यलय् दँय्दसं कात्तिप्याखंया झ्वलय् क्यनीगु बाथः प्याखं नेपालभाषाया ज्वःमदुगु लोकंप्याखंत खः । कात्तिप्याखनय् न्ह्यब्वइगु छुं लोकप्याखंया नमूना ।

च्वले खुदां दां खुदां प्याखं

बाथः किजां (यलय् बाथः नं) छम्ह च्वले बन्जानीयाके दां खुदां बियाः खुदां वंम्ह च्वलेचा न्यानायंका, हाकनं व च्वलेचा नापं झिनिदां वंम्ह च्वलेचा ह्ययेका यनी । च्वले बन्जानीया मिजंम्ह वइबलय् दां खुदां जक बियाः भिंनिदा वंम्ह च्वले ह्ययेका यंकूगु सीकाः व हेकासिँद्यःयात माले कथं इमिगु नां न्यनी । मिसाम्हं ना कने फइमखु । उमित म्हसीकेया लागि उमिगु ख्वाःपाःया म्हसीकाः बी । छम्ह प्वप्वःचा ख्वाःम्ह, मेम्ह स्वलापुया ख्वाःवःम्ह अले मेम्ह हाप्वः ख्वाः वःम्ह । थथे इमिगु ख्वाःपाःया म्हसीका कथं इमित म्हसीकाः ज्वनी । व स्वम्ह बाथःत छसी कथं – गंदाजु (यमि बाथः) समादाजु (ख्वपय् बाथः) व बाथः किजा (यलय् बाथः) खः । थ्व स्वम्ह बाथःतय्‌गु ख्वाःपाःत गुज्वःगु धाःसा – गंदाजुया ख्वाःपाःया उन वँचुवँचु नः अले कपालय् स्वबला सिन्हः तियातःगु दु, नापं ग्वाय् नं दु । अनंलि समादाजुया ख्वाःपाःया उन स्वँलाथें अले कपालय् ह्याउँगु चाकमक लाःगु सिन्हः तिनातःगु दु । अले म्हुतु बेक्वः, म्हुतुं धंवा निपु पिहां वयाच्वंगु व ग्वाय् फिंफिं दयाः अद्भूत रुप जुयाच्वंगु दु । अनं बाथःकिजाया ख्वाःपाःया उन वँचु नःसां व ख्वाःपाः हाज्या हाज्या व हुलि हुलि स्वये हे हाप्वः थें च्वं व ख्वाःपालय् न्हसपोतसं थी घानाः तःगु चाःचा छचाः व त्वाथय् धाथेंया ग्वाय् दु । अले छ्यनय् संप्वः चिनातःगु दु ।

जिजां खुसि छिकेगु

छन्हु चन्द्रवती व पुनावती निम्हं मां व म्ह्याय् खुसि छियेगु कुतलय् बाः वयाच्वंगु खुसि स्वयाः नुगः मछिंका मनय् खँ वायेकाः खुसिपाखे स्वयाच्वनी । थुगु हे इलय् अन बाथःकिजा चाःह्युह्युं थ्यंकः वइ । इमिगु अवस्था खनाः बाथःकिजां छु जुल धकाः न्यनी । लिसलय् चन्दवतीं धाइ– थ्व बाः वयाच्वंगु खुसि छी मफयाः मां व म्ह्याय् नुगः ख्वयेकाः च्वनाः अले थन सुं खुसि छिकाबीपं दैला धकाः लँ स्वयाच्वना । थुबलय् बाथःकिजा धाःसा नापं च्वनाच्वंम्ह म्ह्याय्‌म्हं पुनावती खनाः मनमोहित जुइ । कासा छिकपिंत जिं पालंपाः लुकुंछिनाः खुसि छियेकाः ग्वाहाली यानाबी धकाः न्हापालाकः चन्द्रवतीया म्ह्याय् पुनावतीयात बाथःकिजां खुसि छिइकेया निंतिं लकुंच्वं धाइ । मांम्ह चन्द्रवतीं मनूया भाःमदु धकाः मतिंतसें बाथःकिजायात ‘ए भाजु छंगु नां छु ?’ धकाः न्यनी । लिसलय् बाथःकिजां जिगु नां जिजा धकाः लिसः बी । थथे खुसि छियेकेगु नामं बाथःकिजां चन्द्रवतीया म्ह्याय् पुनावतीयात अनं ब्वयेकाः यनी । थुखे चन्द्रवती जिजां म्ह्याय् यंकल धकाः खुसि सिथय् च्वनाः लाय्लाय्बुयाः ग्वाहालि फ्वनाच्वनी । अन छु जुल धकाः चिउताः तयाः मनूत म्वःम्वः मुंवइ । जिजां म्ह्याय् यंका दुःख जुल धकाः चन्द्रवतीं थःगु खँ तइ । जिजां म्ह्याय् मयंकुसा सुनां यनि धकाः मनूतय्‌सं धाइबलय् चन्द्रावती मौन जुइ । प्याखं क्वचाइ ।

ल्यवः लायेगु

छन्हु स्वम्हः बाथःत चाःहिलेगु झ्वलय् द्यः खिउँसे च्वनावःसेंलि बाय् च्वनेगु निंतिं सतः, फल्चा माः जुइ, लुयावइ मखु । लिकसं च्वंगु छखा छेँय् पाजु धकाः नाता क्यनाः सःती । थथे थःगु झ्याःकोसं च्वनाः पाजु धकाः सःतूपिं सु धकाः स्वःवःम्ह मय्जुं थःगु न्ह्यःने म्हःमसिउपिं स्वम्ह मनूत यःसिं थें दनाच्वंगु खनाः अजूचायाः सु धकाः न्यनी । थथे स्वम्हं बाथःतय्‌सं पाजु व मलेजुयात थःपिं मचाबलय् जक हे नापलानागु, तःधि जुयाः म्हमसिल जुइफु धकाः अनेक कथंया खँ तइ । थथे यक्व लिपा तापाकंनिसें वःपिं भिंचापिंत धकाः थःगु छेँय् बाय् बियाः नकेत्वंके याइ । थुखे पाजुम्ह बुँइ वनाः बालि स्वःवनेगु धकाः तुतां छपू व मतःच्या थलः ज्वनाः बुँ पाखे स्वयाः वनी । अबलय् मतिनाकाजी धयाम्ह छम्ह पाजु धाःम्ह बुँ वंगु सिइकाः ख्यालि च्वनेगु ह्वःताः चुलात धयागु तायेकाः छेय् वयाः खापा धाराधारा यानाः ‘सुन्दरी..’ धकाः सः तइ । मलेजुं खापा चायेकाः मतिनाकाजीयात तलय् ब्वना यंकी । थ्व जुक्क फुक्क सकतां खँ स्वम्हं बाथःतय्‌सं सुलाःसुलाः स्वयाच्वंगु जुइ । तलय् मतिनाकाजी व सुन्दरी मलेजु दथुइ रसरंग जुइ । अबलय् ‘यः मलेजु छुं ल्वाकः म्हुल लाकि छु ? धू क्वहां वल मिखा हे कने मजिल’ धकाः गंदाजुं सः तइ । अथेहे समाभाजुं थ्व छेँ मिर्मिर् सं गथे, भ्वखाय् जकं ब्वलकि छु ? धकाः हथासं हाली । थथे ख्याली च्वंवःम्ह मतिनाकाजी ग्याःपहलं ‘यः सुन्दरी थन मनूत दु लाकि छु ?’ धकाः न्ह्यसः तइ । ‘कुने भिंचापिं धाःपिं बाय् च्वंवयाच्वंगु दु, सः भचा चिसः या’ धकाः संकेत याइ । बुँ वनाः बालि स्वःवःम्ह पाजु थ्यंकः वइ । ‘ए सुन्दरी खापा चायेकः वा..’ धकाः सःती । सुन्दरी नाप ख्यालि च्वनाच्वंम्ह मतिनाकाजी इतःमतः कनाः ‘ए.. सुन्दरी कुने खापा चायेके न्ह्यः, जितः नि गनं सुचुकि’ धाइ । सुन्दरीं थः ल्यवः मतिनाकाजीयात ध्याकुनेय् च्वंगु भ्वाथः सुकू फ्यनाः उकि तुला बी । अले थः न्ह्यःवःसु यानाः मिखा ब्वब्व स्यानाः खापा चायेकी । पाजु मलेजु थःगु क्वथाय् वनी । कन्हय् सुथः न्हापां स्वम्ह बाथःत दनाः पाजुयाके बिदा फ्वंवनी । पाजुं नुगःमछिंकाः जन्मय् छकः वःपिं भिंचापिंत छु माःगु खः धा, ज्वना हुँ बियाछ्वये धकाः धाइ । स्वम्ह बाथःतय्‌सं सुकू पाखे स्वयाः साहुति याइ । बाथःकिजां मलेजुपाखे स्वयाः धाइ ‘थथे पाजुं बिइ धाःसां मलेजुं बिइ धाइ थें मच्वं, म्वालः का पाजु ।’ हथासं मलेजुं नं छिमित छु मागु खः बियाछ्वये धाइ । अले बाथः किजां पतिंचां सुयाः न्ह्यःने धंकातःगु सुकू छपाः थःपिंत ज्याभः बियाछ्वःसा ज्वनावने धाइ । सुकू बीमज्यू धकाः मलेजुं पनी । भ्वाथःगु छपाः सुकू बियां छु जुल, बचन तःधं बचनं चिले मखु धकाः पाजुं उगु सुकू बाथःतय्‌त बियाछ्वइ । थथे बाथःतय्‌सं लं धुछिं सुकुलिइ थ्वात्तु थ्वानाः बञ्जाया ल्हातिइ मिया थकी । उम्ह बञ्जायाके सुन्दरीं सुकू न्यानाः थः ल्यवः मतिनाकाजीयात मुक्त याना बी ।

प्याखं क्वचाइ ।

लोकय् प्रचलित प्याखं हे लोकप्याखं खः । नेपालमण्डलय् प्याखंया परम्परा प्राचीनकालं निसें दुगु खनेदु । थुकिया छगू दसु त्वाःत्वाः पतिकं दुगु दबूत नं खः । नेवाःतय्‌सं नृत्य तथा नाटक नितांयात छगू हे खँग्वलं प्याखं धायेगु चलन दु । सायद न्हापा न्हापा नृत्य मदयेकं नाटक मजुइगुलिं हे जुइमाः ।

नेवाः लोकनाटकया छुं विशेषता :

–   लोकनाटक विशेष नखः चखः उत्सव आदिइ जक क्यनेगु चलन दु ।

–   नृत्य संगीत लोकनाटकया अनिवार्य तत्व जूगु दुसा लोकनाटकय् छुं नं कथं ताहाःचीहाःगु कथातत्व दयाच्वनी ।

–   लोकनाटकय् समसामयिक जनजीवन तथा घटनाया किचः दयाच्वनीसा थुकिया प्रस्तुितइ सरलता व सहजता दयाच्वनी ।

–   लोकनाटक मूलतया गद्यभाषं सम्वाद जुइगु खया नं लोकया मन सालेत गनं पद्य भाषाया नापं थाय्‌थासय् उखान टुक्का नं प्रयोग यानातइ ।

थथे नेवाः समाजय् प्रचलित लोक नाटकयात निब्वय् थलाः अध्ययन याय्छिं ।

भाव प्याखं

थज्याःगु लोकप्याखनय् आख्यान तत्व दया नं सम्वाद दइमखु । नृत्यपाखें हे फुक्क् अभिनय यानाः क्यनेगु याइ । थीथी देवीप्याखं गथे— कुमारी प्याखं, महाकाली प्याखं, नवदुर्गा प्याखं, गथु प्याखं आदि थुकिया दसु खः । थज्याःगु प्याखं विशेष पर्वय् जक हुइकेगु याइसा छगू थासय् जक मखु थाय्‌थासय् वनाः नं हुइकः वनेगु याइ ।

संवाद दुगु प्याखं

थज्याःगु लोक प्याखनय् कथातत्वया नापं सम्वाद नं दयाच्वनी । तर पात्रतय्‌सं केवल थःपिंत निर्देशित याःगु सम्वाद जक नवायेगु मयासे अनया थाय्बाय् लकस स्वयाः थःपिसं नं छुं तनाः नं नवायेगु याइ । यलया कात्ति प्याखं हुइकीबलय् क्यनीगु बाथः प्याखं नेवाः लोकनाटकया छगू पाय्छिगु दसु खः । अथे हे स्वनिगलय् गुंपुन्ही नःखःया च्यान्हु तक क्यनीगु प्रहर्षण, येँयाःया दबू प्याखनय् हुइकीगु चैनसिपाईया प्याखं, घिन्तांमुनिया प्याखं नं लोकप्याखंया छुं दसुत खः । थज्याःगु लोकनाटकयात लिखितरुपय् तयेगु चलन मदुगुलिं लोप जुयावंगु दु ।