापकता काल । मध्यकालया ७५ प्रतिशत सिबें आपाः अभिलेखय् गुथि–जग्गाया खँ न्ह्यथनातःगु दु । थुबलय् धार्मिक व लौकिक गुथिया जग्गात गुलिं राज गुथि व गुलिं निजी गुथि दुने तयातःगु खः । गुथिया मू आयस्रोत जग्गा खः । वि.सं. १९१० य् जंगबहादुरं जारी याःगु मुलुकी ऐनय् गुथि नीस्वंम्ह मनू न्हय्गू पुस्तातक लोकजगत्पाखें उद्धार जुइ धकाः च्वयातःगु दु । गुथिया दुजः गुथियार खः । २००७ सालया प्रजातन्त्रलिपा मुलुकी ऐन २०२०य् गुथिया व्याख्या व व्यवस्था यानातःगु दु । लिपा ‘जसको जोत, उसको पोत’, ‘भूमी सम्बन्धी ऐन २०२१’ व ‘भूमिसुधार सम्बन्धी नियमहरू २०२१’ आः नेपाःया संविधान २०७२, गुथि संस्थान ऐन २०३३ व मुलुकी देवानी संहिता २०७४ य् थुकिया व्यवस्था व नीतिनियम दुथ्याकातःगु दु ।

ख्वप नगरं उत्तरपाखे जंगलया दथुइ च्वंगु छगू ऐतिहासिक बस्ती चाँगु खः । धार्मिक, सांस्कृतिक, ऐतिहासिक व प्राकृतिक ल्याखं अतिकं महत्व दुगु थ्व थाय्यागु नां गथे जुयाः चाँगु जुल धइगु बारे नं थःगु हे कथंया धापू दु । थ्व थासय् चाँप सिमाया जंगल दुगु जुयाः थ्वयात चँगु धाइगु व लिपा थ्वहे खँग्वः अपभ्रंश जुयाः चाँगु जूवन । पौराणिककालय् थन बम्र्हू छम्हेस्यां लहिना तःम्ह सायागु दुरु न्हिंन्हिं छम्ह मचा सिमां पिहां वयाः त्वनीगु जुयाच्वन । सां तःन्हु तक छेँय् दुरु मबिउगुलिं छु जुल थें धकाः सीकेत छन्हु साथुवाः बम्र्हू सायागु ल्यूल्यू वनाः स्वः वन खनिं । छगू थासय् थः सायागु दुरु मचा छम्हेस्यां सालाः त्वनाच्वंगु खंकल । तंकुलुम्ह बम्र्हुनं अन हे मचाया छ्यं चनंक्क ध्यना बिल । तर छ्यं ध्यंसां मचा धाःसा छुं मजू । व मचा ला भगवान बिष्णुया रूप जुयाच्वन । चम्पक वृक्षं प्रादुर्भाव जूम्ह द्यः जूगुलिं वयात चाँगु नारायण धाल । थुकिं नं
‘चाँगु’ धइगु नां चाँप अर्थात् चम्पकया वन लागां वःगु सीदु । लिच्छविकालय् थ्व थाय्यात ‘दोलाशिखर’ नं धाइगु खः । चाँगु डाँडाया च्वय् च्वंगु बस्ती खः । डाँडाया जवंखवं पाःलुयाः दोला (डोली) थें आकार वःगुलिं थ्वयात डोलागिरी (शिखर) धाःगु धइगु धापू दु । मध्यकालय् थ्व थाय्यात चम्पापुर नं धयातःगु दु । येँया जुजु भूपालेन्द्र मल्लया ने.सं. ८१५ यागु छगू अभिलेखय् ‘ … दोलागिरी पर्वत श्रीगरूडनारायण भट्टारक चम्पापुर नगरे श्रीकिलेश्वर … ’ धकाः च्वयातःगु दु । उबलेया अभिलेख व वंशावलीइ थ्व थाय्यात ‘चंगु’ धकाः नंसम्बोधन यानातःगु दु ।
चाँगु बस्ती डाँडा च्वय् च्वंगु जुयाः थुकिया थःगु हे राजनैतिक व सामरिक महत्व दु । उत्तरमध्यकालय् थ्व थाय् येँ व ख्वप राज्यया दथुइ सिमानाया रूपय् लानाच्वंगु खः । उबले ख्वपया जुजु भूपतीन्द्र्र मल्लया पालय् ख्वपय् आक्रमण यायेया लागिं आवश्यक निर्देशन बीत यलया जुजु योगनरेन्द्र मल्ल थःहे चाँगुइ च्वं वंगु खः । लिपा भूपतीन्द्र्र मल्लं षडयन्त्र यानाः योगनरेन्द्र मल्लयात स्याना बीवं यलया सेना फुक्क बिस्युं वनेमाःगु खः । थुकिं चाँगु बस्तीया सामरिक महत्वयात पुष्टि याइ । तर थ्व थाय्या स्वापू सामरिक दृष्टिं यल व ख्वप सिबें नं ख्वप व येँया दथुइ यक्व महत्वपूर्ण जू ।
थ्व थाय् ख्वप जिल्लाया चाँगुनारायण नगरपालिका दुने लाः । थ्वया पूर्वय् छालिङ, पश्चिमय् थली व डाँछी, उत्तरय् इन्द्रायणी व दक्षिणय् दुवाकोट व झौखेल बस्ती दु । थ्व बस्ती दुने च्वंगु त्वाः व चिचीधंगु लागाया नां इकुत्वाः, साङ्दह, इन्वहात्वाः, कोठुगां, बलम्पुत्वाः, मगामत्वाः, हलचाँप, हिलाफाँट, कापाहिटी, टट्गोल, चाँपाख्वाल, पौवा, हुचिढुङ्गा, लामाटोल, बजुत्वाः, जारीगाँ, स्याङ्वोत्वाः, दोवाटोत्वाः, मंगलटार, इन्वाहात्वाः, थिङ्त्वाः, नयाँखोरिया, भालाखलक, ग्वालदह, नारायणटार, भिखाटार, गामढोका आदि खः । बस्तीया उत्तरपाखेसिमानाकथं मनोहरा खुसि दु । थ्व खुसि इन्द्रायणी व चाँगु बस्तीया सिमाना खः ।
प्राचीनकालंनिसें अस्तित्वय् दुगु थ्व थाय्यात लिच्छविकालय् नगर सम्बोधन यानातःगु दु । चाँगु बस्ती न्हापांनिसें छगू तःधंगु व व्यवस्थित नगर धयागु सीदु । थ्व थाय् ख्वपं यक्व सतीसां उत्तरमध्यकालय् येँया अधीनय् च्वंगु खनेदु । येँया राजनैतिक अवस्था कमजोर जूगु इलय ख्वपया लिपांम्ह जुजु रणजित मल्लं पृथ्वीनारायण शाहया ग्वाहालि कयाः चाँगुयात हाकनं थःगु अधिनय् हःगु खः । तर रणजित मल्लं थ्वयात ताःई तक थःगु अधिनय् धाःसा तयातये मफुत ।
थन च्वंगु चाँगुनारायण द्यः अतिकं नांजाःगु धार्मिक सम्पदा खः । थ्व द्यः प्राचीनकालया जुजु हरिदत्त वर्मां पलिस्था याःगु धाइ । देगःया न्ह्यःने लिच्छवि जुजु मानदेवं द्यःयात गरूडध्वजा फ्यानाः संवत् ३८६ (४६४ ई.) य् तःधंगु अभिलेख तयाथकूगु दु । चाँगु नारांद्यःयागु देगः लागा दुने छिन्नमस्ता, किलेश्वर, गरुडनारायण, विश्वस्वरूप, लक्ष्मीनारायण, कान्तिभैरव, श्रीधरनारायण, माधवनारायण, विष्णुविक्रान्त, नृसिंह अवतार, नाट्येश्वर, दुइँमाजु व गणेद्यः दु । ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, धार्मिक, भौगोलिक लगायत पर्यटकीय दृष्टिकोणं नापं यक्व महत्व दुगु जुयाः थ्व थाय्यात संयुक्त राष्ट्र संघया युनेस्कों विश्व सम्पदाया धलखय् दुथ्याकूगु दु । अथेहे थ्व बस्ती दुने भिंद्यः, ससुद्यः, गणेद्यः, प्यका ल्हाः दुम्ह भिंद्यः, तुयुम्ह गणेद्यः, महाँकाल, अजिमा व भैलद्यः नं दु ।
चाँगुइ चाँगुनारायण, छिन्नमस्ता व किलेश्वरद्यःया खः जात्रा जुइ । दँय्दसं मांया ख्वाः स्वयेगु न्हि कुन्हु थ्व स्वम्हं द्यःयात बिस्कं बिस्कं खतय् तयाः देय् चाःहुइकी । थ्व चाँगुया तःधंगु उत्सव खः । अथेहे बछलाथ्व (बैशाख शुक्ल) द्वितीया व तृतीया कुन्हु छिन्नमस्तायात खतय् तयाः चाँगुया उत्तरपाखे च्वंगु मेगु बस्ती ब्रह्मखेल, इन्द्रायणी, डाँछी, भद्रबास, आलाकोटय् यंकाः अनयापिं द्यःपिंनाप हानं अलग अलग जात्रा न्यायेकी । थनया फुक्कं जात्रा क्वचायेवं अक्षय तृतीया कुन्हु चाँगुया खः लित हइ ।
चाँगु बस्तीइ नागपञ्चमी, तीज, कृष्ण जन्माष्टमी, कुष्माण्ड नवमी, हरिबोधनी एकादशी, माघशुक्ल द्वादशी कुन्हु ततःधंगु मेला जुइ । मेलाय् ब्वति कायेत थीथी थासं भक्तजनत वइ । गुंलाथ्व (श्रावणशुक्ल) द्वादशी व पोहेलाथ्व (पौष शुक्ल) पुन्हि कुन्हु कलशयात्रा, थिंलाथ्व (फागुण शुक्ल) पुन्हि कुन्हु वंशगोपालया मेगु जात्रा याइगु चलन दु । थ्व बाहेक नं दछिया दुने थन मेमेगु नं यक्व जात्रा व मेला जुइ ।

ऐतिहासिक नेवाः बस्ती तिष्टुङया पूर्वय् चित्लाङ्, पश्चिमय् मेत्राङ् व पालुङ्, उत्तरय् धादिङ् व दक्षिणय् दामन लाः । पौराणिक इलय् एकापुर धाइगु तिष्टुङ् थौंकन्हय् बागमती प्रदेशया मकवानपुर जिल्लाय् थाहा नगरपालिकाया वडा नं. १, ५ व ६ दुने लाः । समुद्री सतहं १५६५ मिटर च्वय् लाःगु थ्व बस्ती चन्द्रागिरी भञ्ज्याङ, सिमभञ्ज्याङ व हुमानेभञ्ज्याङ दुनेया चीधंगु उपत्यकाकथं दु ।
किरातकालय् ‘तोस्तुङ’ धाइगु थ्व थाय्या नां लिच्छविकालय् तिष्टुङ जूगु खनेदु । छगू पुलांगु ल्वहँपतिइ ‘तोस्तुंग ग्रामीण’ धयातःगु लूगु दुसा तिष्टुङ्कोतया ने.सं. ८५९ या ल्वहँपतिइ ‘त्यस्तु’ च्वयातःगु दु । थ्व थाय्यात आःतक नं नेवाःतसें त्यस्तु हे धायेगु याः । लिच्छवि शासकपिं वसन्तदेव व अंशुवर्माया ल्वहँपतिं थ्व थाय्या ऐतिहासिकता क्यनाच्वंगु दु ।
तिष्टुङ खास यानाः नेवाः व तामाङत यक्व दुगु बस्ती खः । थनया पुलांगु व्यवस्थाकथं छगू गामय् छगू जक जातिया बसोबास दइगु खः । थनया पाल्चोक, सरस्वती बजार, लिलाखेल, पापुङ, इकुण्डोल, थहचोक, कुलगाउँ व कुन्छाल मूख्य नेवाः बस्ती खः । कुन्छालय् गोपाली जाति जक व लिलाखेल, कुलगाउँ व इकुण्डोलय् बलामी जाति जक दुसा तिष्टुङ्या मेमेगु बस्तीइ कर्माचार्य, श्रेष्ठ, जोशी, महर्जन, डंगोल, कुश्ले, खड्गी, देउला आदि जातिया बसोबास दु । अन हिन्दू व बौद्ध धर्म नालीपिं यक्व दुसा आः वयाः इसाइ व ॐ शान्ति धर्म नालीपिं नं दत । तिष्टुङयापिं सच्छिइ ख्वीम्ह मनूतय्‌सं बुँज्या याइ । थनया तरकारी व सिसाबुसा देशय् नां दं ।
तिष्टुङया दकलय् लोकंह्वाःम्ह मूल द्यः श्री बज्रवाराही देवी खः । थन महाबौ वायेगु, बनवारा पुजा, छ्वो पुजा, वा पुजा आदि ततःधंगु पुजात जुइ । तिष्टुङ्य् नेपाःया ६४ शिवलिङ्ग मध्ये स्वंगू नन्दिकेश्वर, गौखुरेश्वर व उन्मत्तेश्वर महाद्यः दु । थुपिं शिवलिङ्ग सतिदेवीया अंग पतनलिसे स्वानाच्वंगु दु ।
थनया थहचोकय् तलेजु देगः व कोतछेँ दु । कोतया प्यखें नारायणया देगः दु । तिष्टुङया उत्तरपाखेया डाँडाय् दँय्‌दसं बैशाख १ गते मेला जुइगु मनकामना देगः दु । थनया कुन्छाल, पापुङ, तिष्टुङ् व लिलाखेल आदि नेवाः बस्तीइ गणेद्यः थापना यानातःगु दु । लिलाखेलय् राधाकृष्णया देगः नं दुसा बिसं २०६७ पाखे लूगु उत्पत्तेश्वर महाद्यः नं दु । तिष्टुङ्या खुसि सिथय् पशुपति महाद्यःया देगः नं दु । थनया ओखरगाउँलय् कुम्बुझ्याम्टा साङतुङ ढ्यांग्रो गुम्बा दु ।
तिष्टुङ्यापिंसं मेमेथाय् थें फुक्कं नेवाः नखःचखः हंसां थनया मूल जात्रा धयागु स्वदँय् छक्वः स्वन्हुतक न्यायेकीगु बज्रवाराही देवीयागु खः जात्रा खः । स्वांयाः पुन्हि धुनेवंया न्हापांगु शनिबारनिसें थ्व जात्रा न्ह्याइ । थ्व जात्राय् बज्रवाराही लिसें गणेश, कुमारी, इन्द्रायणी व भैरवया नं जात्रा जुइ । तिष्टुङया नेवाःतसें झिंनिदँया प्याखं नं न्ह्याकी । थ्व प्याखनय् गणेश, कुमारी, वाराही, इन्द्रायिणी व भैरव लिसें महाद्यः, पार्वती, ब्रह्मा, बेताल, कवं व ख्याः नं दइ । अथे हे सत्तलसिंह महाराजया प्याखं नं क्यनी । थनया कुन्छाल गामय् नं अलग हे झिंनिदँया प्याखं दु । तिष्टुङया प्याखं क्वचाःगु दँय् थनया प्याखं स्यनेज्या न्ह्याइ । नेवाःतसें खिं, धाः, मादल, तबला, ताः, भुस्याः, झ्यालि थाइसा मुहालि, बाँसुरी नं पुइगु चलन दु ।

स्वनिगः दुनेया ऐतिहासिक बस्ती धर्मस्थलीइ यक्व न्ह्यवंनिसें मनूतय् बसोवास दुगु खनेदु । थ्व थाय्या पूर्वय् मनमैजु व काभ्रेस्थली, पश्चिमय् गोलढुङ्गा, उत्तरय् काभ्रेस्थली व जितपुरफेदी अले दक्षिणय् गोलढुङ्गा व मनमैंजु लाः । थौंकन्हय् येँ जिल्लाया तारकेश्वर नगरपालिकाय् लाःगु धर्मस्थलीइ लिच्छवि जुजु शिवदेव प्रथमया संवत् ५१७ च्वयातःगु अभिलेख लुया वःगु दु । थ्व अभिलेखं धर्मस्थली प्राचीनकालंनिसें आबादी जुयावःगु सीदु । च्वय् न्ह्यथनागु अभिलेखय् थ्व थाय्यात ‘दु…ग् ग्राम’ धयातःगु दु । अभिलेखया आखः ज्यला वनेधुंकूगुलिं ध्वाथुइक ब्वने मफुसां उबले थ्व थाय्या नां धर्मस्थली मखु, मेगु हे दु धयागु सीदु । तर छु खः धकाः धाःसा धाये मफु ।
थ्व थासय् मध्यकालीन कान्तिपुर राज्यया जुजुपिं लक्ष्मीनरसिंह मल्ल, प्रताप मल्ल व नृपेन्द्र मल्लपिनि अभिलेखत नं लुया वःगु दु । थुकिं धर्मस्थली बस्ती मध्यकालय् कान्तिपुरया अधिनय् लाः धयागु सीदु । शाहकालीन जुजुपिनिगु पालय् नं थ्वयात धर्मस्थली हे धायेगु यात ।
थ्व थाय्या नां धर्मस्थली गथे जुयाः च्वं वन धैगु बारे छगू धापू दु । थ्व थाय् ल्हासा लिसें पश्चिम नेपालय् वये–वने यायेगु व्यापारिक लँपु खः । थ्व लँ जुयाः वये–वने याइपिंत थनया स्थानीय मनूतय्सं बाय् च्वनेत व नयेत्वने यायेत बांलाःगु व्यवस्था याना बीगु जुयाच्वन । उकिं थनया ‘धर्मस्थल’ धायेगु यात । वहे नां लिपा धर्मस्थली जुया वंगु धाइ । धर्मस्थली दुनेया त्वाः धोकास, सिक्च्छे, पिंगखलः, चापुचा, जरंकु, नायत्वाः, मुसुन्चाहाल त्वाः, सिफल आदि खः ।
थन त्रीकुन (अजिमा), महाँकाद्यः, गणेद्यः, नासःद्यः, भिंद्यः, गोरखनाथ, ससुद्यः, महाद्यः, नारांद्यः, राधाकृष्ण द्यःया धार्मिक सम्पदा दु । नापं बौद्धस्तुप, चीभाः नं थाय्थासय् दु । धर्मस्थलीइ दँय्दसं पाहांचः¥हेनिसें न्यान्हुतक महाँकाद्यः, त्रिकुन व स्वम्ह गणेद्यः यानाः न्याम्ह द्यःया न्यागू खःया जात्रा याइगु परम्परा दु ।

नेवाःतय् थःगु हे ऐतिहासिक थाय्बाय् दु, थुगु थाय्बाय्स आदिकालंनिसें च्वनावयाच्वंपिं नेवाःत थनया आदिवासी खः । प्राचीन इलय् नेवाःतय्त हे नेपाल जाति धाइगु खः । थुगु नेपाल जातिया नामं हे नेपाल देसया नां च्वंगु खः धैगु इतिहासकारपिनि धापू दु ।
नेवाःतय् आदिभूमिया म्हसीका नेपाल खःसां कालक्रमय् राज्यसत्ता विस्तारया झ्वलय् नेपाल देसया भौगोलिक लागा गबलें अतिकं तचाः जुयाः सँदेय्या कुति अले क्वदेय्या बंगाल व इलाहावादतक नं थ्यंगु खनेदु । तर नेपाल देय्या थातं न्ह्यानावंगु राज्यसत्ताया लागायात नेपालमण्डल कथं नालातःगु दु । छगू कथं थ्वहे राजनीतिक व भौगोलिक लागा नेवाःतय् ऐतिहासिक थाय्बाय् वा आदिभूमि खः ।
नेपाल देय् कथं नां म्हसीकेगु ज्या निद्वःदँसिबें न्ह्यः हे जुइधुंकल । लिच्छवि जुजु जयदेवया शासनकाल (ई. ७१२–७३३) य् येँया ज्ञानेश्वरय् धस्वाकातःगु शिलालेखय् दकले न्हापां नेपालमण्डल नां न्ह्यथनातःगु खः । अथेला ईस्वीया १५ औं शताब्दिपाखे च्वयातःगु नेपाल महात्म्य सफुतिइ नेपालमण्डलया भौगोलिक लागा स्पष्ट याना तःगु दु ।
थुगु सफुतिइ न्ह्यथनातःगु वर्णन कथं पूर्वया तामकोशीपारी रामेछाप, दुम्जा, पश्चिमय् त्रिशुली अले उत्तरपाखे सिलु क्षेत्र खःसा दक्षिणय् मकवानपुर, टिष्टुङ्ग, पालुङ्गतक नेपालमण्डल खः । मेगु हिमवत्खण्ड सफुलिइ च्वयातः कथं नेपालमण्डल लागा दुने ६४ शिवलिङ्ग दु गुगु दोलखा, रामेछाप, भ्वँत, धौख्यः, यल, ख्वप, येँ, मकवानपुर, रसुवा, नुवाकोट दुने लाः ।
प्राचीनकालय् न्ह्यानाच्वंगु पाञ्चाली शासन प्रणाली कथं थ्व स्थानीय स्वायत्तता दुगु राज्य व्यवस्था खः । थ्व ल्याखं यँेयात केन्द्र नालाः छगू मण्डलया स्वरुपय् यल, ख्वप, दोलखायात स्वशासित इकाई दयेकातःगु खः । उकिं नेपालमण्डल भौगोलिक लागा जक मखुसें स्वशासित शासन प्रणालीया छगू स्वरुप नं खः ।