फुसु्र ल्वहं
तीजक जक ब्वब्वस्याःसां तज्याइगु, चुं चुं दना वनीगु वा पहाड थें च्वंक तःतःग्वः खने दयाच्वंसां वा जक वयेवं फुस्रु फुसु्रुं कुतुं वइगु ल्वहं हे फुस्रु ल्वहं खः । थ्व तसकं कच्चागु ल्वहं खः । थुकिं छक्वलं पाँचा जूवनी । खुसि जःखः अज्याःगु ल्वहं दइगु जुयाः लखय् अप्वः पाँचा ज्याना वइगु खः ।
पा ल्वहं
फि फि जुयाः पहाड छगुलिं ततःपागु ल्वहं दइगु थाय् दु । हाकुगु व तुयू न्वःगु थ्व ल्वहं पा ल्वहं खः । पा पागु ल्वहं थी थी कथं छेँया पौ चीत, स्लेटकथं आखः ब्वनेगु ग्वरः दयेकेत, लँ सियेगु ल्वहं दयेकेत वा गुलिसियां अंगलय् छाय्पियेत नं छ्यली । अक्सर थज्याःगु ल्वहं दक्षिण भेग दक्षिणकाली व तिस्टुुंग पालुंगय् दु । पा ल्वहं दुगु थाय् जुयाः थुगु शब्द अप्रभंश जुया उगु थाय्या नां पालुंग गां जूवंगु भाषाविद्तय् धारणा दु ।
हाकु ल्वहं
हाकु ल्वहं तसकं छाःगु स्पष्ट थीगु जुयाः थ्व मूर्ति दयेकेत छ्यली । थुकिं ज्या यायेगु तसकं बांलाइ । थ्व तज्याइ, कुचा हायावइ धइगु सम्भावना दइ मखु । विश्व प्रसिद्ध पलाञ्चोक भगवतिया मूर्ति, ख्वपया चुपिं घाटय् च्वंगु सरस्वतिया मूर्ति नापं आपालं मूर्ति थज्याःगु हाकुगु ल्वहंपाखें हे तयार यानातःगु उत्कृष्ट मूर्ति खः । हाकु ल्वहं मूर्ति दयेकेगु ल्वहं हे खः ।
वाचु ल्वहं
वाचु न्वःगु ल्वहं वाचु ल्वहं खः । थ्व न्ह्यःने लाःथाय् दइ मखु । थ्व खुसि मालेगु इलय् ग्वःग्वः जुयाः गनं गनं प्राकृतिक रुपं च्वनाच्वंगु दइ । उकिं उगु ल्वहं छु आकारया खः व हे कथं द्यः तयार याइ । थज्याःगु ल्वहं अप्वः धइ थें हिमाली लागा व उत्तरं बाः वयाच्वंगु हिमनदी जःखः बगलय् दनेदइ । थुकियात पट्ठरकथं छ्यलीपिसं म्हसीकाः संकलन यानाः यंकीगु खः ।
दुरु ल्वहं
दुरु ल्वहं त्वइसे च्वंगु दुरुस्त दुरु थें हे त्वइसे खने दइगु पट्ठर खः । थ्व चिचीग्वःगु आकार प्रकार मिले जुयाच्वंगुनिसें खानीकथं तसकं हे तःग्वःगु नं दइ । थुकिं ज्या यायेत भचा थाकु । तर थ्व दुरुपि ल्वहं धइगु मूल्यवान मूर्ति तयार यायेत छ्यलीगु बिस्कं ल्वहं खः । नाला करुणामय द्यः थज्याःगु दुरुपि ल्वहतं हे तयार यानातःगु खः । थुकी छुं नं कथंया मेगु रंग ल्वाकछ्यायेगु मयासें मुक्कं प्राकृतिक रुपं हे तुयूगु रंग कायम जुयाच्वंगु दइ ।
थी ल्वहं (रुबी)
थी ल्वहं अर्थात थिनाच्वनीगु ल्वहं रुवी खः । हिमाली भेगय् थ्व ल्वहं दइ । थुकियात तिसाकथं छ्यलीगु खः । हिरा थें भचा जक लाइट कल धाःसां त्वाल्ल थीगु थ्व प्राकृतिक ल्वहं नेपाःया हिमाली भेगय् दइ । गणेश हिमाल लागाय् संसारय् हे तःग्वःगु रुवी दु धइगु विश्वास यानातःगु दु । थीगु ल्वहं रुवी खः । उकियात अंगू, खाः आदिइ छ्यलातःगु दइ ।
पट्ठर (चट्टान)
पट्ठर वा चट्टान तसकं क्वातुगु छाःगु ल्वहं खः । थज्याःगु ल्वहं ल्ययेसःपिं मनूतय्सं थाय् थासय् च्वंगु खुसि, पहाड वा खुसि बगलय् वनाः माली । थज्याःगु प्राकृतिक ल्वहंपाखें मनूतय् तीगु तिसाज्वलं दयेकीगु खः । थुगु पट्ठरया निंतिं नं नेपाःया थी थी हिमाली लागां वयाच्वंगु खुसित महत्वपूर्ण जुइ । कालीगढं अज्याःगु पट्ठर ल्ययाः उकियात फिनिसिंग यानाः थी थी कथं पौ, तिसा, अंगू व मेमेगु चीजय् छ्यलेगु व मूर्ति दयेकेगु ज्या नं याइ ।
स्लेट (छाःगु चट्टान)
स्लेट प्रकृतिइ दइगु हाकुगु छाःगु ल्वहं खः । अक्सर थ्व पाता पाता जुयावइगु जुयाः न्हापा न्हापा सलां छ्यलाः आखः च्वयेत तयार याइ । कडा चट्टान हे पट्ठर खः । पट्ठर कोइला धइगु प्राकृतिक बस्तु च्याकेत नं प्रयोग याइ । छाःगु ल्वहंकथं प्रकृतिइ दइगु छता ल्वहं स्लेट खः । थुकिं थी थी चीजत तयार यायेत कालिकढतय्सं संकलन यानाः हयातइगु खः ।
सलां (खरि) ल्वहं
सलां वा खरि प्राकृतिक ल्वहं खः । गुकियात लिकयाः वासः दयेकेगु बोरिकया निंतिं छ्यली । थी थी कथंया ट्याब्लेट दयेकेत व मेमेगु वासः थुगु मासलां वा खरिपाखें तयार यानाहइ । नेपाःया दोलखाय् वनेगु लँ खरी धइगु हे थासय् खरी ढुंगा खानी दु । अन न्हापा मेसीन हे छ्यलाः अज्याःगु खरि लिकयाः भारतय् यंकाः निर्यात याइगु खः । थ्व वासः दयेकेगु ल्वहं खः ।
स्वखः (चूनढुंगा)
स्वखः बाय् चूनढुंगा त्वइसे च्वंक अंगः इलेत छ्यलीगु चुंल्वहं खः । चुं चुं दनावनीगु त्वइसे च्वंगु ल्वहं स्वखः खः । थुकी छता वासः तयाः की स्यायेगु वासःकथं छयली । तुं तुंथि ब्वंगाः आदि थासय् लः मुनाः कीत जन्म जुल धाःसा उमिगु खेँय् तकं नष्ट यायेत थज्याःगु स्वखः चूनढुंगा छ्यला वयाच्वंगु दु । न्हापा न्हापा राणाकालीन दरवार दयेकेत नापं उगु दरवारय् तुयूगु रंग पायेत नं थ्व स्वसः चूनढुंगा छ्यला वयाच्वंगु दु । आधुनिक संसारय् नं गुर्खा, खैनी, ग्वाः व सूर्तिइ तकं स्वखः छ्यला वयाच्वंगु दु । थ्व धू यानाः अम्मल दइगु चीजकथं छ्यली । बझाङ जिल्लाय् थज्याःगु चूनढुंगाया पहाड हे दु । चूनढुंगा वा स्वखः बहुउपयोगी ल्वहं खः । गुकियात चुं यानाः थी थी प्रयोजनया निंतिं जीवनय् छ्यली ।
क्रिष्टल
क्रिष्टल नं छताजिया ल्वहं खः । बरेतय्सं छ्यला वयाच्वंगु थी थी कथंया प्राकृतिक पट्ठर मध्यय् थ्व नं छता खः । थुकी थी थी रंग छ्यलाः तिसा दयेकेत छ्यली । क्रिष्टलयात थी थी बां लुइकाः आकार प्रकार बियाः कालिगढं ब्वसा सामानकथं छ्यली । अज्याःगु क्रिष्टल मालेत सिपालु कालीगढत थः हे ल्वहं खानीइ वनाः ल्यया हयेगु याइ ।
हिरा
हिरा नं छगू कथंया ल्वहं हे खः । तर तसकं थिकेगु थ्व बहुमूल्य प्राकृतिक चीज समुद्रय् दुने जक दइगु विश्वास यानातःगु दु । ल्वहं थें हे तसकं छानाः थियाः भचा जक जः चूलायेवं थः थःम्हं थीगु थ्व चीजयात बहुमूल्य प्राकृतिक चीजकथं कयातःगु दु । थ्व मालेत तसकं थाकुइ । थ्व तापाकं खने दयेकाः त्वाल्ल थिनाच्वनीगु चीज खः । बेलायती महारानीया सँप्वलय् थज्याःगु बहुमूल्य हिरा सदां तया तइगु विश्वास यानातःगु दु । हिरा दयेकेत थुकियात कालिगढं प्रशोधन यायेमानि । प्रशोधन हे मयाकं छुं नं कथंया पट्ठर हिरा जुइ मखु । प्राकृतिक चीजयात लुइका हयाः उकियात माःगु माःथें जतन यानाःलिं जक असली डाइमण्ड जुइगु खः ।