नेवाः लोकसाहित्यया छगू तःजिगु विधा लोकम्ये नं खः । नेवाः लोकम्येय् नं नेवाः लोकजीवनया सामाजिक, धार्मिक, सांस्कृतिकया किचः जक मजुसे इतिहासं च्वये मफुगु, साहित्यं ब्वयेमफुगु गुलिखे लोकजीवनया घातप्रतिघात नं दुथ्यानाच्वंगु दु । नेवाः लोकम्येया अप्वः धयाथें रचयितापिंसं थःपिनिगु नां न्ह्यथनेगु मयाःसां तत्कालिन गद्दीनसीन शासकपिनिगु नां न्ह्यथनेगु यानावंगुलिं थज्याःगु म्येया रचनाकाल सीकेत थाकु मजू । लोकम्ये लोकया रचना खया नं नेवाः लोकम्ये विभिन्न राग तालय् हालेगु यानातःगु दु । तर अथे खया नं थुकी अलंकृति शैलीया प्रयोग जुयाच्वंगु मदु । सहज व स्वभाविकरुपं भाव प्वंकेगु नेवाः लोकम्येया विशेषता जूगु दु ।

नेवाः जनजीवनय् प्रचलित लोकम्येयात विषयगत रुपं— धार्मिक, संस्कारगत, जात्रापर्व, कार्यगत, समसामयिक, कासा म्ये, स्वच्छन्द म्ये कथं ब्वथले छिं । धार्मिक म्ये दुने थीथी देवदेवतापिनिगु स्तुति, प्रशस्ति, चचाम्ये आदि लाः वइ । जात्रापर्व म्ये दुने– थीथी नखःचःबलय् हालीगु म्ये, गथेकि— होलिम्ये, धातुम्ये, मालश्रीम्ये आदि, कार्यगत म्ये दुने– सिनाज्या, तुकाज्या, सामाज्याबलय् हालीगु म्ये, सामयिक म्ये दुने– ई–ब्यः स्वयाः हालीगु म्ये गथे— सुथय् हालीगु ब्याहांचुलि म्ये, न्ह्याबलें हाःसां जिउगु बा¥हमासे म्ये आदि, मचा म्ये– मचात ह्ययेकेत हालीगु मचाम्ये, कासाम्ये– थीथी कासा म्हितीबलय् हालीगु कासाम्ये आदि कथं ब्वथले छिं । थुपिं म्ये मध्ये सिनाज्या म्येया रागताल दकलय् अप्वः प्रचलित जूगु दु । अथे हे संरचनागत रुपं नं नेवाः लोक म्येयात मुक्तरुपं थःगु भाव अभिव्यक्त यानातःगु मुक्तक म्ये, बाखं नं घानातःगु बाखंम्ये, प्याखनय् हालीगु प्याखंम्ये कथं ब्वथले छिं ।

नेवाः लोकम्येया छगू महत्वपूर्ण पक्ष बाखंम्ये नं खः । नेपालभाषाया अप्वः थें बाखंम्येय् तत्कालीन जनतां भोगय् याय्माःगु सुख दुःख, शासकपिनिगु अन्याः अत्याः आदियात निर्भिक निसंकोचरुपं प्वंकेगु यानातःगु दु— सितलामाजु , रानी विजयालक्ष्मी आदि थज्याःगु हे बाखंम्येया दसु खः ।

थथे मौखिक परम्पराय न्ह्यानाच्वंगु नेवाः लोकम्येयात मुनाः शुक्रदास तुलाधरया—मल्ल शाहकालया म्ये (ने.सं १०७६), मानदास तुलाधरया पुलां म्ये भाग –२ (ने.सं १०८६), पुलां म्ये भाग–३ (ने.सं १०८८), पुलां म्ये भाग–४ (ने.सं. ११०१), प्रेमबहादुरया बाखं म्ये (ने.सं. १०८३) ठाकुरलाल मानन्धरया पुलांगु म्ये (ने.सं १०७२) आदि सफूया रुपय् पिदंगु दु ।

(राग मालुवा, ताल लं )

करमस चोसे हलगु विहलपे माल थनि

जोगी जुसे देशान्तर वने ।।धु।।

किजा उमकुशयात राज्य अभिषेक बिये

मामयाके बेला फोने सुदर्शना मालवने

विरहन विदेशस वने ।।१।।

विभुतिन म्हस बुले गेरू वसतन तिये

जोगी रूप कयाव जि भ्रमरथें थनि वने

बिरहन विदेशस वने ।।२।।

ल्हाकम्ह अनाथ जन भगवानया शरणस

थव मचा भालपाव यँव सुखावति थ्यनक

विरहन विदेशंस वने ।। ३।।

संक्षेप

जोगी जुइमालीगु खँ कर्मय् हे च्वयाहःगु दु । उकिं किजा द्रमकुतयात राज्य लःल्हाना बी, मांयाके बिदा काये । अले गेरु वसतं पुनाः भम्बः थें चाःचाःहिलाः सुदर्शना माःवने ।