नगरीय सभ्यता धैगु केवल भौतिक संरचना जक मखु । मानवीय जीवन हनेत माःगु सुविधाया नापनापं वातवरणमैत्री व्यवस्था नं खः । गुगुं नगरी सभ्यता गुलित उन्नत अले सन्तुलित खः मखु धैगु खँ अन दुनेया वातावरममैत्री व्यवस्थापाखें स्पष्ट जुइ । नेवाः वस्तीया विकासया झ्वलय् झी पूर्खापिन्सं थुकथं दुग्यंक ध्यान बियावंगु दु । थुकिया चिं धैगु नेवाः वस्ती लिक्क ब्यवस्था यानातःगु चकंगु व वाउँगु घाँय्या ख्यः वा चउर खः ।
थुज्वःगु ख्यः वा चउरपाखें लःफय् व स्वच्छताया बांलाःगु अवसर चूलाका बीगु छगू प्रमुख पक्ष खत । मेखे नेवाः वस्ती दुनेया समुदायपाखें इलय् ब्यलय् ग्वसाः ग्वइगु जात्रा, मेला, पर्वया निंतिं द्वलंद्वः मनूत छथासं मुनेगु थाय् चूलाका बी । नापनापं बस्तीया मनूतय्सं लहिनातःपिं सा, मे, च्वलय्, फैचा झ्वय्त नं थुज्वःगु ख्यः मदयेक मगाः ।
नेवाःतय् प्रत्येक परिवारजनपिं मुनाः दच्छिया निक्वः स्वक्वः न्यायेकीगु दिगु पुजा नं थुज्वःगु ख्यलय् न्यायेकीगु प्रचलन दु ।
दक्कले महत्वपूर्ण खँ धैगु ताल्लाया इलय् सर्गतं वा गायाः मुनीगु लः चाया तःलय् क्वसीकाः मुंकेगु जल पुनःभरण प्रक्रियाया केन्द्र खः थुज्वःगु चकंगु ख्यःत । थुज्वःगु ख्यलय् मुंगु लः पुखुली मुंकाः अनं धः म्हुयाः ल्वहं हितितक हायेकीगु नेवाःतय् लः वितरणया पुलांगु प्रणाली खः । थुकिया निंतिं ख्यः वा चउर छगू महत्वपूर्ण केन्द्र खत ।
तिंख्यः, जाउलाख्यः, लगंख्यः, चुपिंख्यः आदि थुज्वःगु हे संरक्षित ख्यःत खः ।

नेवाः समुदायया मनूत गबलेनिसें थःगु हे छेँ दयेकाः च्वने सल खः, थुकिया गुगुं प्रमाणित इतिहास लुयावःगु मदुनि । तर गन गन नेवाःत छेँ दयेकाः च्वना वयाच्वन उगु लागाया वास्तु शैली व वस्ती विकासयात दुवालेगु खःसा छगू कथं मंकाः स्वरुप खने दु । सामाजिक विकासया झ्वलय् नेवाःत मूलतः स्वनिगः दुने व उकिया जःखः च्वनेगु शुरु याःगु खः धकाः धायेफु । येँ, यल, ख्वप, भ्वँत, धौख्यः, किपू, पांगा, नगां स्वनिगः दुनेया मू मू नेवाः वस्ती खत । अथे ला स्वनिगःया पिने चित्लाङ्ग, तिष्टुङ्ग, पालुङ्ग अले द्वालखा, तौथलि, त्रिशुलीपाखें नं पुलांगु नेवाःतय् ख्वातुगु वस्तीत दु ।
गुगुं नं थासय् नेवाः समुदायया वस्ती विस्तार यायेगु निंतिं दक्कले न्हापां उगु लागाया लः–फय्यात कयाः गाक्कं बिचाः याःगु खनेदु । अथे जुयाः नेवाः वस्तीत दुगु थाय्बाय् हावापानी वा मौसमया ल्याखं मनूतय् जीवन निर्वाहया निंतिं गाक्कं ल्वः कथं दु, गाक्कं ताँन्वः वा गाक्कं चिकु मजू । अथे हे त्वनेत व बुँज्या यायेत माःगु लःया स्रोत अःपुक दइगु खँयात नं उलि हे ध्यान बियातःगु दु । महत्वपूर्ण खँ नेवाः वस्तीत मनूत वये वनेत थाकुइगु वा दुर्गम लागाय् मदु । यातायातया ल्याखं सुगम थासय् हे दु । लजगाःया निंतिं बुँज्या यायेत अःपुगु थाय् वस्ती विकासया छगू प्रमुख लिधंसा जुया ब्यूगु दु । अथे हे अःपुक बनेज्या यायेत ल्वःगु वा बजाः विकास जुइगु सम्भावना दुगु थासय् नेवाः वस्ती जुयाच्वंगु खः ।

बनेज्यां बन्या जूगु खः । थ्वया अर्थ न्हापांनिसें बनेज्या याइपिं धयागु सीदु । बन्यायात बनिया नं धाइ । थ्व थरयापिं उदायतय्सं नेपालय् दुगु जडिबुटियात वासः कथं ज्या कयाः थ्वहे मीगु लजगाः नं याना वयाच्वंगु खः । छ्यंम्व स्याःसा पाचः, घाः जूसा पावासः व तुति मर्के जूसा बन्याः पसलय् वनाः लेप तयावयाच्वंगु दु । थथे आयुर्वेदिक वासया ज्ञान दुपिं, वासःतासःया विकास यानाः स्वास्थ्य क्षेत्रय् बन्यातय्सं तःधंगु योगदान याना वयाच्वंगु दु । पुरोहित, वज्राचार्यपाखें थीथी संस्कार पूवंकीपिं बौद्ध धर्मावलम्बी बन्यातय्गु बस्ती येँय् इतुंबहाः व बन्याचुक झोछँय् खनेदु ।

मनूया जीवन हनेत मदयेक मगाःगु छगू प्रमुख तत्व लः खः । उकिं हे मानव सभ्यताया विकासया झ्वलय् संसारय् न्ह्याथाय् नं लः दु वा मदु धैगु खँयात मू बियातःगु दइ । नेवाः पूर्खापिन्सं नं च्वनेगु वस्ती विस्तार यायेत त्वनेगु लःया वितरण प्रणालीयात कयाः थीथी कथंया उपाय नालाकाःगु जुल ।
थुकी मध्ये उप्वः धैथें नेवाः वस्तीया निंतिं त्वनेगु लः उपलब्ध याकेत स्थायी श्रोत कथं लिक्कलिक्कसं च्वंगु खुसिंनिसें देय्धः (राजकुलो) म्हुया हयेगु व देय्या पिनेसं भतिचा च्वथ्याःगु थासय् लः मुंकेत ततःधंगु पुखू दयेकातःगु दु । थुज्वःगु पुखुलि मुंगु लःयात मनूत च्वनाच्वंगु लागातक थ्यंकेत दुनें दुने ल्वहं, अप्पा वा सिँया ध्वं लायातःगु दइ । नापं थुज्वःगु मनुखं त्वने जीक स्वस्थकर जुइमा धकाः थासंथासय् जल शुद्धीकरण यायेत मंगाःत दयेकातइ । मनूतय् सुविधायात ध्यानय् तयाः मू मू लागाय् गाःहिति म्हुयाः ल्वहं वा लुँहितिपाखें लः हायेगु याइ ।
लिक्कलिकसं खुसि मदुगु थासय् धाःसा ताल्लाबले सर्गतं गाइगु वा वःगु लः मुंकेत पुखू म्हुयातःगु दइ । अथे हे सुविधा व सम्भावनायात बिचाः यानाः त्वाःत्वालय् तुं म्हुयाः लः थकायेगु नं उलि हे चलन दु । गनं गनं बुंगाःचापाखें नं लःया सुविधा मुंकेगु याइ ।
महत्वपूर्ण खँ, थथे पुखू वा हितिया लः मनूतय् न्हिथंया आवश्यकता पूवंकेधुंकाः बाः वनीगु धःया लःयात मंगाः दयेकाः दुनें दुनें धः म्हुयाः बुँज्याय् हानं छक्वः छ्यलेगु प्रणालीयात नं नगर दुने नेवाः पुस्तापिन्सं यानावंगु दु ।
नेवाः वस्तीया दुने थुकथं लः व धःया अति व्यवस्थित प्रणाली विकास जुइधुंकूगु यथार्थया लिधंसाय् गुलिखे पुरातत्वविद्पिन्सं स्वनिगःया नगरीय प्रणालीया व्यवस्थायात विश्वया अतिकं पुलांगु मानवीय सभ्यता हरप्पा व मोहनजोडारोनाप ज्वःलाः धायेगु नं याः ।