लिखित रुपय् मखु मौखिक रुपय् छगू पुस्तां मेगु पुस्ता जुयाः अर्थात् अजि बाज्यापिंसं छय्छुइपिंत अथे हे छय् छुइपिंसं अझ थः छय् छुइपिंत कनेगु यानाः न्ह्याना वयाच्वंगु नेवाः जनजीवनय् अतिकं प्रचलित छगू साहित्यिक विधा लोकबाखं खः । थज्याःगु बाखंयात प्रेमबहादुर कसाःजुं न्यँकँ बाखं धकाः नां छुनादीगु खः । नेपालभाषा साहित्यया प्राचीन सिर्जना मध्ये सिर्जनशीलता प्रतिबिम्वित जूगु छगू विधा लोकबाखं अर्थात् न्यँकँबाखं नं खः । थज्याःगु न्यकँबाखं तत्कालिन समाजय् प्रचलित शुकबहत्तरी, बत्तिस पुतलिका आदि थेंज्याःगु लौकिक बाखनं प्रभावितपिं नेपालभाषीपिंसं थज्याःगु बाखंया आधार कयाः थःपिनिगु कल्पना नं तनाः सिर्जना याःगु खनेदु । नेपाःया सामाजिक सांस्कृतिक परिवेशय् निर्माण जूगु थज्याःगु बाखनं तत्कालिन नेवाः मूल्य मान्यतायात म्हसीकेत तिबः ब्यूगु दु । द्वाःबाः अजिया बाखं, सिन्हपता मय्जुया बाखं, ध्वंच्वलेचिया बाखं, शिशिर बसन्तया बाखं, कां खूू धुसिया बाखं, भुतिमाकःया बाखं आदि नेवाः समाजय् अतिकं प्रचलित न्यँकँबाखं खः । थज्याःगु बाखंया मू आशय मनोरञ्जन बीगुया नापं समाजय् नैतिकता, बौद्धिकता, लगनशीलता, इमान्दारीताया पाठ स्यनेगु नं खः । थथे नेवाः समाजय् अतिकं लोकंह्वाःगु न्यँकँबाखंयात मुनाः प्रकाशनय् हयेगु ज्या करुणाकर वैद्यजुं ने.सं १०७८ निसें न्ह्याकादिल । करुणाकर वैद्य धुंकाः न्यँकँबाखं मुंकेगु ज्याय् ल्हाः न्ह्याकादीपिं खः — भाजु प्रेमबहादुर कंसाकार, केशरलाल श्रेष्ठ, मदनसेन वज्राचार्य आदि ।

छगू देशय् पुनुखुं मैंचा धयाम्ह मिसामचा छम्ह दु । व मचानिबलय् हे वया मां सित । वया अबुं मेम्ह कलाः हल । उकिं पुनखुं मैचित मचानिसें हे चिरिमांया ल्हाती च्वने माल । चिरिमांम्ह तच्वकं मभिं, न्हाय्‌कं च्वाकं थें । पुनुखुं मैंचित नके मनके यानाः वं नके हे स्याइगु ज्या धाःसा मिखां खंक्व दक्वं ज्या ब्वयाः याकातइगु । अबुजुम्हेस्यां नं न्हूम्ह कलाःया खँ न्यनाः पुनुखुं मैचित छफुति हे बिचाः मयात । अबुम्हेस्यां नं वयात माया यायेगु पलेसा झन अःखबतं माःगुं म्वाःगुं खँय् न्वा जक न्वाइगु जुल । पुनुखुंमैचिया थ्व संसारय् थः धायेपिं व थःत माया याइपिं सुं हे मंत । अय्‌ल पुनुखुंमैचां दुःख सुख फुक्कं थःगु नुगलय् मल्ता पालु नी थें निनाः सहः यानाच्वन ।

छन्हु निन्हु धाधां निन्हु धाधां अज्याःगु हे कथं काल हँ हँ निदँ फुत । वया चिरिमांपाखें नं म्ह्याय् छम्ह बुल । पुनुखुं मैंचिया केहेँचा छम्ह दत धकाः लय्‌लय् तायाजुल । चिरिमांम्हेस्यां धाःसा थः म्ह्याय् बुसां निसें पुनुखुंमैंचित न्हापा स्वयाः नं दुगंछि महीगु यानाहल । वया चिरिमांपाखेयाम्ह केहेँचा नं बःचाधिकः जुल । चिरिमांम्हेस्यां थः म्हयाय्‌यात दुरु, घ्यः चाकुमरि आदि साःसाःगु भिंभिंगु नकाः वयात धाःसा हिम्वयागु मरि बाहेक मेगु छुं हे मनकेगु यानाहल ।

पुनुखुंमैचिया छेँय् ध्वंच्वलेचा छम्ह लहिनातःगु दु । पशु जुयाः नं ध्वंच्वलेचां पुनुखुंमैचित जुयाच्वंगु दुःख फुक्क खँ स्यू । पुनुखुंमैंचा खना वया तच्वकं माया वं । ध्वंच्वलेचा झ्वःवनीम्ह पुनुखुंमैंचा हे जुयाच्वन । ध्वंच्वलेचां पुनुखुंमैंचित थः झ्वयेगु बुँइ थ्यनकि न्हिं न्हिं माय्‌केँ पोकिजा ल्ह्वयाः नकेगु यात । ध्वंच्वलेचां अथे माय्‌केँ पोकिजा नकेगु याःगुलिं छेँय् हिम्व मरि जक नइम्ह जूसां पुनुखुंमैंचा प्वात्या प्वात्या ल्ह्वं ।

छन्हु पुनुखुंमैंचा ध्वंच्वलेचा झ्वःवंबलय् चिरिमांम्हेसिया म्हयाय्म्ह नं लिसें वन । बुँइ थ्यंकाः ध्वंच्वलेंचा सदां थें माय्क्येँ पोकिजा ल्ह्वयाः पुनुखुंमैंचित बिल । पुनुखुंमैंचां व नया च्वंबलय् वया चिरिमांया म्हयाय्‌म्हं खंकल । अले वं ‘यो ता, यो ता, छं छु नयागु ? जितः नं ति’ धाल । ‘जिं छुं मनया, द्यामय् लुयावःगु कःसू छगः नयागु’ धकाः पुनुखुंमैंचां लिसः बिल । अय्‌नं वया चिरिमांया म्ह्याय् पत्याःमजू, न्ह्याक्व हे ह्ययेकलं नं मह्यः । लिपा यानां यानां छुं मचाया पुनुखुंमैंचां थः चिरिमांया म्ह्याय्‌यात तीजक ‘छं मांब्वायात कने मखु खः ला? कने मखुसा जक जिं नयागु वस्तु छंत बी’ धाल । वया चिरिमांया म्ह्याय्‌म्हं नं ‘कने मखु’ धाल । अले पुनुखुंमैंचां क्वाःक्वाःगु माय्‌केँ व पोकिजा वयात नं बछि बिल । वं नं क्वाःक्वाःगु माय्‌केँ पोकिजा ल्वाका ल्वाकां नयाः नं लुसिया कापिइ माय्‌केँ छपौ व पोकिजा छगः थाकायंकल । छेँय् थ्यंकाः ध्वंच्वलेचा व पुनुखुंमैंचिगु फुक्क खँ मांम्हेसित कन । थ्व खँ न्यनाः पुनुखुंमैंचिया चिरिमांम्ह ध्वंच्वलेचा खनाः तमं मि जुल । ज्या वनावःम्ह पुनुखुंमैंचिया ब्वा छेँय् थ्यनेवं चिरिमांम्हेस्यां ध्वंच्वलेचित स्यायेगु खँ न्ह्यथन । ब्वाम्हेसिनं नं कलाःयागु खँ न्यनाः कन्हय् कुन्हु द्यः पुज्यानाः ध्वंच्वलेचा स्यायेगु खँ क्वःछित ।

थ्व खँ ध्वंच्वलेचां सिल । अले वं पुनुखुंमैंचित थःथाय् सःताः धाल, ‘अय् मैं ! छं छिमि चिरिमांया म्हयाय्‌यात जिं बियागु माय्‌केँ पोकिजा बिल । छिमि केहेँ नं छिमि चिरिमांयात थ्व दक्वं खँ कनाबिल । आः कन्हय् द्यःयात पुज्यानाः जितः स्याइगु जुल । जितः स्याःसां छ ख्वये मते, हाले मते, बरु जिं छंत खँ छता कनाथके । जिं धयाथें छं या छन्त भिं जुइ । ’ ध्वंच्वलेचां खँ स्वाकायंकल, ‘इमिसं छंत सिन्हः त्यूवा, स्वां काःवा धाइ अले ला नः वा धकाः सःती । इमिसं न्ह्यागु हे धाःसां छं ‘छ्यं स्याः, प्वाः स्याः’ जक धयाः वनेमते, ला नयेमते । खालि ‘क्वँय् छकः वाः हुँ !’ धाइबलय् जक वनाः क्वँय् वाः हुँ । क्वँय् कयाहयाः छं क्यबय् छथाय् चाय् थुनाब्यु । व क्वँय् थुना तयागु थासय् योमरिमा बुयावइ ।’ ध्वंच्वलेचा स्याइगु खँ न्यनाः पुनुखुंमैंचा नुगः मछिंकाः हिकुहिकुंलंक ख्वल । ध्वंच्वलेचां अनेक खँ ल्हानाः पुनुखुंमैंचित ह्ययेकाः छ्वयाबिल ।

कन्हय् कुन्हु द्यः पुज्यानाः ध्वंच्वलेचित स्यात । ध्वंच्वलेचिगु लायागु अनेक प्रकारया लाक्वाः दयेकल । इमिसं फुक्क ज्या सिधयेकाः पुनुखुंमैंचित ‘अय् मैं ! सिन्हः त्यू वा, स्वां काः वा, ला छकू नःवा’ धकाः सःतल । न्ह्याक्व हे सःतूसां पुनुखुंमैंचां ‘जि छ्यं स्याः प्वाः स्याः’ जक धयाः वं हे मवं । लिपते इमिसं वयात ‘अय् मैं क्वँय् छकः जक ला वाः वा’ धकाः सःतल । क्वँय् वाःवा धायेवं ‘दय्’ धाधां क्वँय् काः वन । पुनुखुंमैंचां क्वँय् कयाहयाः ध्वंच्वलेचां धयाथकू थें हे छथाय् मुंकाः थुना थकल । कन्हय् कुन्हु स्वःवंबलय् व क्वँय् थुनाथकूथाय् योमरिमा बुयाः ज्वाँय्ज्वाँय् योमरि सयाच्वंगु खन । पुनुखुंमैंचा योमरि माय् थहां वनाः योमरि नयाच्वन । उबलय् हे लाक्क लाखय् लसिं निम्ह योमरि माया क्वय् वयाः, ‘अय् मैंचा अय् मैंचा योमरि छगः कुतका हचि’ धाल । पुनुखुंमैंचां यामेरि कुतुका बिल । लाखय् लसिंतय्‌सं तःक्वःमछि अथे धाल, वं नं धाक्वपतिकं योमरि कुतका बियाच्वन । अय्‌नं वलाखय् लसिंतय्‌सं ‘अय् मैंचा छं कुतुकाब्यूगु योमरि खी लात, च्वकय् लात, छ हे कुहाँ वयाः ब्यूवा’ धाल । धाथें इमिसं धाः थें पुनुखुंमैंचां सिमां कुहाँ वयाः योमरि ब्यू वःलय् वयात लाखय् लसिंतय्‌सं लुचुक्क बुयाः थःथाय् छेँय् यंकल ।

छेँय् यंकाः लाखय् लसिंतय्‌सं वयात ‘अय् मैंचा छं थन च्वनाः वः छुना च्वं, जिपिं म्वःल्हुया वये’ धकाः ज्या ब्वयाः इपिं थःपिं ला चुपि ज्वयेकः वन । थ्व खँ पुनुखुंमैंचां मस्यू । लाखय्‌लसिंया छेँय् च्वनाः वं वः छुनाच्वन । उबलय् लाक्क प्वालं छुँ छम्ह पिहां वयाः ‘चुइँ चुइँ बेला, खँ छता ल्हाये यःसा मरि छपा चुइँ’ धकाः हाला च्वंवल । गुलि वं ख्यातं नं मवं । अले वं वः छपा वांछ्वयाबिल । व छपा ज्वनाः छुँ प्वालय् दुहां वन । हानं भचा जायेकाः हाकनं न्हापा थें प्वालं पिहाँ वयाः अथे हे धाःवल । वं हाकनं मेगु वः छपा वांछ्वयाबिल । प्यक्वः खुक्वः छुं अथे धाः वल, प्यक्व खुक्वलं वं वः बियाछ्वल । प्यपा न्यापा वः नयेधुनेवं छुं वयात लाखय् लसिंतय्‌गु ब्याक्क खँ कँकं धाल, ‘अय् मैंचा ! अय् मैंचा ! छ थन च्वनाच्वने मते, आःबलय् लाक्क लाखय् लसिंत मवःनिबलय् बिस्युं हुँ । लाखय् लसिंतसें छन्त स्यायेत चुपि ज्वयेकः वंगु दु । उकिं आः छ इपिं मवःनिबलय् इमिगु हिरा, मोति, ज्वाहारात, पन्ना बिलबिलि जाया च्वंगु क्वथा पतिकं वनाः छं ज्वनावने फक्व धनसम्पत्ति ज्वना हुँ । वनेबलय् छं स्वाहाने त्वाथः पतिकं ई छपातः छपातः फानाः उकी ह्यंग्वाः छकू छकू तयाः खापा लितिनाः खगः ग्वया थकी ।’

पुनुखुंमैंचां छुँया खँ पूवंक न्यन । लिपा व छुं धाःथें लाखय् लसिंयागु क्वथा पतिकं वनाः थम्हं क्वबिइ फक्व लुँ, वह, हिरा, मोति ज्वनाः छुं धाः धाः थें सकतां यानाः व थःगु छेँपाखे बिस्युंवन । लाखय् लसिंत चुपि ज्वयेकाः छेँय् लिहां वल । उमिसं खापा घाराघारा यायां ‘अय् मैं’ धकाः सःतल । पुनुखुंमैंचां फाना थकूगु ह्यंग्वालं ‘हइ हइ’ धका जक धयाहल, सुना नं खापा खंमवः । लिपा खापा तछ्यानाः लाखय् लसिंत तलय् थहाँ वनं ला पुनुखुंमैंचा मदु । इपिं निम्हं ज्यः ज ुल । अले व लाखय् लसिं निम्हेस्यां ‘आसे व मचां झीत लखय् मिखा कंका थकल, आसे थ्वयात मेगु मौका हाकनं ज्वनाहये धकाः धाल । ’

थुखे पुनुखुंमैंचा थःगु छेँ थ्यंकाः थः चिरिमां, ब्वा व केहेँयात सःतुसःतुं खापा खं वा धकाः मारीसंक खापा घाराघारा यात । सुना नं खापा खं मवः, अबु जूम्हस्यां फक्व अबुजुम्हेस्यां ‘मांसा छिमि चिरिमामं खं वनी’ धकाः सुंक च्वंच्वन, चिरिमांम्हेस्यां फक्व चिरिमांम्हेस्यां ‘माःसा केहेँचां खं वनी’ धकाः धेकाबाजि यानाच्वन । हानं केहेँम्हेस्यां फक्व केहेँम्हेस्यां ‘माःसा अबुजुं खं वनी’ धकाः सःतूगु ताःसां मताछु यानाच्वन । लिपते लाक्क पुनखुंमैंचां ‘जितः झ्यातुल’ धकाः चिल्लाय् दना हालाहसेंलि ‘अय् पुनखुंमैंचा छाय् झ्यातुल धकाः हाल, छु ज्वना वल थें’ धकाः चिरिमांम्हेस्यां हथाय्पथासं वयाः खापा खंवन । पुनुखुंमैंचां चिरिमांम्हेसित गा छपु फयेकाः थम्हं ज्वना वयागु धनसम्पत्ति फुक्क घ्वाल्लंमिंक प्वंकाबिल । थःम्हं जन्मय् स्वये मनंनिगु हिरा, मोति, ज्वाहारात पन्ना आदि खंबलय् पुनुखुंमैंचिया चिरिमामं मिखा ग्यरेग्यरे यायां व लय्‌लय् तातां ‘अय् मैंचा थुलिमछि सम्पत्ति छं गनं कया हयागु’ धकाः न्यन । पुनुखुंमैंचां नं थः योमरि माय् गयाच्वनागु खँ निसें थःत लाखय् लसिंतय्‌सं बुया यंकूगु व उमिगु हे धन सम्पत्ति हयागु आदि ब्याक्क खँ कन । अय्‌नं छु जुयाः थें मस्यु छुँयागु खँ छता वं कने ल्वःमंकल । वयागु खँ न्यंलिसे चिरिमांम्ह लय्‌तातां थः म्हयाय्मचायात नं अथे हे छ्वयेगु खँ मतिइ तयाः ‘अय्सा छिमि केहेँचित नं

छ्वयेमाल’ धाल ।

कन्हय्कुन्हु पुनखुंमैंचिया चिरिमांम्हेस्यां थः म्हयाय्‌यात योमरि माय् गयेकाः तयातल । लाखय् लसिंत वल, पुनखुंमैंचित थें हे धयाः वयात सिमां क्वकयाः लुचुक्क पाछायाः यंकल । छेँय् यंकाः इमिसं वयात नं पुनखुंमैंचित थें वः छुइके बियाः थःपिं चुपिं ज्वयेकः वन । पुनखुंमैंचिया चिरिमांया म्हयाय् नं वः छुनाच्वन । अबलय् हे लाक्क व हे न्हापायाम्ह छुं वयाः ‘चुइँ चुइँ बेला, खँ छता ल्हाये यःसा मरि छपा चुइँ’ धकाः दिपाः मदयेक हालाच्वंवल । व मचां छुँयात मरि मब्यू, बरु नालां च्वाँय्‌क मिंक पुकाछ्वत । छुं थःगु प्वालय् बिसिउँ वन । छुं खँ कने मखन ।

बहनी जुल, लाखय् लसिंत लिहां वल । बेलिबिलि यायेसिधयेकाः व मचायात दथुइ थ्यनाः लाखय् लसिंत निम्हं वया जवंखवं द्यन । शुद्ध चान्हसिया बाचा नं जाल, लाखय् नं फक्व लाखय्‌नं लसिं नं फक्व लसिनं मचायागु ला च्वाँय्‌क च्वाँय्‌क मिंक चुपिं ध्यध्यं मकलय् छुयाः नल । ‘ऐईया बाबा ! धकाः व मचा हालकि ‘वा पुता वा, बाज्यां कुतिं न्यात ला?’ धकाः धयाः लसिनं घय् पुइगु, हाकनं ‘ऐईया बाबा ! धकाः मचा हालकि ‘वा पुता वा, बजेनं कुतिं न्यात ला?’ धकाः लाखय्‌नं घय् पुइगु । अथेहे यानाः लाखय् लसिंतय्‌सं पुनुखुंमैंचिया चिरिमांया म्हयाय्‌यात ला ध्यंध्यं कँलाय् जक ल्यंक ला नयाः स्यानाबिल । इमिसं व कँलाय् पुनुखुंमैंचापिनिगु छेँया झ्याः क्वय् वांछ्वयेहल ।

पुनखुंमैंचिया चिरिमां पुनखुंमैंचां थें थः म्हयाचं नं लाखय् लसिंतय्‌गु धन सम्पत्ति ज्वना वइ धकाः लय्‌तातां समाः यानाच्वन । न्हाय्‌कं स्वस्वं व मनंमनं मनकामना थ्यंकाच्वन । व हे इलय् क्वः छम्ह वयाः ‘मांया समाः समाः, म्ह्याय्‌या कँलाय् कँलाय्’ धकाः हालाच्वंवल । गुलि ख्यातं नं क्वः बिस्युं मवं । लिपा थय्‌क झ्यालं क्वस्वःबलय् लाक्क थः म्ह्याय्‌यागु कँलाय् खन । व खनेवं पुनखुंमैंचिया चिरिमां नुगः दादां छ्यं ध्वाध्वा हाकाः ख्वल । ख्वयां छु याये? न्ह्याक्व हे ख्वयाः कपाः हे तछ्याःसां वया सीधुंकूम्ह म्हयाय् लिहां मवल । ‘लोभी दतले पापी द्यां मलाः’ धयागु खँया किपातं वयात कय्‌धुंकल । धुँया म्हुतिइ हि वा गायेके थें वं थः म्ह्याय्‌यात लाखय् लसिंयाथाय् छ्वल । उकिं वयात आः पस्ताय् चाया च्वनेगु सिबे मेगुछुं ज्या ल्यं मंत । व जन्मकाःछि पस्ताय् चायाच्वन ।