नेवाः तिसा
शरीरया सुरक्षाया लागि मपुसें मगाःगु वसः बाहेक विलासिताया रुपय् बांलाकेगुया लागि तीगु वस्तुयात तिसा धाइ । थीथी युगय् थीथी कथंयापिं मनूतय्सं थीथी कथंयागु हे बेलाबखतय् थःपिंत छाय्पेभनं तीत थीथी कथंयागु वस्तुयागु अनेक प्रकारया तिसाया आविष्कार यात ।
जंगली अवस्थाय् जंगली मनूतय्सं तीगु वीरता स्वरुपया प्राकृतिक वस्तुयागु दयेकातःगु तिसानिसें कयाः द्यः, देवी आदिपिंत तीकीगु तिसा दयेकाहल । ई बिनावंलिसे समाजया विकासया नापनापं मनूतय्सं थःपिंत छाय्पेया लागि न्हून्हूकथंया तिसा दयेकाः तीगु यानाहल । आतकया दुने नेवाः जातिं चलनचल्तिइ हयाच्वंगु तिसा थुकथं दु –
गोकुल
गुरुजुयात बेताः चिकीबलय् नापं तुं न्हाय्पनय् सुइकीगु वहः मुक्कंयागु ग्वल्लाःगु छगू अलग्ग हे कथंयागु धर्मतिसा ।
जंकु कल्लि
जंकु याःम्ह मचायात जंकुकुन्हु निसें तुतिइ न्ह्याकीगु वहः मुक्कंयागु त्याकंगु कल्लियात जंकु कल्लि धाइ ।
जंकु मारचाः
मचा जंकु याइबलय् निसें (मिसामचा व मिजंमचा निम्हेसितं) मचायात न्हाय्पनय् सुइकीगु लुँ मुक्कंयागु मारचाःयात जंकुमारचाः धाइ ।
त्वह
शाक्य, बज्राचार्य जातिया चूडाकर्म याइबलय् ल्हातय् (खास यानाः लप्पाय्) न्ह्याकीगु जवंखवं लुँ, वहः व सिजःया छपा छपा यानाः स्वपाया छज्वः कथंया छगू अलग्ग हे संस्कार स्वरुपया तिसा ।
न्यापु सिखः
लुँयागु चन्द्रमाय् अर्धगोलाकार लुइकथं न्यापु बालागु सिखः बाला घानाः हरेक सिखःपतिकं फिनिफिनि संक तुलसिहःचा घानातःगु । छ्यनय् जवपती व खवपती निखेरं (मयःसा छखे जक) कत्ताकाः छाय्पेगु तिसा ।
पँय्ति
चूडाकर्म याइबलय् चीवरया वसः पुनाच्वंगु इलय् चायात न्हाय्पनय् सुइकीगु लुँ मुक्कंयागु पाताय् कियातइगु प्यकुंलाःगु तिसा ।
प्यूचा
मचा बूम्ह मचाया मां मचाबू लहीत थःछेँय् वनाः च्वंवनी । उबलय् माजु व छेँया जःपिं वनाः मचायात स्वःवनेबलय् मचाया ल्हातय् ‘प्यूचा’ न्ह्याकेगु याइ । थथे प्यूचा न्ह्याकीबलय् मचायात प्यूचा नापं ल्हातय् भिंपुमाः नं न्ह्याकेगु याइ । थ्व चुरा मचा तःधिकः जुयाः नारि तप्प जुयावःलिसे तपाः यानायंके ज्यू कथं डिजाइन यानाः दयेकातःगु दइ ।
बेताःची
बहाः पुजा, सख्वाःपा, न्याःपञ्जरां आदि ततःधंगु धर्मपुजा याइबलय् मूल पुरोहितयात कपालय् चिकीगु बाला बाला स्वबालाया डिजाइनय् भिम्पू छगः घानाः रुप बियातइगु (क्वाःपाःद्य, करुणामय आदि द्यःपिंत कपालय् चिकाः छाय्पीगु तिसा थेंज्याःगु) वहः मुक्कंयागु धर्मतिसा ।
रक्षा माला
मचाया जंकु याइबलय् थीथी जडिबुटी, थीथी पशुपंक्षीया वाकुचा, लुँवहःया त्याः आदि तयाः मचाया रक्षाया कामना यानाः क्वखायेकीगु रक्षा माला ।
लुँअंगू, वहःअंगू
नकतिनि बूम्ह ह्याउँमचाया मचाबू ब्यंकेकुन्हु मचायात पचिनय् न्ह्याकेकथं देछानाबीगु तिसा लुँयागु छपाः वहःयागु छपाः सादागु अंगू खः । चिकिचापाःगु तुसिपु अंगू नं दु ।
लुँया लालपाते स्वां
लालपाते स्वां थें हःहः तक तयाः दयेकातःगु लुँयागु स्वां ।
लुँया स्वां
नामं हे सीदु लुँयागु स्वां थें च्वंगु छ्यनय् छुइगु तिसा धकाः । तसकं हे कलापूर्ण बुत्ता तयाः थाय्थासय् लुँयागु तारं हिनाः, फिरिफिरि संक स्वांफ्वः, झंगःचा लापाचां छाय्पियातःगु छ्यं छगलं त्वपुक छुइगु लुँयागु जराउ स्वां खः । थ्व स्वां नं लुँस्वां थें हे इहिपा तथा भमचा जुइबलय् व विशेष ततःधंगु भ्वय्, द्यः, भमचा आदि लसकुस यायेबलय्, ततःधंगु पुजा उत्सव आदिबलय् नकिं मय्जुपिंसं छुइगु तःजिगु तिसा खः ।
लुँयागु किलिप
सुयां सपलय् छगू वा सुयां सतबतया जवंखवं तयेत ज्वःलाक निगू दयेकातइगु तिसा । लुँ मुक्कंयागु वा जडाउमय नवरत्नयागु किलिप हे लुँयागु किलिप खः ।
लुँयागु चन्द्रमा
सकल नेवाः जातिं तीगु निलांगू स्वलांगूति पाय्धंगु चन्द्रमा बांलुइक दयेकातइगु लुँयागु किलिप ।
लुँस्वां
लुँ मुक्कंयागु मरि थें चाकमुकलाःगु, थीथी कथंयागु बुत्ता कियाः थी समेत थुनातःगु छ्यनय्
दथुइलाक छुइगु लुँयागु स्वां, लुँस्वां खः । थ्व मचातिसा मखु । तःजिगु तिसा कथं हनातःगु थ्व इहिपाबलय् भमचायात तीकेगु निसें कयाः ततःधंगु उत्सवय् जक नकिं मय्जुपिंसं तीगु तिसा खः ।
सिन्चु
छ्यनय् दथुइलाक सिन्चाया द्यःने सिन्चा त्वपुक तीगु कपालय् कुहां वइपाखे चन्द्रमा फिनिफिनि घानातइगु लुँयागु छहाकः बुत्तावाल सिखःबाला ।
शिरबन्दी (श्रीबनी)
छ्यनय् तीगु लुँयागु छता तःजिगु तिसा । बःचाधिकःपिं मिसामचांनिसें ल्यासेपिंसं तक नं तीगु छता पूवंक नेवाः पहःयागु तिसा । इहि, बाःह्राः आदि पुजा, गुथिगाना, जात्रापर्व आदि संस्कार, भ्वय् नखःचखःबलय् नं तीगु तिसा खः ।
सुता
गःपतय् क्वखायेगु वहःयागु छगू कथंयागु द्यःतिसा । चूडाकर्म याइबलय्, इहि, बाःह्राः, ज्याःजंकु आदि वैधानिक भिं–संस्कारबलय् जक अनिवार्य रुपं क्वखायेकीगु लक्षणया तिसा ।
असर्फिमाः
नामं हे सीदु, लुँयागु पाँय्म्वः वा असर्फियागु माः (म्वः वा डबल) हे असर्फिमाः खः । असर्फियात लुं घेरा लगय् यानाः माःहनाः दयेकातइगु छातिया क्वय् तकया हाकःगु थ्व लुँयागु पाँय्म्वः माः, ततःधंगु पुजा उत्सव, ब्याहा आदि भ्वजय् उमेर गाक्क दयेधुंकूपिं मिसातय्सं तीगु तःजिगु तिसा खः ।
कन्थिमाः
चवन्नि, पाँय्म्वः लुँया चक्कि चक्कि व बुत्तावाल लुँया फ्वःफ्वः माःहनाः दयेकातइगु, गःपः किछितकया लुँयागु माः हे कन्थिमाः खः । मचाल्यासेचा निसें ल्यासेपिंसं तकं तीगु थ्व छता तःजिगु तिसा खः ।
घरिसिखः
न्हापा न्हापा (नारिघरि न्ह्यायेगु चलन उस्त मदुनिबलय्) सुं गुम्हं गण्यमान्य ध्यबावाल तःमिपिं मिजंतय्सं कोटयागु क्वय्या खल्तीइ बःचाग्वःगु घरियात लुँसिखलं छाय्पाः स्वथनाः लुँसिखः जक कोटया खल्तिया पिने याताक्क धायेक चट्ट खनेदयेकः ब्वइगु मिजंतिसा हे घरिसिखः खः ।
चन्द्रहार
लुँयागु सितारात सितारानाप हे माःहनाः लुँयागु फ्वलय् प्वाँय्चिंक घानाः चट्ट च्वंक दयेकातइगु सिताराया प्वाँय्सिखः हे चन्द्रहार खः । प्वाँय्सिखः, असर्फिमाः थें हे विशेष उत्सव भ्वजय् उमेर गाक्क दयेधुंकूपिं मिसातय्सं क्वखाइगु तःजिगु तिसा खः ।
तायः
मनुखं तीगु, छाय्पाः ज्वलं जक मखसे द्यः, देवीपिंत समेत तीकाः छाय्पीगु छता विशेष कथंयागु लुँयागु तिसा खः– तायः ।
ल्हाःया म्हू दुने न्ह्यंकथंयागु पाय्त्याःगु लुँया त्याकय् सिलिंप्वलःचा थें सिलिंसिलिं लुइक दयेकातइगु, च्वलाक्वलाछिति ताःहाकःगु त्याकय् दथुइ लाक नागपाचं समेत छाय्पा तइगु तायः नांयागु लुँयागु त्याःया जवंखवं, तिकमालय् थें प्यकुं प्यकुंलाःगु लुँयागु पाताय् बुत्ता कियाः उकियात ह्याउँगु मखमलय् कत्ताकाः माःहनातइगु छता विशेष तिसा ।
गःपतय् क्वखायेगु तिसा मध्ये दकलय् तत्याःगु थ्व तिसा स्वयेबलय् झ्यातु खनेदुसां चतक्क च्वनाः बांलाइ । बाज्यः वनेधुंकूपिं मिसातय्सं पर्वपर्वय् जक क्वखाइगु आःया ल्याखय् दकसिबय् पुलांगु जुयाः नं छता उच्चस्तरया (क्युरियो स्वरुपया) तिसा खः थ्व । काचाक्क स्वयेबलय् थ्व तिसा वाउँगु पूमाःथें खनेदइ ।
तिकमाः
अन्दाजि स्वलांगू स्वलांगूति बालायागु प्यकुं–प्यकुंलाःगु लुँया पाताय् कलात्मक ढंगं बुत्ता कियाः ह्याउँगु मखमल कापतय् कत्ताकाः ह्वनातइगु लुँयागु मालय् लँुंयागु तारय् ग्वलंग्वः पन्नामाः हनाः छचाःलिं फिनिफिनि संक घानाः दयेकातइगु, गःपतय् क्वखायेगु तिसा मध्ये दकलय् प्रचलित बःचाधिकःपिं मिसामचात निसें मचाल्यासेचापिंत तकं क्वखायेकीगु, फालाचिंगु छता विशेष तिसा खः – तिकमाः । थ्व नेवाः संस्कारया हे म्हसीका कथंया छता विशेष तिसा खः ।
तिलःरि व छड्के तिलःरिमाः
तिलःरि नांया लुँयागु बुत्तावाल त्वाःचा समेतया वाउँगु वा ह्याउँगु रंगयागु पूमाः हे तिलरिमाः खः । पूमाः क्वखायेगु याइपिं जातियापिंसं थ्व तिसां तीगु खः । तिलःरीमाःया विस्तृत रुप हे छड्के तिलःरिमाः खः । ल्हाःया म्हूछि धयाथें पाय्प्वाःगु पूमालय्
क्वलाछिति
पाय्हाकःगु तिलःरि छत्वाः तयाः माःहनातःगु पू प्वाँय्या माः हे छड्के तिलःरिमाः खः । देपा ल्हाः पिकयाः जवपाखें छड्के यानाः क्वखायेगु याइगुलिं थ्वयात छड्के तिलःरि धाइगु खः ।
पाकामाः
गःपतय् क्वखायेगु तिसा मध्ये लुँयागु तिसा मखयां नं विशेष कथं महत्व दुगु छता विशेष कथंया तिसा खः – पाकामाः । मसीनुगु रेशमी कायात पू हे सी मदइकथं मसीनुक सतबत थुकातइगु कायात पाका धाइ । पाकामाःया पाका खास यानाः वाउँगु रंगयागु जुइ । थ्व मसीनुगु पाकायात प्वाँय् चिनाः च्वतय् प्यलांगूति हाकःयागु लुँयागु सुराहि नांयागु सुराहि हे थेंच्वगु लुँयागु सुराहि घानाः छाय्पाः दयेकातइगु तिसा खः ।
पूमाः (प्वत्यामाः)
नेवाःत मध्ये श्रेष्ठ जातिया तिसा सम्पदा कथं लुँगुलि तयाः सौभाग्यमाः धकाः सौभाग्यस्वरुपया छता विशेष कथं बुत्तावाल जडाउ लुँफ्वः तयाः सौभाग्यमाः धकाः प्वत्यामाः क्वखायेगु चलन दु ।
प्वाँय्गु सिखः
नवरत्नया फ्वलय् चन्द्रमाया आकारय् पाय्छिचाकथं तपुगु लुँया सिखः स्वपु घानाः प्वाँय्सिखःया नामं क्वखायेगु याइ । खास यानाः प्वाँय्सिखः शाक्य, बज्राचार्य जातियापिंसं न्ह्यागु कथंयागु तःजिगु भ्वजय् नं क्वखायेगु याइ ।
भिम्पुमाः
भिम्पू नवरत्न मध्ये छता रत्न खः । भिम्पू नांया व हे रत्न वाउँगु रेशमया काय् हरेक छगः भिम्पूइ छगथः सुर्केगथः चिनाः हनातइगु माः हे भिम्पूमाः खः । खास यानाः प्वाँय्सिखःया द्यःने सहायक तिसाया रुपय् विशेष व्यक्तिं विशेष अवसरय् थ्व तिसा क्वखायेगु याइ ।
मोतिमाः
नवरत्न मध्येया छता रत्न खः –मोति । थ्व हे मोति हनाः क्वखायेगु तिसायात मोतिमाः धाइ । न्हापा न्हापा थ्व तिसा तसकं तःमिपिंसं जक क्वखाइगु खः । सकलिगु मोति सामुद्रिक सिपिपाखें वइगु खः । थौंकन्हय् नक्कली मोति नं वयाच्वंगुलिं न्ह्याम्हेसिनं नं मोतिमाः क्वखायेगु चलन वःगु दु ।
लुँसिखः
थीथी कथंयागु डिजाइनय् लुँ मुक्कंयागु माः मसीनुक दयेकाः गःपतय् क्वखाइगु तिसा हे सिखः खः । मिसातय् लकेट घानाः सिखः क्वखाइसा मिजंतय् छगू हे कथंया मसीनुक जक दयेकाः क्वखायेगु याइ ।
वहःया सिखः
लुँसिखः थें हे वहः मुक्कंयागु दयेकातःगु सिखः हे वहःया सिखः खः । येँ देय्या नेवाःतय्सं बाहेक स्वनिगःया गुलिखे थासय् जनजातिपिंसं वहःया सिखः क्वखायेगु चलन दु ।
स्वफ्वः घाना जन्तर
अन्दाजि प्यलांगूया प्यकुं लाःगु बुट्टेदार फ्वःया लुँयागु जन्तर दइ । थज्याःगु स्वफ्वः जन्तरयात ह्याउँगु मखमलया कापतय् झ्वःलिक कत्ताकाः थ्व तिसा दयेकातइ । अन्दाजि च्यादँ झिदँति दुपिं मिजंमचातय्त लंसुरुवाः, कोट फिकाः कोटय् द्यःने जवगु ल्हाः पिकयाः देपापाखें छड्के यानाः थ्व तिसा क्वखायेकेगु याइ ।
हेराया यार्लिङ
न्हाय्पनय् सुइगु हेराया यार्लिङ नं हेराया हार थें हे (भमचा याइबलय्) छुं गुगुं विशेष उत्सवय् जक तीगु तिसा खः ।
हेराया हारमाः
हारमाः धायेसातकिं हे हेरायागु माः जुइ । हारमाः तिसा मध्ये तःजिगु तिसा धकाः नालातःगु, गःपतय् क्वखायेगु तिसा खः । हेरामाः विशेष परिवारया सुं गुम्हं विशेष व्यक्तिं जक क्वखायेगु याइ ।
तुतिइ न्ह्याइगु तिसाज्वलं
जंकु कल्लि
जंकु याइम्ह मचायात जंकुकुृन्हुनिसें तुतिइ न्ह्याकीगु वहः मुक्कंयागु त्याकंगु कल्लि हे जंकुकल्लि खः । थ्व कल्लि खास यानाः मचातय्गु निदँ बुन्हि तक न्ह्याका तयेगु याइ ।
नयागु कलिचा
खास यानाः गथांमुगःकुन्हु मचा मचापिं मस्तय्त ‘भूतं थी मफयेक’ धकाः परम्परागत विश्वास कथं पुलां मनूतय्गु मनोभावना कथं तुतिइ नयागु कलिचाःचा (गुम्हेसिनं छचाः) निचाः न्ह्याकेगु चलन दु ।
तुतिबगी
जातिय संस्कार कथं तुतिइ न्ह्याइगु मध्ये छता लक्षणस्वरुपी तिसा खः – तुतिबगी । थ्व सिजःया शुद्धगु तिसा जुइ । थ्व तिसा बालांगूति जक पाय्बालागु जुइ, अले तुतिइ दुहां वनीकथं तुतिया आकृति वयेकाः हलुका छाँटं बुत्ता कियाः दयेकातइ । मिसामचाया इहि, बाःह्रा पिकायेगु संस्कारबलय् लक्षणया स्वरुपय् न्ह्याकेगु याइ । गुगुं जातियापिनि (विशेषतः श्रेष्ठ जातियापिनि) इहिपाबलय् भमचा काःवनीबलय् बाःजु जुइम्हेसिनं भमचायागु तुतिइ तुतिबगी न्ह्याकेमाःगु चलन नं दु । छुं कथं धांचा यायेगुया लागि वा सुं गुम्हेसिया राशि कथं दशापाखें सुरक्षित जुइगु निंतिं तुतिया च्वलापचिनय् वहःयागु सादागु सुं गुम्हेसिनं सितारा फ्वःचा छफ्वः बुट्टा तयाः वहःयागु अंगू न्ह्यायेगु चलन दु ।
पाउजु
वहःयागु झिलिमिलि बुत्तावाल, वहःया हे सितारा थुनाः नापं वहःयागु हे मसीनुगु घंगलाचा घानाः दयेकातइगु उतिकं कलापूर्णगु, तःजिगु, मिस्तय्सं तुतिइ न्ह्याइगु तिसा हे पाउजु खः । थौंकन्हय् पाउजुया बनावटय् गाक्क हे हिउपाः वःगु दुसा थौंकन्हय् हलुका छाँटयागु जक पाउजु न्ह्यायेगु चलन वःगु दु ।
वहः त्याकंयागु कल्लि
बःचाधिकःपिं मिसामचातय्त वहः त्याकंयागु वहःया कल्लि नांया कल्लि न्ह्याकेगु उगु बखतय् चलन दु । न्यासि वनीबलय् कल्लि कल्लि ल्वानाः ताकरां ताकरां न्याइगु वहःकल्लिया विशेषता खः ।
वहःया अंगू
पुजा याइबलय् द्यःप्याखं ल्हुइबलय् न्ह्याइगु प्याखंअंगू वहःयागु जुइ । कुमारी, गणेश, भैरव व मचात इहि याइबलय्, बाःह्राः पिकाइबलय् स्वंकुंलाक निच्वः दुगु वहःया अंगू न्ह्याकेगु याइ । अथे हे छुं कथं धांचा यायेगुया लागि वा सुं गुम्हेसिया राशि कथं दशापाखें सुरक्षित जुइगु निंतिं तुतिया च्वलापचिनय् वहःयागु सादागु सुं गुम्हेसिनं सितारा फ्वःचा छफ्वः बुट्टा तयाः वहःयागु अंगू न्ह्यायेगु चलन दु ।
सिंख्वाः कल्लि तथा जंगिसेलया कल्लि
सेल मरि पाय्चाःगु व सेल मरि हे पाय्त्याःगु, सिंहया छ्यंया लसि वयेक, कलि छप्पां कलापूर्ण बुत्ता कियाः दयेकातइगु कल्लियात हे सिंख्वाः कल्लि वा जंगिसेलया कल्लि धाइगु खः । तुतिइ न्ह्याइगु तिसा मध्ये दकलय् तःजिगु तिसा हे थ्व सिंख्वाः कल्लि खः ।
कानपासा
तपचा थें हे न्हाय्पंफ्वलय् तप्पच्वंक सुइगु लुँयागु तिसा खःसा डिजाइन कथं न्हाय्पंया सिलिसे वंक भचा न्हाय्पं बांलुइक डिजाइन यानाः दयेकातइगु (लुँ मुक्कंया स्वयां) जडाउमय ल्यासेतिसा खः ।
गोकुल
बहाःपुजा, न्याःपञ्जरां, नरां आदि ततःधंगु धर्मकार्य याइबलय् मूल पुरोहित गुरुजुयात विशेष सम्मानस्वरुप न्हाय्पनय् सुइकीगु वहःयागु ग्वल्लाःगु धर्मतिसा हे गोकुल नांया कर्णकुन्द तिसा खः ।
जंकु मारचाः
मिसामचा वा मिजंमचा निथीयात नं जंकु (अन्नप्रासन) याइबलय् मचायात न्हाय्पनय् सुइकीगु लुँत्याकंयागु मारचाःचा हे जंकुमारचाः खः । थ्व मारचाः खास यानाः मचाया निदँ बुन्हि तक सुइकातयेगु याइ ।
तपचा
लुँगुलियागु तथा हेरा, मोति, यू, पन्ना आदि थुनाः दयेकातइगु न्हाय्पंफ्वःया प्वालय् तप्प च्वंक सुइगु तिसायात तपचा धाइ । भिंगु याकः हेरायागु वा पुचः थुनाः दयेकातःगु हेराया तपचा, न्हाय्पनय् सुइगु तिसा मध्ये दकलय् तःजिगु तिसा खः । ल्यासेंनिसें बुरि तकया न्ह्यागु उमेरयापिंसं नं सुइगु याइ ।
तुकि
न्हाय्पनय् सुइगु तिसा मध्ये तुकि मुख्य खः । लुँ मुक्कंयागु दयेका तइगु थीथी कथंयागु तुकि छपा न्हाय्पनय् प्यज्वः प्यज्वःया ल्याखं सुइगु याइ । थ्व तुकि मुख्य यानाः स्वताजि दु – १) सादागु तुकि २) चवन्नी विशेषया तुकि ३) पलःगुलि तुकि । पलःगुलि तुकि (गुलिगुलिसिनं बुत्ता कियातःगु तुकि नं सुइगु याः ।)
दकलय् तःजिगु जूगुलिं थज्याःगु तुकि विशेष पर्वय् जक सुइगु याइ । थज्याःगु तुकिइ चिचिग्वःगु लुँगुलि छचाःखेरं तयातःगु दइ । थ्व तुकि सुइत न्हाय्पनय् थूचानं तयातःगु दइ । उगु थूचाय् पलःतुकि दुछ्वयाः सुइगु याइ ।
तुकिचा
उगु बखतय् मिजंतय् नं तुकि सुइगु चलन दु । ग्वःजा थेंच्वंक पलःगुलिं छाय्पाः दयेकातइगु तुकियात तुकिचा धाइ ।
यक्व तःमिपिंसं न्हाय्पंया दकसिबय् च्वय् विशेष पर्वय् पर्वय् तुकिचा छफ्वः छफ्वः सुयातइ । तसकं हे इज्जत दुगु मिजंतिसा खः तुकिचा ।
तुकिफ्वःचा
मिसामचातय्त न्हाय्पनय् झ्वःलिं तुकिप्वाः खंके स्वयां न्ह्यः बःचाधिकःपिं मिसामचातय्त न्हाय्पंया च्वकाय् प्वाः छप्वाः खंकाः लुँयागु चिकिचाफ्वःगु तुकि छफ्वः सुइकेगु चलन दु । व तुकिचाय् चं छचं तयाः न्याचा छम्ह नं फिनिफिनि घायेगु याइ ।
धुंग्री
लुँयागु चाकलाःगु डिजाइनय् खास यानाः कुं कुं च्याकुं लुइक दयेकाः कुं पतिकं ह्याउँगु थी (पन्ना) थुनाः दयेकातइगु तिसा हे धुंग्री खः । न्हाय्पंया दथुइ गालय् प्वाः खनाः गाः त्वपुक सुइगु याइगु खः थ्व धुंग्रि नांया तिसा । खास यानाः मुन्द्रि सुइपिंसं धुंग्रि नं सुइगु याइगु खनेदु ।
न्याचा तिसा वा न्याया फिनिफिनिचा
न्हाय्पंयागु मागाःचाया न्ह्यःनेयाथाय् त्रिकोण आकारं पिहां वयाच्वंगु लाया छकूचा भागय् तक्क नं प्वाः खनाः उकी लुँयाम्ह न्याचा तिसा फिनिफिनि सुइगु, गुलिखे नेवाःजातिया चलन दु ।
पँय्ति
शाक्य बज्राचार्यतय् चूडाकर्म याइबलय् चूडाकर्म याइम्ह मचायात न्हाय्पनय् सुइकीगु छगू विशेष कथंया बुट्टा कियातःगु लुँयागु प्यकुंलूगु तिसा । गुलिगुलिसिनं थ्व तिसा लीयागु दयेकाः सुइकीपिं नं दु ।
परःगुलि तुकि
लुँयागु चक्काय् लुँयागु गुलिं चाःहुइकातःगु छाँटयागु तुकि हे परःगुलि तुकि खः । थीथी स्वरुपयागु तुकि मध्ये दकसिबय् तःजिगु तुकि खः ‘परःगुलि तुकि’ । थ्व तिसा विशेष अवसरय् विशेष व्यक्तिं सुइगु याइ । पन्ना वा माणिक स्वंगः थी ह्वनाः चिकिचा चायेक दयेकाः न्हाय्पंया च्वकाय् प्वाः खनाः मुन्द्रिचाःचा छचाः सुइकातयेगु चलन दु ।
पुन्हाय्चा
ज्याःजंकु याइबलय् जंकु याइपिं ज्याथजिथिपिंत द्यःभाःपियाः द्यःतिसाया स्वरुपय् न्हाय्पनय् सुइकीगु लुँयागु बालाचागु भिम्पू, मोति, पन्ना स्वंगू मूल थी थुनाः दयेकातइगु रिंगचा थेंच्वंगु चाःचा हे पूर्णनारायणचाः वा पुन्हाय्चा तिसा खः ।
बालबट्टा
झिलिमिलि तुलसि हः घानाः दयेकातइगु लुँ मुक्कंयागु अथवा जडाउ तिसा । न्हाय्पंया दकलय् च्वय्यागु प्वालय् (तुकिफ्वःचा सुयातःपिनि जूसा तुकिफ्वःचाय् कत्ताकाः) सुइगु न्हाय्पं हे बापा धयाथें त्वपुइगु झिलिमिलि डिजाइनयागु तिसाया नां खः बालबट्टा । थ्व मेबलय् स्वयां भमचा जुइबलय् तीकीगु तिसा जुयाः थुकियात भमचा तिसा नं धायेगु याः । बालबट्टाया मेगु नां ‘झुप्पा’ खः ।
बिजकनि
लुँयागु ग्वःजाया आकारय् ग्वलाकः छचाखेरं लुँगुलिं छाय्पियाः च्वकालुइक तुकि थें दयेकातइगु तिसायात बिजकनि धाइ । बिजकनि तःजिगु, स्तरिय व इज्जतयुक्त तिसाकथं नालातःगु दु । थ्व तिसा विशेषयानाः धनिमानि मिसातय्सं विशेष पर्व, उत्सव व भ्वजय् तुकि थें न्हाय्पनय् दकसिबे च्वय् छफ्वः छफ्वः सुइगु याइ ।
माकःसि
काचाक्क स्वयेबलय् अय्लाःकायेगु बाता थें च्वंगु ग्वःग्वय् पाय्ग्वःगु लुँ मुक्कंयागु न्हाय्पंफ्वलय् सुइगु, सुइत चु नं म्वाःगु, अंकुश नं म्वाःगु बुट्टाबाट्टा नं मदुगु, सादागु छगू अलग्ग कथंयागु न्हाय्पनय् सुइगु तिसा हे माकःसि खः । पूवंक नेवाः पहः वःगु थ्व तिसा येँ, यल व शहरी क्षेत्रय् स्वयाः ख्वप, बुंग, किपू आदि थासय् तीगु चलन दु ।
मारचाः
मिसातय् न्हाय्पंफ्वः याता गायेक सुइगु लुँ मुक्कंयागु अन्दाजि बातोला लुँया ल्याखं दयेकातइगु डिजाइनवाला तिसा हे मारचाः खः ।
मारवरिचाः तथा कलःचा घानाः मारचाः
मारचालय् फरमाइस यानाः चं घानाः उकी फिनिफिनि संक कलःचा घानातइगुयात मारवरिचाः धाइ । मारवरिचाः मारचाः स्वयां छतँ च्वय्या तःजिगु तिसा खः ।
मुन्द्रि
लुँयागु तार सालाः व तारय् गुम्हेसिनं भिम्पूचा छगः घानाःसा गुम्हेसिनं तुलसिहःचा फिनिफिनि घानाः न्हाय्पंया सिइ जायेक, झिंनिप्वाः झिंन्याप्वाः धयाथें प्वाः खनाः मुन्द्रि सुइगु चलन दु । मुन्द्रि नेवाःत मध्ये खास यानाः श्रेष्ठ, मुनंकर्मि, नायब आदि जातियापिंसं सुइगु छता तःजिगु लुँयागु तिसा खः ।
मुन्द्रिचाःचा
न्हापा न्हापा मचात बुक्व हे म्वाः धयागु मदु । म्वाःपिं मचात नं गुलिखे आइँपाइँ ल्वगाःपिं जुयाच्वनी । थज्याःपिं आइँपाइँपिं मस्तय्गु सुरक्षाया लागि जनोपचार कथं मिजंमस्त हे जूसांतबि भिम्पू, मोति तयाः न्हाय्पनय् मुन्द्रिचाः न्ह्याकी ।
यार्लिङ
पेचं कत्ताकाः वा अंकुशं कत्ताकाः फिनिफिनि संक सुइगु, लुँ मुक्कंयागुलिइ थीथी कथंयागु बुत्तां छाय्पा तइगु अन्दाजि स्वलांगूति धयाथें ताःहाकःगु मारवरिचाः स्वयां तःजिगु तिसा हे यार्लिङ खः । खास यानाः थ्व तिसा अगतिं तीगु स्वयां नखःचखः भ्वय् जात्राबलय् सुइगु याइ ।
असर्फिया अंगू
असर्फि छचाः मुक्कं थुनाः दयेकातइगु तःजिगु अंगू हे असर्फिया अंगू खः । अंगूया असर्फि सुं गुम्हेसिया पूर्णरुपं सक्कलि असर्फि खःसा सुं गुम्हेसिया लुँ चक्कायागु घ्वानाः दयेकातःगु दइ ।
आधुनिक अनेक डिजाइनया अंगू
आधुनिक अंगूया डिजाइन व बुत्ताय् थज्याःगु हे धकाः स्थायी स्वरुप दइमखु । न्ह्याम्हेसिनं न्ह्यागु कथंयागु अंगू नं न्ह्याः न्ह्याःबलय् न्ह्याःथे न्ह्यायेगु याः ।
गथांमुगः अंगू
लोकोपचारया विश्वासकथं न्हापा न्हापा भूतप्रेत पिसाचतय्गु दोषपाखें मुक्त जुइत म्हय् न घानातयेगु याइ । उगु नयात अंगूया रुपय् (नयागु कल्लिचा नं खः) ज्यानाः गथांमुगःकुन्हु थःगु स्वइच्छां अथवा दुवातय् थनातइम्ह गथांमुगःयात थीकाः नया अंगू वा गथांमुगः अंगू न्ह्यायेगु चलन दु ।
झुइ व यान्थियागु अंगू
यान्थियागु चुरा धयाथें यान्थियागु अंगू नं धातुयागु तिसा मखसे पत्थरिय वस्तुयागु तिसा खः । बुत्ता बात्ता मदुसे सादा ग्वल्लाःगु वाउँवाउँ नःगु लः रंगयागु जुइ ।
तुसिपुबाला अंगू
तुसिपुया बुत्ता ज्यानाः लुँ मुक्कंया दयेकातइगु विशेषस्तरयागु अंगूयात तुसिपुबाला अंगू धाइ । बाज्यः वनेधुंकूपिं तःमिपिंसं विशेष उत्सवय् निपाः अंगू ज्वःलाकाः न्ह्याइगु थ्व अंगू मिसातिसा खः । तुसिपु अंगू नापं हेराया अंगू नं न्ह्यायेगु याः ।
नवरत्नया अंगू
नवरत्न थीयागु फ्वः तयाः दयेकातइगु लुँयागु तःजिगु अंगू खः । खास यानाः थुगु स्तरयागु अंगू नं हिरायागु अंगू थें हे विशेष उत्सवय् न्ह्यायेगु याइ ।
पुजाअंगू
बज्रयान कथं छुं नं विशेष ततःधंगु भिं पुजा व होमादि विधिविधान कथं पुजाअंगू धकाः वहःयागु छगू अलग्ग कथंया अंगू न्ह्यायेगु याइ ।
प्याखंअंगू
लुँ मुक्कंयागु व वहः मुक्कंयागु पाताया, स्वापू छुं मदयेक ख्यें बांलुइकाः छुं विशेष डिजाइन कथं प्याखं अंगू दयेकी । ग्वःमलासे च्वःप्वः छुटय् जूगुया डिजाइन जुइगुलिं अंगू न्ह्याइम्हेसिगु पचिंकथं तपाः चिपाः जुइक च्वका प्वका फायाः न्ह्याये जीक दयेकातइगु संस्कार स्वरुपया छता लक्षणया मिसाअंगू खः । बाःह्राः पिकाइम्ह मचा, इहिमचा, पय्नबिया छ्वइम्ह म्ह्याय्मचा, जंकु याइपिं ज्याथजिथिपिंत संस्कार स्वरुप लक्षणया अंगू कथं न्ह्याकेगु याइगु थ्व अंगू निपाःया छज्वः कथं जवय् निपा देपाय् निपा न्ह्याकेगु चलन दु । थ्व अंगू च्वलापचिनय् व अंगूपचिनय् न्ह्याकेगु याइ ।
हिनाअंगू
लुँ मुक्कंयागु छगू तःजिगु तिसा खः हिनाअंगू । छतोला वा सुं गुम्हेसिनं छतोला व चकंछि धयाथें तौलय् भिंगु लुँ मुक्कंयागु, स्वहिं हिनाः दयेकातइगु तःजिगु अंगू खः थ्व । थ्व अंगू खास यानाः विशेष उत्सवय् मिसामिजं निथीसिनं न्ह्यायेगु याः ।
हेराया अंगू
लुँइ हेरा थुनाः दयेकातइगु अंगू हेराया अंगू खः । छगः हेरा, पुचः हेरा आदि तयाः दयेकातइगु अंगू हेराया अंगू खः । हेराया अंगू लुँ वहलय् दयेकेगु याइ । अंगू नांया तिसा मध्ये थ्व दकलय् तःजिगु तिसा खः । खास यानाः यक्व तःमिपिंसं न्ह्याइगु थ्व तिसा अप्वः यानाः ब्याहा, कय्तापुजा आदि विशेष भ्वय्, उत्सवय् जक न्ह्यायेगु याइ ।
कल्या
ल्हातय् न्ह्यायेगु तिसा मध्ये ‘कल्या’ वहः, लँु वा सिजःपाताय् बुत्ता कियाः दयेकातइगु अन्दाजि प्यलांगू बालागु छता विशेष कथंया जातीय संस्कार स्वरुपया तिसा खः ।
ल्हातय् न्ह्याइगु जूसां थ्व ल्हाःफ्वलं
दुछ्वयाः न्ह्याइगु चुरा मखु । ट्वाइन कां नारिइ चिनाः न्ह्यायेगु चुरा खः । इहिपा न्याःपिं सुं गुम्हेसिया भमचा काःवने प्यन्हु न्ह्यः मिजंपाखें कल्यां न्ह्याकःवनेगु धकाः (कल्याकुयात माःगु सम्पूर्ण ज्वलं ताःलाकाः) थ्व कल्या भमचा जूम्हेसिया ल्हातय् न्ह्याकःवनेगु चलन दु ।
झुइ वा यान्थियागु चुरा
थ्व धातुयागु तिसा मखसे पत्थरिय वस्तुयागु मूवंगु व तःजिगु तिसा खः । लः थें निर्मल जुयाः वाउँवाउँ नःगु छगू कथंया पत्थरिय वस्तुयात कुनय् यानाः ग्वल्लाकाः दयेकातइगु तिसा खः । म्हो मनूतय्सं जक उपभोग यायेखनीगु थ्व तिसा मूवंगु वस्तुयागु मूवंगु तिसा खः । झुइयागु अंगू, लकेट नं दयेकेगु याः । ‘श्री पून्य’ नांया पत्थर नं सामुद्रिक मूवंगु पत्थरिय वस्तु खः ।
त्याकंगु सिंख्वाः चुरा
लुँया त्याकंलय् सिंख्वाः बुत्ता कियाः दयेकातइगु चुरायात त्याकंगु सिंख्वाः चुरा धाइ । खास यानाः थ्व तिसा तसकं तःमिपिंसं न्ह्याइ । थ्व चुरा छपाया हे स्वतोला, प्यतोलाया जुइ ।
नवरत्नया चुरि
लुँ मुक्कंयागु चुरिइ थीथी बुत्ता कियाः उकी नवरत्न थुनातइगु बालाचिंगु चुरि । ल्यासेपिंसं न्ह्याइगु लुँचुरि मध्ये तःजिगु चुरि । थुकी हेरा, मोति, भिम्पू, नीर, पन्ना, गोमेद, लहसुन गोल्डेन, तोपाज, माणिक यानाः गुंगू रत्न दइ । नवरत्न थुनाः लुँयागु तप, लकेट, चन्द्रहारमाः फ्वःचुरि आदि नं दयेकाः तीगु याइ । थ्व न्हापांनिसें आतकं नं उलि हे प्रचलनय् वयाच्वंगु दनि ।
पञ्चख्वाःया चुरि
पञ्चधातु धकाः न्याता धातुया थीथी तारयात छप्वाँय् चिनाः दयेकाः लुँयागु सिंख्वालं छाय्पाः दयेकातइगु चुरि हे पञ्चख्वाःया चुरि खः । थ्व बांलाकेत जक न्ह्याइगु मखु, म्हया शुद्धता, ग्रहशान्तिया निंतिं नं न्ह्यायेगु याइ ।
फुस्कुलुगु सिंख्वाः चुरा
त्याकंगु सिंख्वाः चुराया लसि वयेक फुस्कुलुगु सिंख्वाः चुरा दयेकेगु याइ । लुँ त्याकंया मखुगु कारणं थ्व तिसा भचा बमलाइगु जूगुलिं चुरि न्ह्याये अःपुकेत, चुरि पकुमचिनेमा वा त्वःमधुलेमा धकाः बात्वाः थलाः न्ह्यायेजी कथं डिजाइन यानाः दयेकातइ ।
बाजु
कल्या थें हे भचा साल्लुक डिजाइन यानाः लुँपातायात वहः वा सिजःपाताय् बनाः दयेकातइगु, बःचाधिकःपिं मिसामचातय्त नखःचखः, भ्वय्, जात्रा आदिबलय् तःजिक न्ह्याकीगु बालागु चुरायात बाजु धाइ ।
मसिनुगु लुँचुरि
थःथःगु औकात कथं लुँयागु त्याकं, बाला, बुत्तावाल आदि डिजाइनया मसीनुगु (निपा, प्यपा वा प्वाँय्चिंक) लुँया चुरि न्ह्यायेगु नं चलन दु ।
लुँ त्याकंया याकःचुरि
खास यानाः बाज्यः वनेधुंकूपिं ध्यबावालतय् लुँ त्याकंयागु पंत्वाः बुत्ता, कल्लिया छाँटयागु आदि डिजाइनयागु लुँत्याकंयागु चुरि छपा छपा न्ह्यायेगु चलन दु ।
ल्हाः भिम्पूमाः
भिंगु चिकिचिकिग्वःगु भिम्पू माःहनाः प्यूचाया नापं न्ह्याकेगु याइ । बःचाधिकःपिं मस्तय्त भ्वय्–भीबलय् नं थ्व तिसा न्ह्याकेगु याइ ।
वहःया कल्लि बुत्तागु चुरि
दछिनिदँ दुपिं मचातय्त व बाज्यः वनेधुंकूपिंत कल्लि छाँटयागु वहःत्याकंयागु चुरा न्ह्याकेगु याइ ।